Menyang kontèn

Sarwasastra

Saka Wikisumber
[ Cover ]

SARWĀÇASTRA

Kitab peladjaran dan latihan

BAHASA DJAWA KUNA

Untuk S.M. A. / A dan S.G.A.




Djilid IIII


TJETAKAN KEDUA


Disiapkan oleh :

KI HADIWIJANA R. D. S.




U.P. INDONESIA N. V. JOGJA

[ Colophon ]
Hak tjipta dilindungi oleh Undang2.


„SARWACĀSTRA”
dipakai pada
SEKOLAH2 NEGERI
dengan
PENGESJAHAN KEM. P.P. dan K.


DJILID I

Untuk kelas I

Harga Rp. 8,—.

DJILID II

Untuk Kelas II

Harga Rp. 8,—.

DJILID III

Untuk Kelas III

Harga Rp. 8,--.


Untuk tiap2 buku tambah
ongkos kirim .. Rp. 1,50.
Pesan kontan pada:
U. P. INDONESIA N. V.
Patjinan 9 - Telp. 750 - Jogja.
[ Title ]Milik Negara Rep. Indonesia

SARWAÇĀSTRA
Kitab peladjaran dan latihan
BAHASA DJAWA KUNA
Untuk S.M.A/A dan S.G.A


Djilid III
TJETAKAN KEDUA
Disiapkan oleh:
KI HADIWIDJANA R. D. S.
Guru S.M.A/A Jogjakarta, Dosen
Lb. pada Universiteit Gadjah Mada,
Pemimpin Kursus Negeri B.I.

Djurusan Bahasa Djawa.



U. P. INDONESIA N. V.

JOGJA

1953
[ 3 ]Pendjelasan.
SARWAÇÃSTRA III.


  Setelah kita peladjari Sarwaçãstra djilid I jang berisi 1) singkatan Grammatika, 2) perkenalan dengan bahasa kuna kita, dan

Sarwaçãstra II, isi 1) daftar nama kitab-kitab kuna, 2) kutipan dari beberapa kitab tersebut, untuk dipergunakan mendjadi bahan jang disalin kepada bahasa kita jang baru, maka

Djilid jang ke III ini menghidangkan kutipan dari kitab2 kuna jang Kakawin (= puisi), untuk dipeladjari sampai waktu rapot 1 dikelas 3.

  Adapun waktu jang selandjutnja hendaknja kita pakai untuk „menéngok kebelakang”. Kita insjafi lagi apa jang telah kita ketahui, dengan maksud supaja pengetahuan kita mendjadi pengetahuan jang djelas, djangan seperti jang dimisalkan hanja „djarang-djarang kain” belaka. Kedjelasan itu biarlah memberi sekedar kepuasan bagi diri sendiri dan lagi disamping itu memang perlu untuk perbekalan dalam perdjoangan jang harus ditempuh, jakni udjian umum untuk mentjapai idjazah.

 Oleh karena itu, bahan jang Kakawin ini disambung dengan bahan-bahan jang prosa lagi, jakni seakan-akan bahan ulangan dari apa jang telah diketahui dalam kitab djilid I dan II. Habis itu baik djuga kita membuat pertjobaan: mengerdjakan bahan udjian jang pernah diberikan pada tahun-tahun jang telah lalu.

 Kutipan jang Kakawin agak banjak jang saja ambil dari Nitiçãstra, sebab isinja mudah difahami, dan dapat diputus-putuskan sewaktu-waktu, karena memang terdjadi dari naséhat jang mudah dipisah-pisahkan.

 Tentang hukum Kakawin, hendaklah ditengok Sarwaçãstra I katja 22, ditambahi : (guru)

d. Suku kata terbuka, tidak pandjang, tetapi diikuti „huruf rangkap” seperti : dr, pr, pw, ly, dan sebagainja, misalnja : [ 4 ]wipra, samudra, kapwa, mitra, tulya. Suku: wi, mu, a, mi, ta, itu terhitung guru (―――) sebab sebenarnja memang dapat dipandang sebagai : wip, mud, kap, mit, tue.

Semua Kakawin jang terkutip dalam kitab ini, tjotjok benar dengan hukum-hukum itu, ketjuali kutipan Ramayana dikatja 35. 36. 37.

Puisi Djawa setelah djaman Madjapait tidak mengenal hukum guru-laghu tersebut, malahan Dewarutji jang masih buatan Madjapait (Sarwaçãstra Il katja 22) pun tidak berguru-laghu :

V.16. ,,Aneng kita dudu -kita, aneng waneh dudu waneh.

Salwire gumèlar ing rat, pada sinandanganira.”
Warna-warna yan warnaněn, apan oraa tinonakěn
Tanpa rupa iděpira, wěksing suksma wisesa.
Ing sinadya-sadya: ana.

(Artinja: ,,Berada didalam-mu, tetapi bukan kamu, ada didalam jang lain tetapi bukan jang lain. Segala jang ada didunia ini, dihias dengan Itu.” Banjak matjamnja kalau disebutkan, djadi tak usah ditundjukkan. Ketahuilah sebenarnja tak berbentuk: Suksma jang tertinggi dan terkuasa itu, tetapi apa jang dikehendakinja: terdjadilah).

Hukum sjair sedjenis itu, hanja sekedar bilangan suku kata: 8. 8. atau: 16. 16.


Jogja, Oktober 1951.

Hadiwidjana.


Tjetakan jang kedua. Pokoknja sama sadja dengan tjetakan jang pertama, hanja perubahan dan perbaikan hal jang ketjil-ketjil belaka jang saja sisipkan; oleh karena itu Sarwaçãstra III tjetakan kedua ini tidak menimbulkan kesukaran untuk dipakai disamping Sarwacistral dan ll jang tjetakan pertama atau kedua dan ketiga.

Mei 1953.

Wassalam

Hadiwidjana.

[ 5 ]Kutipan
NĪTIÇĀSTRA atau NĪTISARA.
(Bibliotheca Javanica 4. Dr. Purbatjaraka).

Untuk latihan menjalin:

I. ÇĀRDŪLAWIKRIDĪTA.
---

4. Ring janmǎdhika meta citta rěsèping sarwa prajăngenaka.

Ring strǐ-madhya manohara priya wuwustăngde mananh kŭng lutut.
Yan ring madhyani sang pinandita micap tatwopadeça prihěn.
Yan ring madhyanikāang musuh mucapakēn wāk-çũra singhākrēti.


Arti kata, hanja seperlunja untuk mengerti maksud kalimat.
1. adhika = penting, baik2.
2. met citta = berdaja upaja.
3. prajã = orang2.
4. enak = a + inak = senang
5. stri-madhya = diantara perempuan2.
6. manohara = menjenangkan.
7. priya = tertjinta.
8. kūng = tjinta.
9. lulut = setia mengikuti.
10. angde = membuat.
11. tatwa = jang sebenarnja, kesedjatian.
12. upadeça = peladjaran.
13. wākçũra = kata kegagah-beranian.
14. singhākrēti = sebagai sikap singa.
***
[ 6 ]5. Krūra ng sarpa wisanya somya tékaping

     mantrāmrétākarşana
  Singha wyāghra hilang galaknika tékapning
     stambhanā-mantra ya
  Matta ng kunjara yangkucangrubuhakén
     dadyatémah mardawa
  Krũrāning ripuçeşa durjana géléngnya yweki
     tan wicwag


1. somya
2. akarsana
3. amréta
4. stambhana
5. kunjara
6. angkuca
7. rubuh
8. mardawa
9. ripucesa
10. wiewasin

= tak berbisa
= mengeluarkan
= air hidup
= memberhentikan
= gadjah
= tjis Djw, alat untuk memerintah gadjah
= rebah
= djinak (halus)
= bekas musuh
= perhatikanlah

6. Jroning wwe parimana nila gaganging tunjung
     dawut kawruhi
  Yan ring jatikula pracéra winaya mwang
     cila karmenggita
  Yan ring pandita ring ksama mudita
     cintopeka ris mardawa
  Sang castranja wuwusniramreta padi
     nyangde sutusten praji

1. parimina
2. nila
3. jati kula
4. pracira
5. winaya
6. inggita
7. mudita
8. upeksa
9. castranja

= ukuran, bilangan
= tangkai, batang, hati
= djenis kaumnja
= tingkah-laku
= asuha, didikan
= sjarat, maksud
= turut suka, senang
= tahu, pengertian
= ahli kita

***
[ 7 ]
-7-

7.Wwantén wwang sugih artha hina subhinukti-
nyalpa ring bhisana.
Wwantén wwang gunamanta cila naya hinanut
rikang durjana.
Wwang dirghiyusa wréddha hina tan arép ring
dharmacastrolahén.
Yeku ng janma nirarthaka traya wilangnyoripnya
nir tanpa don.

1. alpa

2. gunamanta

3. cila hina

4. naya

5. dharmacastra

6. nirarthaka

7. traya

= kurang.

= utama.

= tabiat djahat.

= kelakuan, sikap.

= peladjaran dharma

= tak ada gunanja

= tiga

***

 
9. Ring dyun alpa banunya kampita kucak, yapwan
hibék wwe sthiti.
Yan ing go rawa ghora cabdanika gong, alpa
ksiranyakédik.
Yan ring janma kuripa cestitanikakweh bhawa
solahnika.
Ring jalmalpaka castra, garwita teréh cabdanya
tanpamréta.

*

1. kampita

2. sthiti

3. rawa

4. ghora

5. ksira

6. kurupa

7. cestita

8. garwita

9. tereh

10. tampamrta

= gempar, gerak

= tenang

= berat

= tidak njaring

= air susu

= tidak molek

= bergerak, gerak

= kasar

= keras

= tak menjenangkan

***
[ 8 ]

10. Singha raksakaning halas, halas ikängrakşeng
hari nityaça.
Singha mwang wana tan patut, pada wirodhangdoh
tikang keçari.
Rug brasta ng wana denikang jana tinor
wrěksanya çirṇāpadang.
Singhänghöt ri jurang nikang tegal ayun
sampun dinon durbala,

1. singha keçari = harimau.
2. raksaka = pendjaga.
3. wirodha = marah.
4. brăsta = rusak.
5. anghöt = bersembunji.
6. durbala = rusak.
7. těgal ayū n = těgal layū n
8. layū = mati.

12. Tingkahning suta manuteng bapa gawenya
mwang guna pindaněn.
Ton tang matsya wihanggamekana si kurmanaknya
noreniwö.
Ring mineka rinaksaneka dinělo ng andanya
tan sparçanan.
Ring kürmekana ng anda yeningět-ingět tan ton
tuhun dhyana ya.
13. Yapwan hantiganing wihanggama hinasparçanya
tan niştura.
Mengět ring samayanya sangka ri kanang koça
swayam putra ya.
Byakta mwang bapa rakwa rupa guna len
karyanya tan bheda ya.
Tan mangka ng jana putra winwang iniwö tan
sah rinaksenamĕr

1. matsya = ikan.
2. wihanggama = burung.
3. kurma = kura².
[ 9 ]

4. noreniwo
5. anda
6. sparca
7. tuhun dhyana
8. nistura
9. koca
10. swayam putra
11. winwang
12. iniwo
13. inamér
14. tan ton
15. hinasparca

= nora iniwo.
= telur.
= rasa, raba.
= hanja (di-) pudja.
= kasar.
= kulit. Djw : wadah.
= lahir sendiri.
= diasuh.
= dipelihara.
= dipermandja.
= tak dilihat.
= di .,sparca”, diraba.

II. Wangcapatrapatita.

3. Dhana wicesa ring catur upaya kénakéna kabeh.
  Ring sama bheda danda tayaning dhana tan ana kéna.
  Sang maharép musuh catur upaya juga kénakéna.
  Byakta kasoraning ripu balanta magalak ing ayun.

1. Dhana
2. wiçeșa
3. catur upaya
4. kenakena
5. sama
6. bheda
7. danda
8. tan ana kena
9. maharep musuh
10. ing ayun
11. catur upāya

= uang.
= kuasa, penting.
= empat sjarat.
= pergunakanlah.
= damaian, dengan damai.
= tjeraian, membuat tjerai.
= dengan kegagahan.
= tak berguna.
= menghadapi musuh.
= madju.
= dhana, sama, bheda, danda


4. Haywa kaciryan ing para, yadin hana kinakutan.
  Dhairya juga prihen, galakaning balagana malaga.
  Tan hawamana ring ripu, musuhta mawuwuh agalak.

  Bahni manahniranggesengi, tan hana pangucapira.
[ 10 ]

1. kaciryan
2. ing para
3. yadin
4. dhairya
5. balagana
6. hawamāna
Bahni manahnira,

= ketahuan, (ciri)
= oleh orang lain
= kalau.
= tetap berani, (dhira).
= tentera.
= penginaan.
hatimu biarlah tetap panas,

★ * ★
  1. Nora'na mitra manglewihane waraguna maruhur.
    Nora'na catru manglewihane geleng ana ri hati.
    Nora'na sih mahanglewihane sihikang atanaya.
    Nora'na cakti daiwa juga cakti tan ana manahen.

1. Atanaya
2. Daiwa
3. Manahěn
4. Gělěng ana ri hati

= ber-anak
= nasib
= menahan.
= kemarahan dalam hati sendiri.

★ * ★
  1. Kokila ring swaranya makarũpa kinalěwihakěn.
    Stri makarũpa diwya kapatribrata liněwihakěn.
    Ring çruti dharmaçastra guruwaktra kinalěwihakěn.
    Ring ksama rũpa sang parama pandita liněwihakěn.

1. makarũpa
2. kinalěwihakěn
3. patibrata
4. çruti
5. waktra
6. ksama

= (jakni).
= dipentingkan
= setia kepada suami.
= kitab.
= mulut, kata.
= pemaafan, kehalusan budi.

★ * ★
  1. Hemani sang mamukti, dumadak tika tan ana guna .

    Yowana rũpawān kula wicala tika pada hana.
    Denika tanpa çastra tan ateja wadana makucem.

    Lwir sekaring çami murub abāng tan wanginika.
[ 11 ]

1. sang mamukti
2. dumadak
3. wiçãla
4. tan ateja
5. çami
6. çastra

= orang kaja.
= ternjata.
= sehat.
= makucěm.
= randu hutan.
= pengetahuan, kepandaian.

8. Çila pangawruheng kula sirang sujana paněngěran.
  Ring warabhoga pustining awaknya juga paněngěran.
  Sihning amitra sambhramanikãtiçaya paněngěran.
  Ring ksama len upeksa sira sang wiku paněngěira.

1. çila
2. Pusti
3. sambhrama
4. upeksa

= langkah-laku jang baik.
= tambun.
= kesediaan menolong.
= kesediaan berbuat baik.

9. Maksika circa tandhasika wisyanika tan ana len.
  Mrěccika pucca buntutika wisya katiněngětan.
  Sarpa ri danta rakwa wisa huntunika taya waneh.
  Durjana sarwa sandhinika wisya maměpěk ing awak.

1. Maksika
2. Mrěccika
3. çirça, çirsa
4. pucca, puccha
5. sandhi
6. katinengetaken

= lalat jang menjengat.
= kala merah.
= kepala (tandas).
= ekor.
= sendi, seluruh tubuh.
= tiningětakěn=tersimpan.


10. Çaktinikang rare rudita mogha tinulung inaměr.
  Mina balanya ring banu mogong maputěran adalěm.
  Çaktinikãng kagãnglayang ing ambara lěyěp aruhur.
  Sang ratu çaktiyan pěpěk ikang balagana catura.
[ 12 ]

1. çakti = kekuatan.
2. rudita = menangis.
3. bala = kuat.
4. ambara = langit.
5. lĕyĕp = hampir tak terlihat.
6. balagaṇa catur = tentera 4 djurusan.
***
  1. Hinganikang sayojana salakşa ḍĕpa widhinika.
    Yojana hinganing bhahiri-çabda lĕpasika kabeh.
    Dwãdaça yojananya kupaking gĕlap angawang-awang.
    Çabdani sang sujãna mĕpĕking bhuwana paḍa ngalĕm.
*
1. widhi = Djw. paṭokan; kebenaran.
2. bhahiri = gong.
3. kupak = suara keras.
***
  1. Hawya mamukti sang sujana: kaşṭa piçita tilarĕn.
    Kaçmalaning çarĩra: ripu wãhya ri dalĕm aparĕk.
    Lwirnika kaşṭa-mangsa: musikã crĕgala wiyung ulã.
    Krĩmi kawat, makãdinika pãpahara hilangakĕn.
*
1. mamukti = memakan.
2. kaşṭa = buruk, hina.
3. piçita=mangsa = daging.
4. kaçmala = tjemar.
5. ripu wãhya = disebabkan oleh musuh.
6. pãpahara = makanan jang hina.
7. musikã = tikus.
8. wiyung = katak.
9. krimi = ulat.
10. kawat = tjatjing.
***
[ 13 ]

13. Haywa maninda ring dwija, daridra dumadak atěmu.
Çästra tininda denira, kapātaka tiněmu magöng.
Yan kita ninda ring guru, patinta maparěk atěmu.
Lwirnika wangçapatra tumibeng watu rěměk apasah.

1. maninda
2. daridra
3. kapātaka
4. wangçapatra
Tininda, maninda

= mentjertja.
= tjelaka.
= tjelaka di neraka.
= piring (daun buluh).
= dari akar Skrt. nind = mentjertja.

III. PADMAKEÇARA (KALENGENGAN).

Terdjemahkanlah :

~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|~|


1. Těgal tan ana ning dukutnya, tinilar těkapi paçu taman
hananglawad.
Nadi tan ana toya, suşka matilar sarasa hiku dumeh
padāsĕpi.
Ikang puruşa hina dina kasihan, tinilarakĕn ikäng
warangganã.
Narendra na-pariksa nirghrěna, dumoh balanira matilar
manginggati.


*

Tjatatan:

Paçu
Anglawad
Nadi
Sușka
Sarasa
Dumeh
Hina-dina
Warangganã

= kerbau, sapi.
= mengunjungi.
= sungai.
= bangau.
= rasa².
= karena.
= hina dan kasihan.
= perempuan.

[ 14 ]

Na-pariksa
Nirghreṇa
Dumoh
Manginggati

= kurang mengetahui.
= bengis.
= mendjauhi.
= pergi dari padanja.

2. Surudnikanang artha, ring grěha hilangnya, tan ana
winawanya yan pějah.
Ikang mamiḍara swa-wandha, surud ing pamasaran
umulih paḍanangis.
Gawe hala hajĕng, manuntun angiring, manuduhakěn
ulah těkeng těkan.
Kalinganika ring dadi wwang, i sěděng hurip angulaha
dharma sadhana.

Surud
Mamiḍara
Swa-wandhu
Pamasaran
Těkan
Kalinganika
Sadhana

= kembali.
= mengantarkan ke kubur.
= sanak saudara.
= kuburan.
= tempat jang ditudju, achirat.
= artinja, oleh karena itu.
= sjarat.

4. Ikang dumadi janma rupa, maka bhūsaṇanika sumilih
těkeng sabha.
Surupa maka bhūşaṇanya kula çuddha, pinilih marěk
ri jöng haji.
Suwastra maka bhūsane kula minukya, sira těka ri
madhyaning sabha.
Suçãstra maka bhusaṇa ksama mahãngrèsěpi manahi
sang maharddhika.

[ 15 ]

Sumilih tekeng sabhi
Surupa
Kula cuddha
Suwastra
Sucastra
Ksama
Maharddhika
Sumilih=sumuluh

= indah² di perdjamuan.
= molek-tjantik.
= kaum sutji, tinggi.
= pakaian jang indah².
= Peladjaran jang baik.
= maaf, permaafan.
= pendeta, satria dll gp penting².
= bertjahaja-tjahaja

***

5. Caturtha pamariksaning purusa, deca kula guna.
     gawenya kawruhi.
  Suwarna pamariksa : purwa dinadar, pinalu, hinaluban.
      cinedana.
  Pamidanani sang mahajana caturtha: dhinik inujaran.
      nda tan hade.
  Pindananing artha, tan wawa-rengon, wekasa ika.
      dinanda ring pati.

caturtha
Deça
Kula
Guņa
Suwarņa
Dinadar
Hinaluban
Cinedan
Piḍana
Dhīnik
Wawarĕngön
Tan hade

= keempat, berbagai-bagai.
= daerah asalnja, kebangsaan.
= keluarga.
= budi-pekerti.
= emas.
= di-udji.
= dibakar.
= dipetjah
= gangguan, hukuman.
= dimarahi.
= mengindahkan.
= tak mendjadi baik

***

7. Kapetanikang artha, duhkha linakon, tan adagang ala-.
      yar mapet dhatu.
  Huwus katemuning dhanaticaya duhka hinayam-ayam.

      ing duratmaka.
[ 16 ]

Hilanganikanang artha, tan sipi maweh prih-atin alara
duhka kasyasih
Kalinganikang artha bhajanani duhka, tilarakéna de
mahajana

Tan adagang
Dhatu
Hinayamayam
Kalinganika
Bhajanani duhka
Mahajana

= apalagi berdagang.
= bahan, unsur.
= diinginkan, akan dimiliki.
= pendeknja.
= isi (mengandung) kesusahan.
= orang jang bidjak.

8. Prayoganikan artha kancana, tulungakéna ing alara
duhka kasyasih.
Karaksanikang artha, tan hana waneh dana pinaka pager
suraksaka.
Wwayagéng atiwega tambakana, béengkungéng upamaning
artha setuha.
Témahnika hilang bédah nirawacesa, kahili kadawut
lajérnika.

Pagér suraksaka
ageng atiwega
Sawega
Wega Skrt.
Tambak = bengkung
Setu
Nirwacesa
Wicesa

= pagar jang mendjaga baik²
= besar serta sangat deras.
= terburu-buru.
= dahsjat, tjepat, gesa, haru.
= bendung.
= bendungan, bendar.
= hilang kekuatannja.
= istimewa, maha baik, maha kuat.

9. Waramreta mawor lawan wisa, amreta tika ng alapen
tekapnira
Ikang kanaka len purisya mapulang, kanaka juga
kapeta kumbahen

[ 17 ]

Gunottama waropadeça, yadi tucca kahananira, yogya
yan prihén.
Adhasstha wétuning wadhittama, surupa, halapénira
sang mahajana.

Waramérta
Kanaka
Purisya
Mapulang
Waropadeca
Gunottama
Tucca == tuccha
Yadi
Adhahstha
Wadhittama surupa

= nectar (madu).
= emas.
= kotoran.
= bertjampur.
= peladjaran baik.
= kepandaian tinggi.
= kosong, tak berharga, hina, rendah.
= meskipun.
= ,,tegak dibawah”, rendahan.
= perempuan utama dan tjantik.

***

10. Bhatara Haricandanaticaya tisnira, luméwihi tejaning
wulan.
Satisnira kinalihan, kalewihan tekapi wacana sang
mahardika
Ikang dahana bahni tiksna, mapanas lunewihi
sira tejaning rawi
Panasnira kinalihan, kaléwihan tékapi wacana
duratmaka.

Hari candana
Tisna
Teja
Mahardika
Dahana bahni
Tiksna
Kalewihan
Duratmaka

= Dewa dingin.
= dingin.
= sinar.
= pendeta: maharddhika.
= api bernjala-njala.
= tadjam.
= dilebihi; kurang dari pada.
= orang djahat, pentjuri dll.

***
[ 18 ]

11. Swabhawanikanang lalěr maharěping brana, purihika
darpaning kanin.
Ikang wayasa kaka darpa harěping kunapa, midĕring
ambaranglayang.
Ikãng kujana, dadyaning kulaha, kahyunika mulat i
duhkaning para.
Kşamã mudita kahyuning sujana, dharmanira mulata
tuşṭaning para.

Braṇa = luka.
Darpa = sangat, hasrat.
Kanin = kena luka.
Wayasa, kāka = gagak.
Kunapa = bangkai.
Ambara = angkasa.
Kujana = orang djahat.
Kulaha = pertengkaran.
Duhkaning para = Kesusahan orang lain.
Kşama = maaf.
Mudita = ringan (riang), halus.
Tuşṭaning para = Kebahagiaan orang lain.
___________
IV. RAGAKUSUMA.

1. Sanghyang candra tarangganã pinaka dipa mamadangi
ri kalaning wĕngi.
Sanghyang surya sěděng prabhasa maka dipa
mamadangi ri bhumi-mandala
Widya-çãstra sudharma dipanikanang tribhuwana
suměnö prabhaswara.
Yan ing putra suputra sadhu gunawan mamadangi
kula wandhu wandhawa.

[ 19 ]

Tarãngganã
Dipa
Sédéng prabhãsa
Bhũmi mandala
Widyã
Çãstra
Sudharma
Suputra
Sadhu
Gunawan

= bintang.
= sinar, penerang.
= bersinar-sinar.
= sekeliling bumi.
= pengetahuan.
= peladjaran.
= aturan² agama.
= putera baik.
= Saleh.
= (deugdzaam) berbudi-pekerti.

★ ★ ★

2. Sang cũrãménanging rananggana mamukti suka

wibhawa bhoga wiryawan.

  Sang cũraãpéjahing ranãngga mangusir surapada siniwi

ng surapsari.

  Yan bhiru n mawédi ng rananggana péjah Yambala

manikép mamidana.

  Yan tan mati tininda ring parajanenirangirang inanang

sinorakén.

Ranãnggana
Wibhawa
Bhoga
Wiryawãn
Mangungsir surapada
Bhiru
Mamidana
Tinida
Parajana
Inanang

= medan perang.
= kekuasaan.
= bahagian, bahagia.
= gagah berani.
= pergi ke sorga.
= penakut.
= menghukumi.
= dihina.
= orang lain; musuh.
= ditawan.

★ ★ ★

3. Haywagyangaku cura pandita widagdha ri harepani

ang maharddhika

  Sang yodheng rana sara denika satus wilangika sira

tosni sang wani.

[ 20 ]  Sakwehing wwang apaksa pandita sahasra pupulakéna sora denika.

  Yekin pandita nama yogya gurun ing sabhuwana sira tosni sang wiku.

4. Mangke wwang pulungén salaksa pada paksa bisa kalaha ring winayaka.

  Yekin wagmi ngaranya niti-naya-wit pada-pada kalawan Wréhaspati.

  Sangsiptanya kanistan ing mangaku, tan gawayakena tékap mahajana.

  Yekin Manawatantra yogya pituhun tékapira sang inuttameng praja.

*

Cira pandita widagdha
Maharddhika
Tosni sang wani
Apaksa pandita
Pulungén
Pada paksa bisa
Winayaka
Wagmi
Niti-naya-wit
Kanistan ing mangaku
Manawatantra
Pituhun
Sang inutameng praja

= gagah sutji pandai.
= orang besar.
= jang sebenarnja gagah berani.
= ternama sebagai pendeta.
= kumpulkanlah.
= ternama sebagai orang pandai.
= nama Ganeca ; kepandaian (?)
= pandai bitjara.
= tahu atas kitab-kitab tentang pimpinan manusia.
= Sombong, ialah sangat hina.
= peladjaran dari Hijang Manu.
= Hendaklah diikuti (pituhu + én) = taatilah.
= Jang dipandang penting oleh rakjat.

***

5. Haywa ng wang cumacad, samasta-janma nora tan ana cacadanya ring praja.

  Hyang towin sira sanghyang Indra bahu-locana, wrésananireki tan genep [ 21 ]

Sanghyang candra cinihnaning çaça, bhațara rawi sira
mahoşnika prabha.
Sanghyang Çangkara nilakanta, paçu păla cacadira
bhaṭāra Keçawa.

Samasta = seluruh, untuk, semua, sedia.
Prajā = semua orang, masing2.
Bahu locana = banjak mata.
Wrĕşananira = kelakiannja.
Cinihnan (cihna) = diberi bertjiri.
Mahoşnika prabha = bersinar panas.
Çangkara = Çiwa.
Nilakanta = biru pada lehernja.
Paçupāla = penggembala kerbau-sapi.

6. Wwang dinãtithi yogya yan sungana dana těkapira
sang uttameng prajă.
Mwang dewasthana tan winurșita rubuh, wanguněn
ika paharja sěmbahěn.
Dina preta sangaskaranta pahayun lěpasakěna
těkeng çmaçãna ya.
Byakta labhaning açwamedha-krētu; labhanira
siniwi ring surālaya.


Dinǎtithi = tamu miskin.
Tan wînursita = tak dipergunakan lagi untuk bersembahjang.
Paharja = hiasilah.
Sĕmbahěn = untuk bersembah.
Dina preta = djiwa-djiwa jang sengsara.
Sangaskaranta = Hendaklah kau buatkan korban.
Těkeng çmaçãna = dari kubur.
Krětu = korban.
Labha = buah djasa.
***
[ 22 ]7. Singgih yan tékaning yugainta kali, tan hana léwiha sakeng mahadhana.

  Tan waktan guna cura pandita widagdha, pada mangayap ing dhanecwara.

  Sakwehning rinahasya sang wiku hilang, kula ratu pada hina kasyasih.

  Putradwe pita, ninda ring bapa, si cudra banija, wara wirya pandita.

Yuganta
Kali
mahadhana
Mangayap ing dhanecwara
Adwe pita
Ninda
Si cudra banija,....

= achir yuga.
= nama yuga (djaman).
= kekajaan.
= menghamba orang kaja.
= menipu ajah.
= mengedjek, menegur.
= Sudra mendjadi saudagar, lalu terhormat dan pandai.


8. Menggung rat, bhuwanandhakira, ratu hina dana, dinaning dhanecwara.

  Sang widwangga wanaprawecana, samudra gati manut i lampahing kali.

  Cudrasampay i wecya, wecya mawalepa ri sira naranatha nindita.

  Rajasampay i sang dwija, dwija siralémeh angulahaken Ciwarcana.


andhakara
Hinadana
Widwangga
Wanaprawecana
Sa-mudra gati
Asampay
Mawalepa
Nindita
Lémeh

= terliput kegelapan.
= tak kuasa memberi anugerah.
= pemain tonil.
= pergi kehutan.
= berbuat mudra, memudja.
= menghina.
= tidak hormat.
= ditjela, tertjela.
= tak radjin.

* * *
[ 23 ]

9. Nirwa hyang prěthiwi, tang osadhilatãhilang i
gunaniramrěteng jagat.
Wipra-ksatriya-weçya-çudra pada sangkara, sama-sama
paksa pandita.
Sămpunyan makaweça pandita wiçesa, kaharěpika
nora sangçaya.
Nindeng çãstra samādhi yoga japa, tungga tanunika
piniṇḍa çunyata.

Nirwa = tak sutji lagi.
Osadhi lata = tumbuh-tumbuhan jang dapat dibuat obat.
Sangkara = bertjampur.
Paksa pandita = memandang dirinja seakan-akan pendeta (sutji).
Nora sangçaya = teranglah sudah.
Ninda = mengèdjèk.
Tungga tanunika pininda çunyatǎ = Menaikkan dirinja, sebagai telah mentjapai kesunjataan.

10. Pangdening Kali murkaning jana, wimoha matukar
arĕbut kawiryawan.
Tan wring ratnya, makol lawan bhratara wandhawa,
ripu kinayuh pakāçrayan.
Dewa-drěwya winãça, dharma rinuruh, kabuyutan
inilan, paḍāsěpi.
Wyartha ng çapatha supraçãsti, liněbur těkaping
adhama murka ring jagat.

Pangde = pengaruh.
Wimoha = bingung.
Kawĭryawan = gagah-berani.
Wirya = djantan, kuat, gagah.
[ 24 ]

Ratnya
Bhratara
Dewadrewya
Inilan
Wyartha
Adhama miarka

= daerah, lingkungan penguasa
= saudara.
= ,,kepunjaan Dewa”’.
= dilarang untuk dimasuki.
= tak berguna lagi.
= kelobaan orang hina.

11. Wwang mahyun ri kawehaning dana daridra, krépana dumadak dhanecwara.

  Wwang duratmaka dirgha jiwita, sirang sujana dumadak alpakamréta.

  Wwang diccila sucila, durnaya wiweka, kujana sujanawibhagana.

  Sang rajasiwiteng susena ta ya, sang madum, amilih ulah wiparyaya.

Daridra
Krepana
Dumadak
Dhanecwara
Dirgha
Jiwita
Alpakamreéta
Durnaya wiweka
Awibhagana
Asiwiteng susena
Ulah wiparyaya

= miskin.
= si kikir.
= sekonjong-konjong.
= orang kaja.
= pandjang.
= hidup.
= kekurangan hidup, tidak pandjang umur.
= bodoh malahan dipandang bénar pikirnja.
= sebutan (kehormatan) jang gandjil.
= mengikuti menteri.
= berlaku salah.

12. Rug tang campaka ciita candana wungu bakula surabhi nagapuspita.

  Sakwehnyan winadung tinor tinutuhan, pangeraken i pung lawan pilang. [ 25 ] Bhrasta ng hangsa mayura kokila, hiningsa pengari-wuwu kaka len bango.

Tustekang crégaleniwo, winarégan rudhira dagingikang waranggana.

Cuta
Bakula surabhi
Mayuara
Kokila
Hiningsa pangari-wuwu
Iniwo
cuta
manuta
mangu

= mango (nama pohon).
= tandjung harum.
= merak.
= burung bagus njanjinja.
= dilenjapkan untuk memandjakan.
= dipelihara.
= rendah, malu.
= mengundurkan diri.
= ragu-ragu.

***

13. Sanghyang prana lawasnira niyata satus iwu tahun, ikalaning kréta.

  Ring treta pwa ya sangsaya ksaya, daténg sapuluh iwu tahun sirerika.

  Sewu ing dwapara, ring yuganta cata warsa, témahika sahasra candrama.

  Yan ring sandhyaniking yuganta, tahuning yasa catalisa hinganing urip.

Prana
Niyata = ni + ya + ta
Kretayuga
Treta yuga
Ksaya
Dwapara yuga
Yunganta
yasa = yaca
Sahasra candrama
Catalisa
Sandhya?

= nafas, usia.
= ialah.
= Djaman pertama.
= Djaman kedua (?)
= pengurangan.
= Djaman ketiga (?)
= Djaman penghabisan.
= 1) kehormatan, kemasjhuran, djasa, 2)bangun-bangunan, rumah
= 1000 bulan
= 40
= bagian terachir?

***
[ 26 ]19. Lwirning mangdadi madaning jana, surupa dhana kya kulina yowang

  Lawan tang sura len kacuran, agawe wéreh i manahikang sarat kabeh

  Yan wwantén sira sang dhanecwara: surupa guna dhana kulina yowana,

  Yan tan mada, maharddhikeka pangaranya sira putusi sang pinandita.

*

mada
kula-kulina
sura
kacuran
yowana
wereh
dhanecwara
putus

= mabuk.
= keluarga jang tinggi.
= minuman keras.
= kegagah-beranian.
= muda, waktu muda.
= buih, mabuk.
= orang kaja.
= selesai, pilihan, jang telah sempurna.

***

20. Tingkahning sutacasaneka, kadi rajatanaya ri sédeng limang tahun.

  Sapta ng warsa warahulun, sapuluhing tahun ika wurukén ring aksara.

  Yapwan sodacawarsa tulya waramitra, tinaha-taha denta midana.

  Yan wus putra saputra, tinghalana solahika, wuruken ing nayenggita.

*

Tingkah
suta, suta
casana
warahulun
sodaca
Waramitra

= tingkatan.
= anak laki2, anak perempuan
= peladjaran.
= patuh sebagai hamba.
= 16.
= sahabat baik.

[ 27 ]

taha-taha
midana
wus suputra
nayenggita = naya + inggita
wurukén ing

= hati-hati.
= menasehati.
= telah mempunjai anak.
= sjarat dan tanda².
= naséhatilah dengan.


21. Haywanglalana putra, sang sujana; dosa témahika, wimarga tan wurung.

  Akweh sang sujanatilar swa-tanayanya, pisaningu tikang waringgana.

  Yapwan diksita tidanenulahakén, témahan ika sucila castrawan.

  Nityenarcana ring wadhijana, sirang warasujana lulut mangastuti.

*

anglalana
wimarga
dosa
pisaningu
atilar
lulut
waranggana
diksita
tadana
wara sujana
castrawan
wadhujana

= memandjakan.
= djalan salah.
= djahat, tidak baik.
= apalagi.
= membiarkan.
= tjinta.
= istri.
= discipline.
= dihormati.
= orang jang baik².
= tahu adat.
= orang perempuan, isteri.


22. Wreksa candana tulya sang sujana, sarpa mamileting i sor mangacraya.

  Ring pang wanara, munggu hing cikara paksi, kusumanika bhrengga mangrubung.

  Yan pinrang winadung sugandha pamalesnika melek ing irung nirantara.

  Mangka tingkahi sang mahamuni maropahita satata citta nirmala. [ 28 ]

bhrengga
citta nirmala
maropahita
mangacraya
satata citta nirmala

= kumbang.
= hati sutji.
= untuk kebahagiaan orang lain.
= minta perlindungan; melindungi.
= selalu dengan perasaan jang sutji.

***
V. KUSUMAWICITRA.

Taki-takining sewaka guna widya.
Smara-wisaya rwang puluh ing ayusya.
Tengah i tuwuh san-wacana gégon-ta.
Patilaring atmeng tanu paguroken.

*

taki-taki
sewaka
smarawisaya
san wacana
pagurokén
tanu

= jang harus dipentingkan.
= peladjar.
= beristeri.
= kata-baik.
= bergurulah.
= badan.

Dhana phalaning mona tan angucap wwang.
Ikang agalak ring waca nému duhka.
Ikang uménéng lyab dhana ya matumpuk.
Damar uga himpernikanang acahda.

*


1. mona
2. Iyab
3. damar
4. acabda (?)

= bisu, membisu.
= berlimpah².
= lampu.
= 1) berkata. 2) tidak berkata.


***
[ 29 ]

3. Wasita nimittanta manému laksmi.
  Wasita nimittanta pati kapangguh.
  Wasita nimittanta manému duhka.
  Wasita nimittanta manému mitra.

*

laksmi
wasita

= bahagia.
= perkataan.


***

4. Masépi tikang waktra tan amucang wwang.
  Masépi tikang wecma tan ana putra.
  Masépi tikang deca tan ana mukya.
  Sépinikanang tryapupul ing anartha.

*

1. waktra
2. amucang
3. anartha

= mulut.
= menginang.
= ta’ beruang.

***

6. Lwiring awala yogya pinaka patni.
  Wara-guna rupadhika kula dhani.
  Mapes ikang ambek ghrena ya sucila.
  Kadi panedenganing kusumawicitra

1. awala
2. patni
3. kuta
4. dhani
5. mapesambek
6. ghrena >< aghrena
7. Kusumawicitra
8. pandeng

= perempuan.
= isteri.
= berbangsa.
= kaja.
= lemah-lembut.
= (bengis)
= bunga berwarna-warna.
= waktu berkembangnja

[ 30 ]VI. ACWALALITA.


1. Sira sangaweh sudana ri sirang dhanidhipa pasungnya nisphala tika.

  Ikang uwus warég sungana bhojanatigaya nisphalanya marika.

  Kadi hudan ing samudra padanya nisphala hilang banunya mapahit.

  Ikang upakira katrini taman prayoga pada nisphalaywa tuladén.

*

1. sudana
2. dhanadhipa
3. nisphala
4. bhojana
5. mapahit
6. upakara

= pemberian.
= orang kaja.
= pertjuma.
= djamuan.
= mendjadi pahit.
= „tambahan”, pemberian.

***


2. Tan ana sudharma mangléwihane kasatyan, usirén tékap parajana.

  Tan ana kawah mahangléwihanerikang mrésa, tinilarakénikang alénok.

  Hyang anala surya candra yama bayu satya sira saksyaning tribhuwana.

  Mara n inamaskara hyang icanekanang bhuwana, matya satyawacana

sudharma
parajana
Kawah
mrésa
alenok
Anala
saksyan
mara
hyang Icana
ikanang bhuwana

= dharma baik.
= orang masing².
= tempat menjiksa, neraka.
= berdusta
= berbohong.
= dewa api.
= persaksian.
= supaja.
= Tuhan.
= ada di dunia ini.

[ 31 ]

inamaskara
matya satyawacana

= dihormati.
= meskipun mati karena kebenaran katanja.

***

3. Mrésa kita ring triyak dacani warsa papa linakonta
kajaring aji.
Sama-sama manuseka cata warsa durgati bhinukti yan
mrésa kita.
Yadi kita mitya ring Widhi sahasra warsa lawasing
kapataka kita.
Guru lininoklinok tan ana hinganing tahun ananta-papa
katému.

*

triyak = tiryak
aji
durgati
Widhi
mitya
lininok
hingan
ananta

= binatang.
= kitab-hukum.
= kemiskinan, hukuman.
= jang Mahakuasa.
= membohongi.
= ditipu.
= batas.
= tiada berpenghabisan.

4. Lima wilanging mreseka gawayen taman pamuhareka
papa wangunen
Ri sedeng angutsawathawa miwaha kala ri karaksa
ning wita juga
Athawa muwah karaksani hurip manarma masiwo-siwo
mresa kita.
Lyana saka ring limeka kawaweng kawah kita
tekapning acwalalita.

pamuhara
wangunen = gawayen
angutsawa
wiwaha

= achibat.
= kalau dikerdjakan.
= perdjamuan.
= perdjamuan perkawinan.

[ 32 ]
5. wita = permulaan ?
6. nanarma = narma = bergurau.
7. açwalalita = kuda berlari-lari.
8. masiwo-siwo = bergurau.
9. mrésa = bohong.
* ★ *
VII. BHRAMARAWILASITA.
  1. Hulwanta ng supta juga hilingakén.
    Ngwang mãjar lingning aji pituhunén.
    Yan ring pũrwãyuşanira madawa.
    Yapwan ring utara dhana katému.
  2. Paçcãt kulwan hulu, patining asih.
    Mitrantelik ta ya karananika.


Yapwan ring dakșina pati maparěk.
Mangde çoka bhramarawilasita.

1. hulwanta = kepalamu, penempatan kepalamu.
2. supta = tidur.
3. hilingakén = djangan dilupakan.
4. aji = kitab² jang sutji.
5. PaçCãt = telah itu, lalu.
6. patining asih = matilah tjinta bagimu.
7. ilik = elik = seperti terlarang, mendjauhi.
8 mangde çoka = menjebabkan kesusahan.
9. bhramarawilasita = kumbang terlepaskan.

Dalam kitab Sasana sunu (Jasadipura II) Djawa-baru agak berlainan dengan jang termakrub diatas, misalnja: ......, Jén mengalor udjurnya, watak mintir kang redjeki, jén mangétan watak medotakén rahmat. _. Ilang sihing pawong sanak. Jén mangidul ulonéki, dumadak rupak atinja ( = rupak patinya ?) Jén mangulon ulonéki, wataké iku kaki, pan apandjang umuripun (VII 11 - 12).


* ★ *
[ 33 ]
VIII. RAGAKUSUMA. (IV).
  1. Sakşãt dagdha gĕsĕng tikang wadana, yan kita tan
    anginangerikãng sabhã.
    id. id. id. tikang muka yadin prihawak anginangerikãng
    sabhã.
    id. id. id. tikang wwang anwam iwayahnya dumadak
    ika hĩna kãsyasih.
    id. id. id. tikang huwus jada pikun dumadak anĕmu
    bhãgya wĩryawan.
*
1. dagdha = terbakar.
2. wadana = muka.
3. sabhã = peralatan.
4. dumadak = sekonjong2.
5. jada-pikun = tua sekali.
6. wĩryawan = kehormatan.
***
  1. Ring rãt pitrĕ ngaranya pañcawidha sang matulung
    urip i kãlaning bhaya.
    Mwang sang nitya maweh bhĩnojana taman walĕs i
    sahananing huripnira.
    Lawan sang pangupãdhyayãn, bapa ngaranya sira sang
    anangaskare kita.
    Tan waktan sang amĕtwakĕn ri kita; pañcawidha bapa
    ngaranya kawruhi.
*
1. pañcawidha = lima peri.
2. upãdhyãya = guru.
3. angaskara (sam-skr) = men-sutjikan.

KWB van der Tuuk: Tĕlu pratyekaning bapa, tingkahnya: Çarĩrakrĕt, prãṇadãtã, annadãtã; Çarĩrakrĕt ngarani sangkaning çarĩra; prãṇadãtã ngaraning mapunya hurip; annadãtã ngaraning maweh amangan angingwani weh.

***
[ 34 ]6. Tan mitran tikanang duratmaka, sirang sujana juga minitra sewakan.

  Tan lupteng yaca dharma punya, gawayén rahina wéngi taman hélém-hélém.

  Ewething pati tan kénenaku, ng uripta suka wibhawa nora sacwata.

  Yatna sewaka ring mahimuni, sipat siku-siku patitis tanikéna.

*

1. sewakan = sewaka + én
2. tan lupta
3. yaca
4. punya
5. dharma
6. taman hélem
7. ewéh = sukar.
8. imaku
9. sacwata
10. sipat-siku

= hadapilah.
= djangan kaulepaskan.
= pekerdjaan baik, kehormatan, djasa.
= pemberian.
= pekerdjaan sutji, dsb.
= djangan ditunda.
= ditentukan.
= lama, kekal.
= lurus-lengkung.

***
  Sekian kutipan dari Niticdstra, kitab jang perlu dipeladjari oléh semua peminat sastera. Melengkapi keterangan Sarwacastra II 33. 7 katja 16 perlu didjelaskan, bahwa kitab itu tebalnja hampir 90 katja, ukuran 24 16 c.m. Titel lengkap: Bibliotheca Javanica, uitgegeven door het Kon. Bat. Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. 4. Niticastra, Ond. Javaansche tekst met vertaling, uitgegeven door R. Ng. Dr. Poerbatjaraka. —- A.C. Nix & co Bandoeng 1933. — Mudah-mudahan Saudara beruntung mendapat kitab itu sendiri. [ 35 ]
RAMAYANA KAKAWIN.
Prathamas sarggah.

Awighnam astu.

1. Hana sira ratu dibya réngon
  pracasta ring rat musuh nira pranata.
  Jaya pandita ring aji kabeh
  sang Dacaratha nama tamoli.
2. Sira ta triwikrama pita
  pinakabapa bhatara Wisnu mangjanma,
  inaka nikang bhuwana kabeh
  ya ta don ira nimitaning janma.
3. Gunamanta sang Dacaratha
  wruh sira ring weda bhakti ring dewa,
  tar malupeng pitrpiija
  masih ta sireng swagotra kabeh.
4. Ragadi musuh mapar6
  ri hati ya tonggwanya tan madoh ring awak,
  yeka tan hana ri sira
  prawira wihikan sireng niti.
5. Kadi megha manghudanakén
  padanira yar wehakén nikang dana
  dinandha krpana ya wineh
  nguni-nguni dang hyang dang acaryya.
6. Mwang satya ta sira mojar
  ring anakkebi towi tar mrsawada
  nguni-nguni yan ri parajana
  priyahita sojar niraticaya
7. Saphala sira raksakeng rat
  tuwi siraa mitra hyang ndra bhakti temen,
  mahecwara ta sira lana
  Ciwakbhakti ginong lana ginawe
8. Ikanang dhanurdhara kabeh
  kapwa ya bhakti ri sira pranata matwang
  kadi mawwata yaca lana
  rupanyan agong ta kirrti nira

[ 36 ]

9. Jnananira cuddha mawulan
  parartha gumawe suka nikang bhuwana,
  saksat Indra sira katon
  tuhun haneng bhumi bhedanira.
10. Ikanang pratapa dumilah
  suka nikanang rat ya teka ginawenya,
  kadi bahni ring pahoman
  dumilah mangde suka nikang rat.
11. Hana rajyan tulya kendran
  kakwehan sang maharddhika sucila
  ring Ayodhya subhageng rat
  yeka kadatwan nireng nrépati.
12. Hayuning swargga tuwi masor
  dening Ayodhya puraticaya
  suka nityakala menak
  ring rengreng towi ring lahru.
13. Sakwehning miilya kabeh kanaka
  rajata len manik hana ngkana,
  yangkén huntunya putih
  gumyu-guyung swargga sordenya.
14. Hana ta umah kanaka manik
  kinulilingan ikang taman ramya,
  warakanyaki mameéengamong
  surapasari tulya ring Meru.
15. Spatika manik tamalahalah
  sateja mungwing umah paninjowan
  kadi Gangga saka Himawan
  rupanya katon sutejacri.
16. Sukatrepti sang narendra
  bhuktikang bhoga tan papada dibya
  nirbhaya tan hana katakut
  samanta kabeh maso pranata
17. Sang Kekayi Sumitra Kocalya
  ghara sang narendra tiga
  Durga Gangga Gori padanira
  ya surupa dibyaguna

[ 37 ]

18. Suka sang narendra makurén
  dewinira kapwa yatna yan paniwi
  tan hana mambék (k) irsya
  ri sirang dewi matut katiga.
19. Kadi harsa sang maharsi
  sakteng rék sama len yajurweda
  mangkana sang Dacaratha
  weh harsa nira ta de mahidewi.
   

***


32. Nda tatita kala lungha
  manak tanakbi sang Dacarathasih
  sang Ramanak matuha
  i sira mahadewi Kocalya.
33. Sang Kekayi makanak sang
  Bharata Kyati cakti dibyaguna
  dewi sirang sumtitra
  Laksmana Catrughna putranira.
34. Ri wetukaning putra kabeh
  pinulung dang hyang lawan dang acaryya
  paripurna sira pinuja
  bhinojana de maharaja
35. Matuhanak naranatha
  winarah-warah angajya wedastra
  bhagawan Wasistha mangajar
  nipuna wruh ring dhanurweda
36. Sang Rama sira winarahan
  ring astra de sang Wasistha tar malawas
  kalawan antenira tiga
  prajneng widya kabeh wiwikan
37. Sawarawarah maharsi
  henti kabeh tan pacesa kapwa tama
  karengo ta sira rikang rat
  gunamanta sucila towi raray

***
[ 38 ]
SITA – RAWANA.
Pancamas sarggah.
  1. Atha ri sěděngniramupu sěkar manusup ring alas těka ta sira ng Daçãnana maharddhika rupanira wiku çuci cuddha çaiwa sira sãtwika çanta katon hulu malĕngis ginunting arată hana kuncir alit.
  2. Atiçaya çudha huntu maputih spahațikopama ya tuwi magaṇitri kundala waluh ya sinaṇḍang ira lituhayu warnṇa laka daluwang nira ramya mabang, lumaku manasya yeka dalihan nira tan katĕngĕr.
  3. Majapa mangunyakěn ta sira mantra těhĕr lumaku mrědu mamanis wulat nira marum atisomya katon ikana karākṣasãn ira kadi pwa ya tan hana weh tama ta macangkrame těpining açrama ramya kabeh.
  4. Tiněmunirata sang janakarājasută ring alas sira juga tunggal-tunggal anusup tama tar matakut dadi ta masö sira ng Daçamukāti saharsa sira makin aparö sagorawa siran pawuwus wěkasan.
  5. Apa kita dibyarupa manusup mangalap ta sěkar atiçaya tan paḍanta rikanang hayu purṇṇa těměn hayu ni kanang wulan tuwi taman pamaḍeri kita apan awěněs ya ring rahina hina tamarpa sĕnö.
  6. Kusuma saroja ring talaga kapwa sěděng sumĕkar rahayu sugandha warṇṇa ya mabang maputih sawěneh tuwi tamatan padekana hayunya masör juga ya apan umaluy kacup ya rikanang wengi tan dahayu.
  7. Iki kahananta bisana amãnusagamya sukět tan awědi ring ulã bisama len aliman magalak syapa çaraṇanta lingku yadiyan hana mong mangawit ikana hayunta heman ari yogya kahatakěna.
  8. Kita mrědu komalātiçaya koněng-oněng ri hati kadi ta bhinusaṇann ikang alas ri hananta riya sangapa ngaranirata sira sang siniwinta kuněng atiçaya göng ni dharmma rasikan pamaweri kita.
  9. Aku ta paribhamanta paradeça rikang bhawana tuwi tak anon anung pada padanta surupa těměn kita juga hinganing hayu ya lingku tan ora waneh saphala ike huripku ri huwusku wĕruh ri kita.
***
[ 39 ]
Tjatatan:
RAMAYANA.
1 dibya = bersifat sebagai Dewa di atas kemampuan manusia
pracasta mashur
pranata tunduk, hormat
tamoli tak ada jang lebih daripadanya
pandita sangat pandai
2 triwikrama = salah suatu nama Bisnu
pita ajah, nenek mojang
mangjanma mendjelma
inak bahagia
3 gunaman = punja keistimewaan (guna)
pit-puja = pudjaan kepada nenek mojang
swargotra = keluarga
4 adi nafsu tjinta + lain2
niti = sikap pimpinan, kelakuan
5 dinandha = si bedebah
krpana = si tjelaka, orang buta
dang acaryya = sang guru
6 anakkebi = isteri
mrsa wada = pura-pura, berdusta
para jana = orang lain
prayahita = menjenangkan, lajak ditjinta
7 saphala = berbuah, berhasil, penuh
maeswara = bermahasewara= hormat taat kepada radja
8 Matwang = berhormat kepada radja
mwwat yaca = berbuat djasa
dhanurdhara = ksatriya bersendjata panah
kirtti = pekerjaan baik
***
[ 40 ]

9. jnana
cuddha mawulan
parartha
tuhun = tuhu + én
10. pratapa
pahoman
11. tulya
maharddhika
subhageng rat
12. réngréng >< lahru
13. kanaka-rajata
14. warakanya
surapsari tulya
15. sphatika
tamalahalah sateja
16. sukatrépti
bhoga tan papada dibya
samanta maso pranata
17. ghara
18. Yan paniwi
mambek irsya
19. harsa

= pikiran.
=sutji sebagai bulan.
=keperluan orang lain.
=hanja sadja.
= tjahaja.
=tempat memudji.
= seperti.
=sangat berkuasa, sebutan pendeta.
=baik dan berbahagia di dunia.
= musim ,,hitam” >< kemarau.
= emas - perak.
= gadis jang ulung.
=sebagai bidadari.
= kristal dari gunung (?)
=mustika (?)
= bersinar bernjala-njala (?)
= senang tenteram.
=makanan jang indah² tiada taranja.
=sesama-samanja mendekati dengan hormat.
= isteri.
= kalau menghadap.
= bertabiat iri hati.
= kesenangan.

***

32. Ndatatita == nda + tatita
33. Kyati = khyati
34. pinulung
35. nipuna
wedastra
dhanurweda
36. prajneng widya

= nah lampaulah.
= anggapan, kemashuran, mashur.
= dikumpulkan, dipungut.
= tjakap, tepat, pandai, berpengalaman.
=weda + sendjata.
=hukum tentang ilmu busur (panah).
= pandai tentang ilmu

***
[ 41 ]
65. Sãtwika çanta = tetap (benar²) sutji.
malěngis = halus (Djw. Klimis)
66. maganitri = bertasbih djenitri.
makundala waluh = membawa tempat makan untuk minta-minta, jakni kulit waluh, tempurung waluh.
warna lãka = berwarna merah sebagai lak (lak surat kiriman).
manasya = akan manasi, akan minta tasi (nasi), akan minta-minta.
dalihanira = maksud hatinja.
67. atisomya = bermuka manis, sangat manis.
68. janaka-rãja-sutã = puteri radja Janaka = sita.
sagorawa = lemah-lembut.
69. taman pamaderi kita = tak menjamai kepadamu.
awěněs = putjat.
70. umaluy kucup = kembali kintjup lagi.
bĩsama = berbahaja.
amanusagamya = tak terlalui oleh manusia.
sukět = lebat tumbuh-tumbuhannja.
bisama = berbisa.
aliman = gadjah.
caranãnta = jang melindungimu.
lingku = kataku.
mong mangawit = harimau menganggu.
ari yogya kahãtakěna = kalau sekiranja harus diperlindungi;
hat = lindung.
72. koněng-koněng ri hati = terindu-rindukan dalam hati.
sang siniwinta = sang dihadapi olehmu = suamimu.
pamawa iri kita = pembawa kepadamu = mempunjaimu.
73. paribhramanta = berkelana kemana-mana
paradeça = tempat, daerah lain.
* ★ *
[ 42 ]Salinan singkat - tepat :
RAMAYANA.
Bagian pertama
.

Djangan ada halangan.

  1. Dengarkanlah, ada seorang radja sebagai dewa, dipudji oleh seluruh dunia, musuhnja tunduk. Sempurna pandai tentang segala ilmu, sang Dasarata namanja, tiada radja lain jang lebih dari padanja.
  2. Ialah Triwikrama - bapa, (jakni) sebagai bapa batara Bisnu mendjelma. Biarlah seluruh dunia senang, itulah tudjuannja maka ia (Bisnu) mendjelma.
  3. Gunawanlah sang Dasarata, tahu benar kepada kitab², bakti kepada dewa, dan tak melupakan penghormatan kepada nenek mojang, dan lagi tjinta beliau kepada keluarga sendiri.
  4. Nafsu djasmani dan sebagainja, itulah musuh jang dekat, didalam hati tempatnja; tak djauh dari badan, nafsu matjam itu, tetapi hal (itu) tidak ada padanja. Gagah perwira (lah beliau dan) tahu akan peristiwa pimpinan.
  5. Sebagai mega mendjadi hudjan, itulah samanja, kalau beliau memberikan derma; hina papa, orang buta, itu diberi derma, apalagi para pendeta dan para guru.
  6. Dan setialah beliau berdjandji kepada isteri, lagi pula tiada suka berpura-pura, lebih-lebih kepada orang lain; apa katanja sangat menjenangkan hati.
  7. Berhasil beliau mendjadi pendjaga dunia, lagipula beliau bersahabat dengan dewa Indera, pula sangat berbakti. Bersembah kepada Siwa-lah beliau selalu; Kebaktian kepada Siwa selalu dikerdjakan benar².
  8. (Dan) para perwira jang bersendjata panah, semua berbakti kepadanja, tunduk hormat kepada keradjaannja, sebagai selalu mempersembahkan djasa. Nampak memang besar perbuatan kebadjikannja. [ 43 ]
  1. Pikir beliau bersih sebagai bulan; Mementingkan keperluan orang lain, berbuat orang” supaja bersenang-suka ; Memang Indera jang terlihat, beliau itu, bédanja hanja-lah beliau ada di dunia.
  2. Sinar beliau bertjahaja-tjahaja. Suka gembira semua orang, itulah jang diusahakannja. Sebagai api didalam tempat pengorbanan, bersinar-sinar mengachibatkan kesenangan dunia.
  3. Ada sebuah negeri sebagai Keinderaan, terlalu banjak pendeta-pendetanja jang baik silanja, (di) Ajodya jang baik - bahagia didunia, itulah istana maharadja.
  4. Keindahan sorga kalah pula dengan jang selalu ada diistana Ajodya: selalu menjenangkan, enak pada musim hudjan, enak pula dalam musim kemarau.
  5. Apa² jang mulia²: emas, perak dan permata, ada disana; Jang semisal bergigi putih berseri-seri disorga, kalah djuga oleh apa² jang ada di istana itu.
  6. Adalah rumah emas ditengah-tengah taman jang indah, dan ada pula gadis jang mulia-mulia bermain-main, sebagai bidadari disorga Himalaja (Meru).
  7. Sphatika (mustika ?) dan manikam bertjahaja-tjahaja dalam rumah-rumahan penindjauan. Seakan-akan sungai Gangga mengalir dari Himalaja indah gilang-gemilang.
  8. Senang tenteram radja itu bersantap santapan jang tak berbandingan mulianja. Tak ada marabahaja jang ditakutkannja; sesama radja, sama-sama mendekati dengan hormat.
  9. Sang Kekaji, Sumitra, Kosalya, tiga orang permaisuri radja Dewi Durga, Dewi Gangga, Dewi Gori samanja; mereka indah rupanja dan berlebih-lebihan serba gunanja.
  10. Senang radja itu beristeri dewi-dewinja itu; sebab mereka baik penghadapannja, tiada jang beriri-hati seorang kepada jang lain, permaisuri bertiga itu sama² ikut-mengikuti.
[ 44 ]
  1. Tak ubahnja dengan kegemaran pendeta akan Rek weda, Sama weda dan Jadjurweda, demikianlah suka- hati sang Dasarata disebkan oleh permaisuri bertiga itu.

ASTABRATA

(Ramayana muka 277)
.
  1. Wibhisana nahan ta sambat nira,

    Raghuttama wawang matangguh sira,

    Wibhiṣaṇa huwus ta haywãlara,

    Apan saphala sang Daçãsyar pĕjah.
  2. Praçasta sira nguni sampun tapa, gahan ta sira cakrawarti jagat, pějah sira taman surud ring rana, Asing mati mamuk ya mokşatmaka.
  3. Atīta rasika tamat kingkingen, Apan mati mahãprawireng ranṇa, Kunang kita ike gumantya, prabhawani guṇanta çuddhanulus.
  4. Pulih pahayu tang salĕngka pura, Kitekana siwinnikang rãşaşa, Mudanyana manah nikang durjana. Sacarminawěning manut agama.
  5. Tatat sawarahěn ri denning ratu. Apat nipuna punyawan çilawan. Tathāpi warahĕnkwa tatah kita. Pagěh-pagěhaning hidep donike.
  6. Nihan kramani dening ngauni rãt, Awakta rumuhun warah ring hayu. Tělas ta mapagěh magömãgama, Těke ri kang amatya mantri tumut.
[ 45 ]

49. Patih sang apatih patih satya ta,
  Sabhrtya pariciraka kapwacara,
  Teékeng anak anat ulah tan salah,
  Praja ya milu jagra niti hayu.
50. Prayatna ri ngulah atah ngwang prabhu,
  Maweha tuladan tirun ning sa rat,
  Yadin salah ulah sasar rat kabeh,
  Pan-andapada sang mawangrat tinut.
51. Lawan sira kinonakén katwanga,
  Apan hana bhatara munggwi sira,
  Wwalung hyang apupul ryyawak sang prabhu,
  Dumeh sira maha prabhiwisama.
52. Hyang Indra Yama Suryya Candranila
  Kuwera Barunagni nahan wwalu
  Sira ta maka angga sang bhiipati.
  Matang niran inisti Astabrata.
53. Nihan bratanira sang hyang Indralapén:
  hudanakén tumrpting jagat.
  tuladén ta Indrabrata,
  sadana ya hudanta manglyabi rat.
54. Yamabrata dumanda karma hala.
  Sirekana malungmaling yar pejah.
  Umilwa kita malwangolah salah.
  Asing ngumawarang sarat prih pati.
55. Bhatara Rawi mangisep wwai lana.
  nDa tan tara canaih-canaih denira.
  Samangkana kitatalap pangguhen,
  Tatar gelisa yeka Suryya brata.
56. Cacibrata umarsa kang rat kabeh
  Ulah ta midu komala yan katon,
  Guyunta mamanis ya tulyamita,
  Asing matuha panditatswagatan.
57. Angin ta kita yat panginte ulah.
  Kumawruhana bhuddhining rat kabeh.
  Sucara ya panonta tatankaton.
  Ya dibya guna suksma Bayubrata.

[ 46 ]
  1. Mamuktya ngupabhoga sambin nginak.
    Taman panĕpěngeng pangan mwang nginum,
    Manandanga mabhusaṇa mahyasa,
    Nahan ta Danadabratanung tirun.
  2. Bhatara Baruṇanggěgö sanjata.
    Mahawişa ya nagapãçangapus.
    Sirã ta tuladěn ta Paçabrata:
    Kitomapusanang watěk durjjana.
  3. Lananggěsĕngi çatru, Bahnibrata.
    Galakta ri musuhta yekapuya.
    Asing sainasönta çirṇnã pasah,
    Yatekana sinangguh Agnibrata.
  4. Nahan ta guna sang rumakseng jagat.
    Ginorawa lanã ginosṭīniwö.
*

Aşṭabra“ jakni tapa atau keistimewaan delapan matjam, kutipan dari kitab Ramayana, sangat diperhatikan oleh nenek-mojang kita, dipandang sebagai bekal hidup dalam dunia ramai. Astabrata jakni nasihat Rama kepada Wibisana, untuk pelipur susah karena matinja Rawana, kakak Wibisana, dan untuk perbekalan bagi Wibisana dalam mendjalankan tugas memegang tampuk pimpinan negerinja.

Tjatatan:
43. Daçasya+ar + pějah = matinja Daçamuka.
matangguh = menahan, melipur.
saphala = dengan buah = berdjasa.
44. Praçãsta = terpudji; mashur ;
gahan = gagah;
cakrawarti = radja besar;
mokşatmaka = sempurna djiwanja.
45. Çuddhãnulus = benar2 sutji: çuddhã + anulus.
Prabhawani guṇanta = pengaruh gunamu.
guna = kepandaian, kebadjikan dll.
(Bld. deugd).
tamat kingkingĕn = djangan kau susahkan;
tamak, taman = djangan ku, djangan di.
[ 47 ]
46 siniwin = siniwi + ěn = hendaklah dihadap oleh ;
pulih, pahayu = awalan pa disini imperative passive : perbaikilah, perhiaslah.
Mudanyana = ma + udani + an + a = hendaklah engkau memberi udani (=tahu); biar mereka tahu.
  1. Tiada engkau perlu ditundjukkan tentang pekerdjaan radja, karena engkau tjukup tahu akan kebaikan dan kesusilaan, akan tetapi perlu pula kuberi adjaranlah engkau, sekedar penebalan perasaan, maksudnja. (Agak sukar disalin, tetapi rasa isinja dapat pula kita raba-raba).
48. Ngaũni rãt = ratu = mendirikan dunia;
tělas = telah; waras disini imp.pass;
amatya = orang besar-besar;
mantri = pemimpin² djawatan (?);
magömagama = menggenggam agama.
  1. Patih-patihnja sang patih dan patih sendiri semua setia, pegawai² dan pengiring² melakukan tjara jang baik, hingga kanak² pun mengikuti berlaku jang tidak salah, rakjat (praja) pun turut mendjaga berlakunja hal jang baik².
50. andapada = dunia;
mawang rãt, bhũbhrt = jang membawa bumi = radja.
51. dumeh = oleh karena itu;
asama = tida jang menjamai.
52. nila = angin;
inisti = Djw. di-ĕsti = dipudja
53. alapĕn = hendaklah kau ambil (sebagai tamsil).
trĕpti = tenteram
sudana = pemberian;
manglyabi = menggenangi.
54. karma = perbuatan;
malu = memukul;
malwangolah salah = akan memukul perbuatan salah;
[ 48 ]
--48--
 ngumawarā = merintang-rintangi;
 prih pati = hendaklah kau usahakan matinja.
55. lanā = selalu.
 tan tara = tak nampak (?)
 çanaih = perlahan-lahan; de = kerdja.
 pangguh = panggih = terdapat.
 tatargĕlis = tidak lekas-lekas.
56. umarşa = membuat senang;
 mŗdu komala = lembut + halus.
 asing = asih ing.
 atswāgatan = at +
  su + agata + ĕn
= harus kau hormati;
 swāgata = penghormatan kepada jang datang ; hormat.

57. Angin lah engkau kalau engkau mengintai pekerdjaan;

 harus mengetahui pikiran orang semua, baik² tjara

 penghintaimu, djangan ketahuan, itulah keistimewaan

 bratanja sang Bayu, hingga tak terlihat (sukma).

 sucara = tjara (djalan) jg. baik.
58. mukti, bhukti = makan, disini berarti puas².
 upabhoga = makan-makanan.
 sambin = sambi + ĕn = Djw. sambinen.
 tan panĕpĕng = tak batasan.
 anung tirun = anu + ing+ tiru+ ĕn = jang lajak kau tiru

59. Bhatara Baruna menggenggam sendjata, maha berbisa

 nagapasa jang membelit itu . . . . . . . .

 Sumua durdjana hendaklah kau-ikat.

60. Selalu menghanguskan seteru, brata Hyang bahni itu.

 Buasmu terhadap musuh, itulah apimu.

 Apa jang kau serbu, lebur hantjur. Itulah jang disebut

 Agnibrata.

61. Demikianlah guna (deugd) sang mempertahankan dunia,

 dipudji-pudji, selalu dituturkan orang dan dipikir

 pikirkan.


[ 49 ]
BHARATA YUDDHA.


Awighnamastu.

1. Sang çũrãmrih ayajna ring Samara mahyun i hilanga nikang parãngmuka.
  Lĩlã kembang urã sĕkar-taji ni keça ning ari pĕjah ing raņãnggaņa.
  Urņnã ning ratu mãti wĩjanira, kuņdhanira nagara ning musuh gĕsĕng.
  Sãhityãhuti tĕņdhas ing ripu kapdkan i ratha nika suçrameng laga.

---/ᑌᑌ-/ᑌ-ᑌ/ᑌᑌ-/ᑌᑌᑌ/ᑌᑌᑌ/-ᑌ-/ᑌᑌ_/

Sang gagah berani bermaksud berkorban kepada sang dewa perang, menghendaki supaja musuh-musuhnja lenjap.

Menjenangkan: bunga-urainja bunga-sunting pada rambut musuh jang mati di medan pertempuran.

Intan pada dahi radja-radja jang mati (itulah) „beras kunjit“ nja, tempat api pembakaran korbannja : negeri musuh jang habis terbakar.

Bersama itu korban kepala musuh terpenggal dalam keretanja. Itulah kemashuran perang.

***


8. Ngũni kãla narãryya Krsna pinakãçraya nira naranãtha Pandhawa.

  Sinwikãra kinon lumakwa daténgeng Kurupati mangaran Suyodhana.

  Tan len donanira malakwa ri kapaliha ni pura nararyya Pãndhawa.

  Yapwan pasraha tũta rakwa yadi tan pasunga karananing prang adbhuta.

*

  Dahulu ketika radja Kresna dimintai pertolongan oleh radja Pandawa.

  Dikuasakan disuruh pergi mendapatkan radja Kuru bernama Sujodana.

  Tak lain maksudnja akan meminta diperduanja negeri radja Pandawa itu. [ 50 ]Kalau diserahkan, nistjaja akan damai, tentu tak akan memberi sebab terdjadinja perang jang maha dahsjat.

***
  1. Ndah mangkat sira çighra sangka ri Wirata dinulur ing

    anāma Satyaki.

    Enggal prapta těkap ni çakti ni turangga rathanira pinda manglayang.

    Kongang deça nikang Gajahwaya purahawuk iněmukan ing udan riwut.

    Oruk warṇna ni waṇḍiranya kadi çoka makĕmul i paninggal ing priya.
*

Nah berangkat beliau lekas-lekas dari Wirata, diikuti oleh jang bernama Satyaki. Lekas sampailah karena kuatnja kuda-keretanja seakan-akan melajang terbang. Nampaklah lingkungan pura Gadjahwaja kehitam-hitaman terlibat dalam hudjan lebat. Tak menjedapkan mata rupa pohon beringinnja, seakan-akan susah berselubung ditinggalkan jang ditjintainja.

angemuki melimpahi dengan kegelapan.


HAWAN SABHĀ NIKANG HĀSTINA.
  1. Lengĕng gati nikang hawan sabhasabha nikang Hästina. samantara tĕkeng těgal Kuru nararyya Krrěsṇan laku sira ng Paraçurama Kanwa Janakadulur Narada. Kapanggih irikang tegal milu ri käryya sang bhupati.
  2. Wawang sira nararyya Krěṇan umarenggwan ing sarathi sirang parama saptapaṇḍita gumanti munggwing ratha tuwin sira tělas winürşita malěs mawedostuti. Munagyakĕn i haywa sang prabhu ya don irangastawa.
  3. Lengĕng halěp iradaran pinakasarathi hyang rěsi. Těhěr mucap i don iran lari mare nrěpe Hastina. Nda tanya juga rakwa gostinira sarwwa tatwadhika. Lumut wijil i çabda sang rěşi kabeh mawarṇnāmṛta. [ 51 ]
    -51-

4. Sédéng hana rikang tégal Kuru nararyya Kresnan laku

 rika ta dhrtarajya cighra ruméngo dateng sang prabhu

 nimitta ni lébuh nikang pura kinonakén bhusanan.

 Padanatara wastra mulya téka ring wanguntur batuk.

5. Tuwin pada ghinositan sira kabeh kinon sambrama

 tékap nira sang aryya Bhisma Dhrtarastra motus tinut

 kunang sira wihang minge Cakuni Karnna Duryyodhana,

 Apan wruh i manah Janarddana sapaksa ring Pandawa.

6. Sédéng masaji bhoga sadrasa samunggu ring jro pur

 samantara daténg ta Kecawa hane harép ning kuta

 léngong tékap ikang garantung amapag humung ghirnita.

 Tuwin rathaniraréréh laku nikan daténg ring sabha.

Sapréthwitala.

――――◇◇◇―――― ――――◇◇◇―――― ――――◇◇◇――――
Tjatatan.
Hawan sabha nikang Hastina.
1. gati = perihal.
  sabha = balai besar.
 adulur = berikut.
2. Wangwang = lekas, sebentar kemudian.
 Winursita = dihormati;
 mwesdastuti = mendoa.
 munagyaken(dari punagi) = memudja.
3. Adara = berhormat
 lumud = turut.
 tatwa adhika = peristiwa sangat penting.
 mawarnnamrta = sebagai amreta.
[ 52 ]
—52—
4. lébuh = djalan (Minangkabau: lebuh).
 kinonakén bhusanan = supaja dihias.
 padanatara = pada
 + anatar + a = hendaknja menghamparkan.
5. ghinositan = diperingatkan.
 Sambrama = supaja berhormat.
 motus, tinut = berperintah, diikuti.
 wihang, minge = gegan, tak mengikuti.
 sapaksa = sepihak, menjebelah.
6. Kecawa, Janarddhana, = Kresna.
 Garantung = gamelan.
 ghurnita = humung
 ghirnita = riuh-rendah.
MAHYUN MANGUNGSIRA YACA.

1. Ngka krodha Krésna mangadég saka ring pahoman

 munggwing natar sira wibhuh kadi kalamrétyu.

 Mintonakén kramanira-ntuhu Wisnumiartti

 Lila triwikrama makawak ikang triloka.

2. Tékwan catur bhuja sirin tricirah trinetra

 Sakweh bhatara pinakawak irasamuha

 Brahmarsi dewagana raksasa yaksa cura

 Mwang daitya denawa picaca manusya cakti.

3. Yekan lumampah asigakrak asinghanada

 Lindu tikang ksiti padolah angambék-ambek

 Hyang parwwatagra gumiwang manawang ginanjuh

 Kombak wway ing tasik anakra penyunya kabwang.

4. Tandwa kawes gati nikang catakorawares

 dyam tan pacabda mawenes nrepa Karnnanatha

 Mangka Suyodhana Yuyutsu Wikarnna murccha

 Byaktan geseng tekap ira n harepe hilangnya.

5. Ngka Drona Bhisma nguniweh resi Naradadi

 Asrang mangastuti humung saha puspawarsa

 Mojar : bhatara Hari haywa magong wuyungta

 Swastha nikang bhuwana kasihi tolihen ta. [ 53 ]

6. Yadyan kitaméjahana Kurunatha bhangga
  Bhagna pratijna gati sang prawararyya Bhima
  Mwang Dropadi bisama tan pagélung gatinya
  Yan tan pakadyusa rirah catakoraweng prang.
7. Ndah kanténanya lésunén pwa_ géléeng bhatara
  Ling sang waték rési lawan paramarsi Bhisma
  Karunya buddhi nira Krésna rénan pinija
  Rép saksanan waluyariipa nararyya Krésna.
8. Ngka ta n tinfit nira mulih rési sanggha stiksma
  Sang Krésna mantuk umare sira Pandupatini
  Cighran tékajari wihang nira Korawendra
  Kewalya mahyun irikang rana matya ring prang.
9. Yekan pacabda karuna naranatha dewi
  Bhoh tasyasih warahakénta ri Panduputra
  Nghing ciiradharmma ngusirén ya matoha jiwa
  Swargangulah péjah ri madhya nikang ranangga.
10. Nahan wuwus nrépawdhi ri nararyya Krésna
  Yekan tinit nira n apadgata sémbah amwit
  Cighran mijil sira teéhér_ mahawan rathabhra
  Sering lawan Widura Sanjaya len Yuyutsu.
11. Sang Karnna rowangira Krésna haneng rathakram
  sinwi kinonira tumiita ri Panduputra.
  nDan sang nararyya riyawangga kedo sudhira,
  Mahyun nakola guna cakti lawan Kiriti.
12. Nahan wuwus nrépati Karnna wihang tan amwas
  Métweng rananggana juganghing ujar nirragya
  Mamwitaneng kalima towi sedeng tumanggal
  Rapwan masampunan i pancadacinya Kresna.
13. Nahan wuwus Rawisutapyak akas rasanya
  Mamwit lawan Widura Sanjaya lan Yuyutsu
  Tan warnnanen sira huwus teka ring swawecma
  Lampah Janarddana muwah wuwusen wicata
14. Enggal wawang tan ucapen tekap ing rathadres
  Prapteng Wirata katemu nrepa Pandawahom
  Ngka Kecawajar i wihangnira Hastinendra
  Mahyun mangungsira yacatakera ng prabhawa.

[ 54 ]
  1. Yekan padanggětěm açabda sapaṇḍuputra
    Bhĭmãrjunaryya Nakulasru lawan sang antěn
    Těkwan dĕngö ri pawěkas nira paṇḍupatnī
    Motus mangusira yaçe tengah ing ranãngga.
  2. Mangka watěk ratu sapakşa ri sang narendra,
    Kapwasarag wuwusnira n mijileng ranãngga
    Haywenucap Drupadasunu Wirǎțaputra
    Rabdhãn umangkata ri kala nikang prabhata.
Tjatatan.

1. wibhuh
3. padolah
manawang ginanjuh
anakra kabwang
4. Kawěs
dyam
murccha
puspawarsa
wuyung
6. bhagna
bisama
rsisanggha suksma
8. wihang
9. bhoh
ngusirěn = ng + usir + ĕn
matoha jiwa
çuradharma
10. apadgata
11. Kiriți

= mendjadi besar.
= pada + ulah = sama2 bergerak.
= sebagai tergojang-gojang.
= terlempar keras-keras, hingga bulat sebagai tjakra.
= putjat.
= diam.
= dalam hal kehabisan akal.
= hudjan bunga.
= marah keras.
= tak djadi „urung”.
= berbahaja, benar-benar.
= semua resi telah hilanglah.
= segan.
= aduhai.

= hendaklah dikedjar, kedjarlah.
= hendaklah berani bertaruh djiwa.
= keharusan (wadjib) para perwira.
= pergi.
= (jang bermakota), nama Ardjuna.

[ 55 ]

12. tan amwas
mamwitaneng kalima
rapwan masampurnan i
13. mamwit
14. swaweçma
janãrddana
15. mangungsir yaça
sang anten
16. sapakşa
rabdha
kāla prabhata

= tak lemah, akas, keras.
= supaja mulai pada masa tanggal ke 5.
= supaja selesai pada.
= minta diri.
= rumah sendiri, rumah masing-masing.
= nama Kresna.
= mentjari kemashuran, kehormatan.
= sang adik.
= se + fihak = jang berpihak
= mulai, sedia.
= waktu pagi.

ARJUNA WIWAHA.

I. Çãrdũlawikrĩḍita.

Awighnam astu.

1. Amběk sang paramartha pandita huwus limpad sakeng
Çunyatã,
Tan sangkeng wisaya prayojananira lwir sanggraheng
lokika,
Siddhāning yaçawiryya donira sukāning rất kininkinira,
Santosähělětan kělir sira sakeng sang hyang Jagatka-
rana.
2. Uşnisangkwi lebu ni padukanira samangkana lwirnira,
Manggěh manggala ning mikět kawijayan sang Partha
ring kahyangan.
Sambaddhanya bhațăra Çakra katěkan durnīti lawan
bhaya.
Wantěn daitya maděg Niwatākawcakhyāting jagat dig-
jaya.

[ 56 ]

3. Jöng ning Meru kidul kuțanya maharěp sumyuha ng
Indralaya.
Mwěh molih warawĭryya tan pějaha dening dewayaksã-
sura.
Nghing yan maṇusa çakti yatna juga kona ling bhată-
reriya.
Yekānitya hiněm watěk rěşi kabeh ring swargga hãro-
hara.
4. Sang hyang Çakra sumimpěn ing naya kumon pěhning
rasālapkěna.
An wwang çakti sahãya ning mějahanekang çatru petö
tekã.
Sang Partha pwa hanar karĕngwan atapăsadhya jaya
ring rana.
Yan polih wara hundangö lewu matewěh ning krětă-
nugraha.
5. Wyarthekãng japa mantra yan kasalimur dening rajah
mwang tamah.
Nghing yang langgeng ikang Çiwasmrčti datěng craddhã
bhațăreţwara.

Tjatatan.

1) 1. paramartha pandita
2. wişaya
3. sanggraheng lokika
2) 1. usnisãngkwi = usnişa + ang + ku + i 2. sambaddha
3. durniti
4. akyãt
5. digjaya
3) hãrohara

= pendeta jang telah dapat mementingkan keperluan orang lain, lebih dari pada kepentingan diri sendiri.
= nafsu badani.
= isi dunia seumumnja; orang.
= sanggulku di.
= (seikat) = sama-sama anggota dalam sesuatu ikatan = sahabat.
= salah sikap, salah pimpinan.
= berkekuatan, kuasa, mashur.
= dimana-mana djuga menang.
= tjemas.

[ 57 ]
4) 1. pĕh ning rasa = inti sari.
2. lĕwu = besar, banjak, sangat.
3. matewĕh = mata + iwĕh;
4. mata = tetapi, hanja.
5. kṛtãnugraha = telah mendapat anugerah, selesai.
5) 1. wyartha = tak mustadjab, tawar.
2. rajah = nafsu, gelap.
3. tamah = (tamak?) = nafsu ingin.
4. Çiwasmṛti = memikir (selalu ingat) kepada Siwah.
5. Çraddha = senang suka, dengan muka manis.
*
Isinja:
  1. Fikiran sang pendeta-paramarta, jang telah sempurna
    dalam hal ilmu sunjata(nja),
    Tidak karena nafsu-badani ia bertjita-tjita itu, sebagai orang-orang biasa,
    Terlaksananja hal-ichwal jang lajak dibanggakan (yaça)
    dan tidak merendahkan deradjat peradjurit (wirya)lah
    jang direnung-renungkan,
    Aman tenang karena hanja berbatas kelir sadja dengan
    Tuhan Chalikul’alam.
  2. Sanggulku pada duli paduka, demikianlah halnja, (aku
    bersembah sudjud),
    Sebagai permulaan kata mengarang hal kedjajaan sang
    Parta (Ardjuna) di kehijangan, sementara ia djadi penolong batara Sakra (=Indra),
    ketika sang radja-dewa itu kedatangan sikap salah (durniti) dan bahaja (misalnja) ada raksasa bernama Niwatakawatja, mashur didunia bahwa ia dimana-mana mendapat kemenangan.
  3. Kaki gunung Meru sebelah selatan, kotanja, bermaksud
    akan menghantjur-leburkan keinderaan,
    Lagi pula ia mendapat keistimewaan seorang perwira,
    (jakni) tak akan mati karena dewa-jaksa-asura,
[ 58 ]

Tetapi hendaklah berhati-hati pula terhadap manusia
jang sakti, demikian sabda batara kepadanja,
Itulah jang selalu dirunding oleh golongan resi semua
disorga dengan perasaan tjemas.
tjari orang sakti untuk teman membunuh seteru jang
4. Dewa Indra diam-diam menjuruh supaja mengambil
sari rasa (=berichtiar dengan djalan jang halus) men-
akan datang. Sang Partalah baru-baru ini terdengar,
bahwa ia bertapa, berhasrat supaja ia menang perang.
Kalau tapanja itu berhasil, akan dipanggil: besar tetapi sukar mendapatnja anugerah (dari tapanja itu).
5. Tiada gunanja djapa dan mentera, kalau tertutup oleh nafsu gelap dan nafsu keinginan djasmani.
Tetapi kalau orang setia mengenang Siwah, akan datanglah batara Iswara dengan senang.

________
ARJUNA MANEMBAH ÇIWA.
IX. Suwadana.

5. Cighrãněmbah ta sang pandusuta nipuna ring dewo-
pacaraṇa,
Wruh ring sangsipatapuja sira humarěpakĕn hyang
rudra tan adoh,
mudra mwang kuṭamantra smrěti wimala nahan puspan-
jalinira,
sămpunyăn mangkanã mastuti ta sira rengön
uccaraṇanira:

X. Dhreti.

1. „Aum sĕmbahning anatha tinghalana de trilokaçaraṇa,
wāhyādhyatmika sembahning hulun i jöngta tan hana
waneh,

[ 59 ]
  1. sang lwir agni sakĕng tahĕn kadi minak sakeng dadhi
    kita,
    sang sãkşãt mĕtu yan hana wwang amutĕr tutur pina-
    hayu.
  1. Wyãpĩwyãpaka sãrining paramatatwa durlabha kita,
    iccãtã ng hana - tanahanãganal - alit lawan halahayu,
    utpatti sthiti lĩṇaning dadi kitãta karãṇanika,
    sang sangkan-paraning sarãt sakala-niskalãtmaka kita.
*
XI. Totaka.

‿ ‿ _ | ‿ ‿ _ | ‿ ‿ _ | ‿ ‿ _ ‖

  1. Çaçiwimba haneng ghaṭa mesi banu,
    ndan asing çuci nirmala mesi wulan,
    iwa mangkana rakwa kiteng kadadin,
    ring angambĕki yogya kiteng sakala.
  2. Katĕmunta mareka si tan katĕmu,
    kahiḍĕpta mareka si tan kahiḍĕp,
    kawĕnangta mareka si tan kawĕnang,
    paramãrtha çiwatwa nirãwaraṇa.
*
XII. Nardataka (Narkutaka).

‿ ‿ ‿ | ‿ _ ‿ | _ ‿ ‿ | ‿ _ ‿ | ‿ _ ‿ | ‿ [...]‖

  1. Stutinira tan tulus, sinahuran paramãrtha Çiwa:
    „Anaku huwus katon abhimatãn katĕmunta kabeh,
    hana panganugrahangkwa caduçakti winimba çara,
    paçupati çastrakãstu pangaranya nihan wulati.”
  2. Wuwusira sanghyang ĩçwara mijil tangapuy ri tangan
    wawang açarĩra kãtara mangiṇḍitakĕn warayang,
    tinarima sang Dhananjaya tikãng çara sũksma tikã,
    ng anala çarĩra sãtmaka lawan warayang wĕkasan.
  3. Krĕtawara sang dhananjaya manambah ati praṇata,
    pinisalin laras makuṭa tan hana kãlah-alah,
    winara-warah sireng aji dhanurdharaçãstra kabeh,
    krĕtasamaya ng prayoga dadi sũkşma bhaṭãra Çiwa.
[ 60 ]
  1. Saha sura siddha căraṇa pareng kṣaṇa çunya muwah,
    rasa tan i rāt hiḍěp nrěpatiputra katonanira,
    kadi masalin çarira tan pabalik prihati,
    satiru-tirun krĕtārtha sira deni kadhiranira.
  2. Hana mara janma tanpa pihutang brata yoga tapa,
    Angĕdul aminta wĭryya, sukaning widhi sahasikã,
    binalikakěn purihnika lewih tiněmunya lara,
    sinakitaning rajah tamah inandĕhaning prihatin.
***


Disalin setepat mungkin :


IX.
  1. Lekas menjembahlah sang Panduputera, memang mahir tentang hal penghormatan kepada dewa.
    Tahu ia memudja singkat-singkat, mengarahkan mukanja tiada djauh kehadapan hyang Rudra,
    Aturan tangannja dan utjapan Kutamantranja dilakukan dengan tiada tjela, demikian djuga persembahannja dengan bunga.
    Setelah itu berdoalah ia, dengarkanlah doanja:
X.


  1. „Aum (= Ja Tuhan), mudah-mudahan sembah hamba jang sangat memerlukan pertolongan ini, diketahui oleh sang pelindung dunia tiga.
    Lahir dan bathin penghormatan hamba ini terhadap kakiMu, Tuhan jang tiada lainnja lagi, jakni: Jang semisal api nampak dari kaju, mentega keluar dari dhadi, *)
    Pastilah Tuhan tampil diantara manusia jang mempergunakan perhatian jang baik-baik.
  2. Tuhan-lah intisari segala kebenaran jang sukar dimiliki itu,


_____________
*) air susu sapi.
[ 61 ]

Tetapi sama senangnja Tuhan bersemajam didalam apa
jang ada ataupun jang tiada, dalam apa jang besar mau pun ketjil-ketjil, didalam apa jang buruk dan lagi jang
baik pula,
Permulaan, keadaan, dan pelenjapan daripada apa jang
serba djadi, Tuhan pula jang sesungguhnja mengerdja-
kannja,
Tuhanku-lah asal dan tudjuan seluruh dunia, serta
mendjadi djiwa daripada segala jang djasmani dan
rochani.

XI.

1. Misal bulan didalam belanga berisi air,
Nah, asal sadja hening djernih air itu, pasti nampak
bulannja,
Demikian halnja Tuhan dengan segala machluk,
Didalam masing-masing jang bertabiat baik,
hadlirlah Tuhan.
2. Tuhan didapat oleh barang siapa jang tak terdapat,
dilihat oleh siapa jang tidak terlihat,
ditjapai oleh mereka jang tak tertjapai,
Tuhan-lah bahagia jang tertinggi, tiada tertutup
oleh barang sesuatu.”

XII.

1. Doanja itu belum berachir, disahutlah oleh Siwah para-
mamrtha:
„Anakku, njatalah sudah, bahwa tertjapailah olehmu,
semua jang akan kautjapai.
Adalah anugerah dari padaku, ini kesaktian bersifat
sebuah panah,
Pasupati-sastraka jang mendjadi namanja, inilah
engkau lihat.”
2. Demikian sabda sanghyang Iswara, keluarlah api
ditangan.
Sekedjap terlihatlah Beliau berbadan djasmani
mengepit panah,
Diterima oleh sang Danandjaja panah rochani itu.
Panah jang berbadan api itu kemudian mendjadi satu
masuk kedalam panah Ardjuna sendiri.

[ 62 ]

3. Setelah menerima anugerah itu, bersembahlah Danan-
djaja dengan sangat hormat,
diberi pula ia busur dan makota jang tiada tjelanja,
diadjarkan kepadanja segala kitab ilmu bersendjata
panah.
Selesailah saat pertemuan jang sebaik-baiknja itu,
maka gaiblah batara Siwah.
4. Dengan para dewa (=sura) dan para „sempurna lang.
kah-lakunja” (= Siddha cărana) sekonjong-konjong
hyang Iswara lenjap lagi.
Seakan-akan tiada didunia ini perasaan sang Ardjuna
nampaknja,
Sebagai berganti badan, rasanja, dan tak akan kembali;
mungkin merasakan susah-sedih lagi,
Hendaklah ditiru djelas beliau itu, karena gagah
teguh hatinja.
5. Ada pula orang jang tak berdjasa suatu apa kepada Tuhan, jakni tak berbuat brata, yoga ataupun tapa, Tetapi memaksa-maksa ia memohon wirja (kekuasaan), seakan-akan dengan kekerasan pemberian Tuhan itu
dipintanja.
Kalau begitu malahan kebalikannjalah jang akan di-
peroleh, jakni sengsara djua jang akan didapat.
Sakit pula jang akan dideritanja, achibat radjah dan
tamah (nafsu dan ketidak-tahuan), duka-tjitalah jang
akan djadi penanggungannja.

***

Setelah Ardjuna memenuhi permintaan Indera, berhasil membunuh Niwatakawatja, radja raksasa dinegeri Mani- mantaka, lalu dilantik mendjadi radja di keinderaan; tudjuh bulan lama kerajaannja itu. Sehabis waktu itu Ardjuna minta diri kepada batara Indera akan kembali kehutan Wadari, tempat Pandawa jang empat orang

lainnja, dengan bundanja: Sang Kunti. [ 63 ]
XXXV.
Wohingrat, guru lagunja:

5. Akweh lalana sang nṛpatmaja ...........
Tan ngeh yan caritan wilãçanira ning sakasiki ginanti
dennira,
Sangsipta anu palakṣaṇakěna huwus těka ta sira pitung
wulan ganĕp.
Hetunyan pamuhunta ri jöng Çurpati mararĕm kṛtā-
ñjali.

Artinja :
Banjak kesenangan sang radjaputra ......... Tiada habisnja kalau ditjeriterakan apa wilasa (perma- inan, kegembiraan) jang dikerdjakan satu demi satu, Singkatnja jang dilakukan itu telah sampailah tudjuh bulan lengkap. Itu sebabnja minta dirilah (ia) akan pulang; kepada kaki hjang Surapati, tenang-tenang telah menjembah.

6. Mojar: Sajna bhaṭāra, mantuka maněh Surapati mana-
dah warãmṛta.
Om, om, putra katon twanging makaka lawan ayayah
ika tan kagiṇḍala.
Tan dosan pasayut mami kita purih ning anahura hu-
tang sasambhawa.
Rapwan ramya winarṇnanã inkang anãgata kawi wya-
yanta don mami.

Artinja :
Berkata (Ardjuna): „Daulat Batara, hendak pulang hamba”. Sang Radja dewa minta segala maaf: „Aduhai puteranda, nampak benar baktimu kepada kakak dan ibu. Hal itu tiada boleh orang menahannja.
Djangan mendjadi kesalahanku, maka aku menahan kepadamu (itudulu), supaja dapat sekedar membalas [ 64 ]

budi. Biar elok-elok ditjeriterakan oleh pudjangga kemenanganmu itu kelak, itulah maksudku.


*
8. Akweh candi rěbah katona těkap ing waringin athawa bodhi hambulu.
Litnyalayanikana yan pipilaneka dawutana kapana yan hana.
Hinganyan watuněn tikang mada wimoha tumuwuh i manahta sapwani.
Yan tamtamana wişti yan pangawaçanya bhasa mamubura ng parakrama.
Artinja:
Banjak tjandi roboh, ketahuilah, karena dari pohon beringin, bodi, hambulu.
Kalau pada waktu ketjilnja ditempat tumbuhnja itu ditjabut, dibantun, mustahil akan terus adanja. Sebab [ 65 ]itu siangilah mabuk dan bingung jang tumbuh dalam

hatimu, sapulah itu bersih-bersih.

Kalau dibiarkan, pasti kekuatannia akan dapat merusak

parakrama.

*

9. Nahan lingnira sang hyang Indra mangadég nrpatanaya

 huwus sinanggraha

 De sang matali munggah ing ratha sasanjatanira tumi-

 hang sinimpénan.

Artinja :

 Begitu sabda sanghjang Indera, berdirilah sang radja-

 putera; telah disediakan oleh sang Matali (kusir Indera),

 naik ia ke-kereta dengan sendjatanja, lengkap - siap,

 disimpan..

Tjatatan:
5. 1) Wilaca = wilasa = permainan, kesenangan.
2) Krtanjali = krta + anjali = telah menger-

djakan anjali.

anali = dua tangan mendjadi satu,

tanda menghormat.

6. 1) manéh = hamba, perempuan atau laki-

laki.

2) Waramrta = pemberian amrecta sebagai

tanda tjinta (maaf ?)

3) Anagata = kelak, jang masih akan

datang

7. 1) samahita, samadhi = pudja.
2) Kajenekan = gembira, suka senang.
3) astaguna = delapan ganda (berlipat

delapan) kepandaian 8 matjam

4) yan tamtamana = kalau dibiarkan.
tamtam = membiarkan; dengan senang;

ingin

5) mudha = bebal, bodoh.
6) patita = djatuh. [ 66 ]
8. 1) alaya = tempat tinggal
2) pipil; pinipil = diambil, diketjil-ketjilkan.
3) hinga = batas janji (termijn)
hingan = batas bukti, djanji, aturan
4) wimoha = „bingung"
5) wişti = pekerdjaan, beban.
6) bhasa; abhasa = hampir², pura²
7) bhãşa, bhãşã = kata, perkataan, kalimat
8) mamubura (?) = akan melebur (?)
9) parakrama = keberanian, gagah berani (Djw. Kaprawiran).

[ 67 ]==NĀGARAKRTĀGAMA. ==

(Kakawin 17, Jagaddhita).

[besut]
― ― ― ◇◇ ― ― ―

Perdjalanan radja ke Padjang d.l.l.

[besut]

}}

1. Sāmpun rabdha pagĕh ny adĕg nrpati ri Jawadharani

jayeng digantara;

ngkāne Criphalatiktanagara sirān siniwi mulahakén

jagaddhita;

kirnnekang yaca kirtti dharmma ginawe nira n anukani

buddhi ning para;

mantri wipra bhujangga sang sama wineh wibhawa

tumut akirtti ring jagat.

2. Gőng ning wiryya wibhũti kagraha tékap nrpati tuhu-

tuhattama prabhu;

lilā nora kasangcayān ira n anamtami suka sakaharsa

neng manah ;

kanyā sing rahajőng ri Janggala lawan ri Kadiri

pinilih sasambhawa;

āstām tang kahanang sakeng parapurasing aréja wina-

we dalém puri.

3. Salwaning Jawabhumi tulya nagari sasiki ri pangadég

naradhipa;

mewwiwu ng jana deca tulya kuwu ning bala mangide-

ri kantaning puri

salwirning paranusa tulya nika thaniwisaya pinahasu-

kenaris;

lwir udyana tikang wanadri sahananya jinajah ira tan

panangcaya.

4. Barryan masa ri sampun ing cicirakala sira mahasahas

macangjrama;

wwanten thany angaran ri Sima kidul jalagiri manga-

wetan ing pura;

[ 68 ]

rāmyāpan papanagyan ing jagat i kala ning sawung ika
mogha tan pĕgat;
mwang Wewepikatan ri Candilima lot paraparan ira
tusta lālana.

  1. Yan tan mangka mareng Palah marék ing jőng hyang

Acalapati bhakti sādara;

pantĕs yan panulus datĕng ri Balitar mwang i Jimur i

Cilāhrit ālĕngőng;

mukya ng Polaman ing Dahekuwu ri lingga mara ba-

ngun ikā lanenusi;

yan ring Janggala lot sabha nrpati ring Surabhaya ma-

nulus mare Buwun.

  1. Ring Cākāksatisũryya sang prabhu mahas ri Pajang

iniring ing sanāgara;

ring Cākāngganagāryyamā sira mare Lasĕm ahawan i

tira ning pasir;

ri dwārādripanendu panglĕngĕng ireng jaladhi kidul

atũt wanālaris;

ngkāneng Lodaya len Tĕtő ri Sidĕman jinajah ira la-

ngőnya yenitung.

  1. Ndān ring Caka cacangkanāgarawi Bhādrapadamasa ri

tāmbwang ing wulan;

sang cri rāja sanāgāran mahasahas ri Lamajang angi-

tung sakendriyan;

sakweh cri Yawarājā sapriya muwah tumuti haji sa-

bhrtyawāhana;

mantri tanda sa Wilwatikta nguniweh Wiku haji Kawi-

raja mangdulur.

  1. ngkan teking maparab Prapanca tumut anglengeng

angiringi jong narecwara;

tan len sang kawi samenaka dinulur

ananmateng mango;

dharmamadhyaksa kasogatan sira tekap narapati sumi-

lih ri sang yayah;

sakweh wiku Boddha mangjuru padangaturaken sang

ulah nireng dangu.}} [ 69 ]
  1. Ndãn tingkah rakawi n marěk ri haji dug raray atutur asewa tan salah;
    pinrihnye hati rakwa milwa saparã narapati n amalar kasanmata ;
    nghing tapwan wruh apet langö pisan ingun tétésa maminta gita ring karas ;
    nã hetunya kawarnna deça sakamãrggãngaran ika rininci tũt hawan.
  2. Tambe ning kahawan Winarņņa ri Japan kutikuti hana candi sak rébah;
    wetan tang Tébu Pandawadri Daluwang Babala muwah i Kanci tan madoh ;
    len tekang kuti Ratnapangkaja muwah kuti Haji kuti Pangkajadulur ;
    Panjrakmandala_ Hen ri i Pongging i Jingan Kuwuhanar i samipaning hawan.
  3. Prapteng dharmma ring Pancacira tumuluy daténg i Kapulungan siramégil ;
    ndan lampah rakawi n lumaryyamégil ing Waru ri Héring i Tira tan madoh ;
    Anganggéhnya tékap bhatara kuti ring Suraya pagéh mara cinarccakeén ;
    nghing rakwa n kasclang turung mulih amogha matutur atisambharameng mengo.


* ☆ *


ARTINJA


  1. Telah kuat benar tentang berdirinja maharadja di Djawa dan menang ditanah-tanah lain;
    Dinegeri Sripalatikta (= Madjapahit) ia bertachta untuk mentjapai keselamatan Dunia (jagaddhita).
    Mashurlah, kenamaan djasanja, keadilan jang dikerdjakannja, membuat senang perasaan masing2;
    Para menteri, pendeta, budjangga, masing2 dipermulia ( = wineh wibhawa), sehingga merekapun termashur pula didunia. [ 70 ]
  1. Besar kekuasaan dan kemewaan jang dimiliki oleh maharadja, benar2 lajak bagi radja besar ; tulus dan leluasa beliau dapat memuaskan kesenangan dan kegemaran; gadis jang molek-tjantik diseluruh Djanggala dan Kadiri telah dipilih sebanjak mungkin ; apalagi jang tertawan dari negeri lain (=parapura),Mana-mana jang indah, dimasukkan kedalam istana.
  2. Seluruh bumi Djawa seakan-akan hanja sebuah kota,pada waktu pemerintahan maharadja itu; Beribu-ribu desa seakan-aka nbenteng tentara, mengelilingi perbatasan istana ; Segala pulau-pulau sebagai halnja desa2 tempat para tani, memberi perasaan senang tenteram ; Sebagai taman bertamasjalah hutan2 gunung2, kalau dikundjungi tak usah menimbulkan ketjemasan.
  3. Tiap masa setelah musim dingin beliau biasa bertamasja bertjengkerama ; Ada sebuah desa tempat para tani, bernama Sima, di sebelah selatan Djalagiri diarah timur ibu kota ; Ramai karena banjak orang datang melepaskan nazar sementara waktu „sawung” (— rapat besar), tiada habis-habisnja ; Dan Wéwé Pikatan di Tjandilima selalu dikundjunginja dengan senang sukaria.
  4. Kalau tak begitu, ke Palah, berkundjung kehadapan paduka dewa Atjalapati, hormat2 berbakti, Lajak pula kalau diteruskan ke Balitar dan ke Djimur, ke Silahrit jang indah itu; Terutama Polaman di Daha, benteng di Lingga-maraba- ngun, itu selalu dikundjung! ; (kalau) di Djanggala selalu singgah di Surabaja, terus ke Buwun.
  5. Pada tahun Saka 1275 (= aksa-ti-surya: 5-7-12) sang prabu berkundjung ke-Padjang diikuti oleh seluruh negeri
[ 71 ]

Pada tahun Saka 1276 (— angga naga aryama) beliau ke Lasem melalui pinggir pesisir ; Pada 1279 (dwara adri pana indu — gepura gunung telinga bulan), bertamasja beliau ke-laut selatan, berdjalan mengikuti hutan ; Lodaja, Teto dan Sideman dikundjunginja, diperhatikan apa djua jang menjenangkan.

  1. Selandjutnja pada tahun 1281 (sasangka naga rawi) Badrapada (Agust./Sept.) bulan muda ; Sang Sri Radjasanagara mengundjungi Lumadjang, melihat-lihati disekeliling ; Semua radja2 Djawa disertai ,tertjintanja” *) mengikuti sri maharadja dengan hamba dan kendaraannja ; Para menteri dan para tanda seluruh Madjapahit, apalagi para wiku dan pengarang jang ulung semua mengikuti.
  2. Itulah ada jang bernama Prapantja turut mengenjam kesukaan, mengiring paduka sri maharadja ; Tentu sadja penjair2 dan putera2 penjair merasa senang kalau diikuti oleh para jang gemar persairan ; Ialah dharmadhyaksa (pemimpin umum) agama _ Buda diangkat oleh sri maharadja mengganti ajahnja, Segala pendeta Buda jang memegang pimpinan, pada masa itu ialah jang diikuti barang lakunja.
  3. Nah sang penjair menghambakan diri kepada radja sedjak kanak2, selalu menghadap, tak berbuat salah. Jang ditjitatjitakannja, ingin mengikuti barang kemana baginda pergi, untung itu pula diizinkan. Tetapi sekali-kali tiada tahu bagaimana mendapatnja bahan keelokan, jang mungkin dinjatakan kalau orang menulis karangan sjair. Karena itu sekarang ini Daerah2 jang dilalui sepandjang perdjalanan, jakni diuraikan satu demi satu menurut djalannja. {{rule|8em|align=left} *) Permaisurinya. [ 72 ]
    1. Pertama-tama dilalui dan ditjeriterakan ini, Djapan, banjak tempat2 pendeta, ada tjandinja jang telah roboh. Sebelah timur Tebu: Pandawadri, Daluwang, Babala, dan lagi Kantji, tiada djauh. Dan itu kuti Ratnapangkadja, kuti Hadji lalu kuti Pangkadja, Pandjrak-mandala, Pongging, Djingan, Kuwuhanjar di pinggir djalan.
    2. Sampai tjandi Pantjasara lalu Kapulungan, disitu ia bermalam, Melandjutkan perdjalanan, bermalam di Waru, Hering, Tira tak djauh, Pertalian-persaudaraannja dengan batara dikuti Suraja, telah ditentukan, sesudah didjelas-djelaskan. Sebab itu tertahan belum pulang, lalu teringat: tjepat menulis puisinja



    [ 73 ]
    DAITYA SI SUNDOPASUNDA.

    (Adiparwa 192 — 195).

    I.

      Hana ta ditya rwa sanak, si Sundopasunda ngaranya, prasiddhatut adulur lawan sanaknya, tanpamangan yan tan akarwan.

      Tunggal juga sapaksanya. Ahyun pwa ya malahakna tribhuwana. Lumampah ta ya magawe paripiji ri puncak ing Windyacala, majati mawalkala, tan pamangan tan panginum wway. tan paturii. Pinajakénya ta dagingnya, tinéwornya saka satampyal hinomakénya ri hyang Agni. Hanan pangekapada, makapanampak padanggustanya kiwa, ya murudung ri sanghyang Aditya panas sadakala. Malawas pwa yagawe tapa, harohara tang dewata mamet upaya, samarganyan wurunga tapanikang daitya. Hana ta strimaya gawe nikang dewata, nanawidha lwirnya, mangilyakén mas manik sarwamiilya, dudu tang ménggép katiba tumékakén _hyunya rikang daitya. Ndan dhairya manah nikang daitya Sundopasunda, tan kawénang binancana. Saka ri krodhanya sinambutnya ta gadanya, yangkén~pamigrahanyekang stri; maya. Alayai tekang stri maya, girigirin de ning prabhawanya. Ri lungha nikangstri maya, enak ta denyasamadhi.

    2. sanak = seanak, sama² anak, saudara.
    3 Sundopasunda = Sunda + Upasunda.
    4. atur = damai suka ikut-mengikuti
    5. prasiddha = kedjadian, sempurna, tetap. benar², mashur, sungguh
    6. adulur = ikut-berikut
    7. akarwan = a + karo + an = berdua
    8. paksa = segi, jurusan.
    sapaksa = sama kemauan, sama djurusan.
    9. tribhuwana = triloka = dewaloka, janaloka, patala
    10. jata = rambur berdjalin
    [ 74 ]

    11. walkala
    12. tewor
    13. tampyal
    14. homa
    15. mangékapada
    16. panampak pada
    17. anggusta
    18. murudung
    19. sadakala
    20. harohara
    21. strimaya
    22. nanawidha
    23. mangilyaken
    24. menggep
    25. katiba
    26. dhairya
    27. bancana
    28. parigraha
    29. girigirin
    30. prabhawa

    = pakaian dari kulit kaju.
    = hiris, sajat.
    = telempap.
    = persembahan, pengorbanan.
    = mempersatukan kaki.
    = bekas kaki.
    = ibu djari.
    = mendjemur diri.
    = selalu.
    = ribut.
    = perempuan dalam angan² sadja (chajal) (Djw. sulapan, pudjan).
    = berbagai-bagai.
    = mengalirkan, membawa.
    = merupakan diri sebagai.
    = nama sebuah pohon.
    = gagah berani.
    = goda.
    = peluk, sambut, kawin.
    = terperandjat, takut.
    = penguasa, kekuatan, sinar.


    Salinan sedjalan :

    RAKSASA SUNDA DAN UPASUNDA.
    I.

      Adalah raksasa dua bersaudara, Sunda dan Upasunda namanja, benar-benar sehati suka ikut-mengikuti dua saudara itu, (sehingga boleh dikatakan) tidak suka makan kalau tidak berdua bersama-sama.

      Satu pula tjita-tjitanja. Inginlah mereka akan menundukkan tribhuwana. Pergilah mereka berbuat tapa di puntjak gunung Windya, berambut didjalin dan berpakaian kulit kaju, tidak makan tidak minum air dan tidak tidur. Dikorbankanlah dagingnja sendiri, disajatnja setelempap demi setelempap, dipersembahkannja kepada Hjang Agni [ 75 ]

    (=api). Mereka berdiri dengan sebatang kaki, hanja ibu-djarinja kirilah jang menampak tanah, selalu berdjemur diri selama matahari bersinar. Lamalah mereka berbuat tapa ; para dewata sibuk berdaja-upaja, djangan sampai tapa raksasa itu selesai pula. Adalah perempuan tipuan, tjiptaan para dewata, berbagai-bagai tjara menggodanja, membawa mas manikam dan apa djua jang serba mulia, (tetapi) bukan itulah jang seakan-akan mendjadi pohon (= katiba ?) jang mendatangkan keinginan raksasa kedua itu. Teguh-gagah hati raksasa Sunda dan Upasunda, tidak dapat dikalahkan oleh goda. Karena marahnja, disambutnjalah gadanja, itulah seakan-akan pelukannja kepada perempuan pudjaan, jang lalu pergi berlari-lari, terperandjat oleh karena kekuasaan raksasa itu. Sepeninggal strimaya itu, tak terganggulah mereka, terus melangsungkan samadi.

    *


    II.

      Irikandateng bhatara Brahm2, kumon ya malakwinugraha. Mojar tang daitya kalih sanaknya :

      ,,Sajna Bhatara! Suka de ning harép ni nghulun inanugrahana. Yan yogya ikang tribhuwanamandala kawacakna de ni nghulun kalih! Ndatan hana ng tribhuwanamangpange nghulun, tan hanang sarwabhita wenangagawaya bhaya. Yan lena sangkeng sanghulun kalih !”

      Mangkana pwa ya lingnya, inanumata de bhatara Brahma. Télasnya krtanugraha, téka tang daitya padanémbah iriya. Dinonya tang swargaloka, nda tan hana dewatimapagakén prabhawa nika. Samangkana tang bhthloka kawénang.

      Tan hana ratunya, tan hana brahmananya; kewalya kumél girigirin dening daitya kalih. Hilang tang caturacramakarma, tan hana pwa ya japa mantra hungkaragnihotra ngaranya. Prihati tang sarwadewata, matangyan panangkil ri bhatira Brahma, mapulang rahi sahananira, amintanugraha ripatyanikang daitya kalih. Mojar ta bhatara Brahma ri sang Wicwakarma:

      ,,Anak sang Wicwakarma ! Tagawe kita stri uttama raipanya, sayogya kahyuna ikang daitya kalih! Ya ta sangkana ning patinya.” Mangkana ling sang hyang Brahma. [ 76 ]
    Tjatatan:

    1. kumon
    2. malakwanugraha
    3. mandala
    4. amangpang
    5. Sarwabhuta
    6. yan lena
    7. anumata
    8. krétanugraha
    9. (don) dinon
    10. kawénang
    11. bhu
    12. kumel
    13. girigirin
    14. caturacrama
    15. karma
    16. hungkara
    17. Agnihotra
    18. mapulang rahi
    19. mapulungrahi
    20. Tagawe
    21. kahyuna

    = menjuruh.
    = supaja minta anugerah.
    = lingkungan, kitar.
    = menolak, melawan.
    = semua jang ada, segala machluk.
    = kalau akan lain.
    = izin
    = telah mendapat anugerah, selesai.
    = diserang.
    = dimenangi, kalah.
    = bumi.
    = ketakutan.
    = ketakutan, untuk menakut-nakuti.
    = kasta jang empat itu.
    = pekerdja, pengorbanan, tugas.
    = dengung.
    = korban api, korban kepada api
    = bertjemar dahi? bersembah ? Menangis ?
    = berkumpul.
    = ta agawe = hendaklah engkau berbuat
    = biar dikehendaki

    ***


    Salinan II.

      Disana datanglah batara Brahma, menitahkan supaja ia minta hadiah. Berkatalah sang raksasa dua bersaudara:

     ,,Daulat tuanku Dewa! Suka, karena keinginan hamba akan diberi anigrah. Kalau diizinkan, biarlah sekeliling tribhuwana dapat kami kuasai berdua! Tiada seorang diseluruh tribuwana jang akan dapat melawan kepada kami, tiada [ 77 ]

    sesuatu jang berbahaja bagi kami. (Djangan ada jang berkuasa) selain dari pada kami berdua!"

    Demikianlah katanja, diizinkan oleh batara Brahma. Setelah mendapat anugerah itu, datanglah daityaraksasa tunduk kepadanja. Diserangnjalah daerah tempat dewa-dewa, tiada seorang dewata jang melawan kekuasaannja. Demikianlah halnja, seluruh dunia dikalahkan.

    Tiada radjanja, tiada brahmananja, ketakut-takutan sahadja semuanja, oleh dua orang raksasa itu. Tugas keempat kasta tak mungkin berlaku, tidak ada djampi dan mentera, tiada kesibukan korban kepada hjang Agni. Susahlah para dewata, lalu menghadap kehadlirat batara Brahma, semua dewa ,,bertjemar muka" (berkumpul) mohon karunia supaja matilah raksasa dua saudara itu Bersabda batara Brahma kepada sang Wiswakarma:

    ,,Anakku sang Wiswakarma! Perbuatlah olehmu puteri jang utama warnanja, jang agaknja akan diinginkan oleh raksasa kedua. Itulah jang akan menjebabkan matinja pula." Demikian sabda sanghjang Brahma.


    III.

    Prayatna ta sang Wiçwakarmã. Inalap nira ta ratna nikang sarwabhawa, saka tilaçata denirangalap, inimpĕnakěn matĕmahan ta ya striratna. Inaranan ta sang ratna Tilottama. Apan saka satila de ning gumawe nguni. Kinon ta sang Tilottamamare kahanan ikang daitya. Manĕmbah ta sira mapradaksina ri bhațăra Brahmã. Sanghyang Rudra sira milwanangkil ri bhaṭāra Brahmã, kapuhan de ning hayu sang Tilottamã, ginawenira ta ng muka patang siki, lor, kidul, kulwan, wetan, yatanyan tan angelanolih, tuminghal i rupa sang Tilottamã, an mapradaksina. Mangkana ta sanghyang Indra hěla-hěla tinghal nira, ginawenira tang netra sahasra, tathapinya tan warěg juga tumon, nguniweh tang dewata kabeh, kapwa Tilottama wisaya ning matanya. Anghing

    bhațăra Brahma tan ilu harça. Ri huwus sang Tilottamanĕm[ 78 ]

    bah, lumampah ta sira mare kahanan ikang daitya, sédéng magawe panotsawa, ngkane puncakning Windya parwata, pinangidungakén, pinangigelakén, pinangrakétakén de ning waték natha, salwir ing bhoga-upabhoga binuktinya.

    *
    Tjatatan :

    1. Prayatna
    2. sarwabhawa
    bhawa
    3. tilacata
    4. inimpénaken
    5. satila
    6. kahanan
    7. mapradaksina
    8. hela-héla
    9. wisaya = badan, nafsu.
    10. panotsawa
    11. raket = topéng.
    12. bhogaupabhoga

    = usaha, berhati-hati,
    dengan memikir.
    = segala bentuk.
    = sifat, bentuk, sikap, rantjangan.
    = 100 butir bidjan.
    = dikumpulkan.
    = sebutir bidji bidjan.
    = tempat.
    = berkeliling dengan menganankan sesuatu
    jang dihormati.
    = berhasrat, ingin dengan gembira.
    = segala jang sedap-njaman.


    ***


    Salinan III.
      Memikir-mikirlah sang Wisakarma. Diambilnjalah ratna jang sempurna bentuknja, dari ,,bidjan seratus” ratna itu diambilnja, dikumpulkan lalu mendjadi puteri intan. Diberinama sang ratna Tilottama, karena dari sebutir (intan bidjan) membuatnja itu tadinja.  Disuruhlah sang Tilotiama pergi ketempat raksasa itu. Bersembahlah ia dahulu, berkeliling menganankan batara Brahma. Sanghjang Rudra pun ada djuga menghadap batara Brahma, terharu pula oleh karen ketjantikan sang Tilottama, lalu dibuatnjalah muka empat djurusan, utara selatan, [ 79 ]

    barat, timur, supaja tak susah-pajah menolih melihat rupa sang Tilotama selama mapradaksina. Demikian pula sang hjang Indera, dengan dendam birahi penglihatannja, lalu dibuatnja matanja seribu, masih pula tidak kenjang menatapnja, apalagi para dewa lainnja, birahilah pemandangannja kepada Tilottama. Hanja batara Brahma jang tidak terpengaruh oleh nafsu hasrat. Setelah Tilottama mendjundjung duli, pergilah ia ketempat perdiaman raksasa berdua. Mereka sedang berbuat perdjamuan dengan minuman keras, ada dipuntjak gunung Windya, dinjanji-njanjikan, ditari- tarikan, dan dimainkan topeng oleh para radja. Segala makanan dan minuman jang serba sedap,disantapnja.

    *
    IV.

    Hana ta taman ri sanding ni pangutsawanya, atyanta koněng-oněngnya, iběkan sarwakusuma, pinariwrtta dening lwah suci nirmala mahěning wenya. Ngkana ta dunungan sang Tilottamamĕnggep mamet sěkar. Kathancit pwekang daitya kalih tělas awĕrö de ning madya. Mijil ta yangadĕg adan mareng taman. Satěkanyeng taman, katon ta sang Tilottamangalap sěkar, atyanta ring hayu. Tan hana ta pwa striratnamaḍe rupanya, muwah solah swabhawenggitanyot-tama. Samangkana tang daitya kěna kamarãga tibra tan kawenang dhinaraṇanya. Mãsö ikang Sunda, tangan sang Tilottame těngen giněněnganya. Kunang ikang Upasanda sambut tangan ing Tilottame kiwã giněněngnya. Mojar ta kakanya rumuhun :

    ,,Aringku sang Upasunda! Hywa ta kita parawyãpăra riking strĭ, parigraha ni nghulun iki, yaya guru mara stri ning kaka de ning ari".

    Ujar Upasunda: ,,Kaka sang Sunda! Haywa kita para- wyǎpara ikeng stri! Parigrahaninghulun iki, yaya makastri ning ari de ning kaka".

    Mangkana lingnyan pasilih-silihan wacana. Tätan hana manggãnguwãkna tangan sang Tilottamā. Kapwa paḍa hyunya. Mangkin sangçayagöng galaknya pada lali ri sihnya[ 80 ]

    sanāk. Tekwan pwa ya huwus kawãsa dening madya, tãtan wruheng dharma yukti. Pada ta yãnambut gadā, inuwākénya ta ya tangan sang Tilottamā denya. Mapupuh ta ya lāwan wwang sānaknya, silih cidra silih palu pada göng ni prabhãwanya. Wékasan pada silihdanda, parěng tibã kalih iběkan rah awaknya. Parěng mãti mapulihan, wangkay nyãnglěndö ring lěmah. Tumon ikang daityagana sakweh ni balanya, alayũ marang pãtãla, mawédi donén de ning dewatã. Ri huwus ning daitya Sundopasunda péjah, mulih ta sang Tilottamajãr i sang hyang Indra krama ning daitya. Inanugrahan ta sang Tilottamã munggwing swargaloka, sěsuka ning widyãdhari sukanira. Ya tekã tan tirun mati darpa ring stri!|


    Tjatatan :
    1. pãnutsawa = perdjamuan dengan minuman keras.
    2. koněng-oněng = merindukan, indah.
    3. kathancit = kancit = kebetulan.
    4. madya = pana = minuman keras.
    5. inggita = gerak-gerik, tjara, maksud hati jang nampak.
    6. swabhãwa = tabiat, sifat sewadjarnja.
    7. uttama = terbaik, tertinggi, termahal, tersedap.
    8. gěněng = = pegang.
    9. parawyapara = mentjampuri urusan orang lain
    10. yaya = sampai, supaja, tetapi, tinggal, sama halnja dengan, nanti sebentar. (ja! ja!)
    11. guru mara stri (?)
    12. silih wacana = seru menjeru
    13. uwa = lepas
    14. mangga = mau
    15. tekwan = ketjuali itu, djuga, apa lagi
    16. kãwesa = ka + ãweça = termasuki (bezeten)
    [ 81 ]
    17. dharmayukti = keharusan jang se-benar²nja.
    18. cidra= chidra = terkojak, lubang, kekurangan,
    tempat jang tak terdjaga,
    (tipu dll.)
    19. danda = pukul, sendjata jang dipukulkan.
    20. mapulihan = saling mempertahankan diri,
    serang-menjerang.
    21. anglĕndö = terletak pandjang.
    22. inanugrahan = diberi anugerah.
    23. tan tirun =
    tan-tiru +ěn
    = djangan ditiru.
    24. darpa = sombong, tjongkak, galak,
    kuat², kasar, sangat.


    Salinan IV.

    Adalah taman disamping tempat perdjamuan, sangat indah permainja, penuh serba bunga, dikelilingi sungai sutji tak bertjemar, djernih airnja. Disanalah tempat sang Tilottama pura-pura memungut bunga. Kebetulan raksasa dua saudara itu telah mabuk oleh karena minuman keras. Keluarlah mereka berdiri lalu pergi ketaman. Setibanja ditaman, terlihat oleh mereka sang Tilottama memungut bunga, sangat-sangat moleknja. Tiadalah seorang puteri atau permata jang mengimbangi indah tjantiknja, apalagi tingkah-laku tabiat dan sikap tjaranja serba-serbi utama. Sebab itu raksasa itu tertambat oleh nafsu tjinta, sangat hebatnja hingga telah tak terderita pula. Madjulah Sang Sunda, tangan Tilottama jang kanan dipegangnja. Adapun Upasunda menangkap tangan Tilottama jang kiri, dipeganginja. Berkatalah kakaknja dahulu:

    „Adindaku sang Upasunda ! Djangan adinda ganggu-ganggu perempuan ini, akan kuperisteri ia; biar .... (dikawinkan ?) dengan kakanda oleh adinda“. [ 82 ]

    Kata Upasunda: „Kakanda sang Sunda! Djangan kakanda ganggu2 perempuan ini! Akan kuperisteri ini! Hendaklah dikawinkan dengan adinda oleh kakanda."

    Demikianlah katanja bertukar-tukar utjapan. Tak ada jang mau melepaskan tangan sang Tilottama. Mereka bersama-sama maunja. Mangkin bertambah besar kebuasannja, lupa kepada tjinta persaudaraannja, apalagi telah terkuasai oleh minuman keras, tidak ingat kepada keharusan dharma. Mereka bersama-sama memegang gada. Dilepaskannjalah tangan sang Tilottama oleh mereka, berlagalah mereka dengan saudara sendiri, saling mentjari kelengahan, saling memukul, sama-sama besar kekuatannja, achirnja serang-menjerang dengan ,,danda", bersama-sama djatuh keduanja, berlumuran darah badannja. Bersama-sama mati lawan-lawan, djenasahnja terletak memandjang di tanah.

    Mengetahui peristiwa itu, raksasa balanja semua berlari-lari pulang ke pātāla, takut kalau2 diserbu oleh para dewa.

    Sepeninggal raksasa Sunda-Upasunda itu, kembalilah sang Tilottama, mempersembahkan kepada sanghjang Indera hal-ihwal raksasa itu.

    Dianugerahilah sang Tilottama tetap tinggal ditempat dewa2, diberi kesenangan sebagai kesenangan bidadari.

    Itulah halnja djangan sampai ditiru-tiru, membuang-buangkan njawa dengan sia2 karena nafsu kepada perempuan.


    [ 83 ]
    NANDAKA PRAKARANA
    I
    .

    Hana ta sira sang brāhmaṇa, kasyasih ta sira nguni ri purwakanira. Sira ta utsäha mamujā ri sang hyang Içwarapratistha, mapinta wara nugrha. Sinungta sira nugraha asing kapanggih de nira, ya teka makasadhana dalanira banyaga. Kancit ta siramanggih lembu lanang satunggal rupanya sulaksana. Apan ika wěka sang Nandini, ya ta nimitanya kepwan rumakşa ri panugraha bhațăra. Apan nguni sang siddhapuruşa, sama sinung nugraha de hyang Çiwa, ikang lembu kanya. ,,Sawyakti bhagawan Wasista sinungan sang Nandini, pinaka - panugraha bhațara: Asing sãdhya nira kasiddha, mijil ikang pĕhan ing lembu. Ika pwa mangke lěmbu lanang, mapakĕnangkwa teki ?" Mangkana ling sang brāhmaṇa.

    Dadi pwa ya winwatanira kayu ikeng lembu, winawa mareng alas de sang brahmana. Satěkanyeng umah dinwal ikeng kayu dadi bras artha ikang kayu. Çesa nikang bhinukti, winělyakĕnireng bhanda; mogha wrěddhi; memběh ikeng Nandaka rwa tělu, mabangun çakata. Yateka mwat bhanda dagangan, ya ta sang brāhmaṇa, mawěkasan pwa sira creşṭhi brāhmaṇa, sugih sira. Lembu makweh, sayamwati bhāṇḍa ikang Nandaka purwaka; mewiwu ikeng lembu amwat bhanda dang brahmaṇa, mabanyaga ri deça nikeng madhya.

    Mapa ta kunang ikeng kala? Umara ta sire Udyani Malawa, amawa dwal nira. Sahasra kweh nikang padati inra; lungha lampah nira haneng marga gunung alas, mwah jurang kahaliwatan de nira.

    Hana ta sěma masamipa gunung, munggwing Udyani Malawa, masami walahar madrěs, wwainya majro mahěning, makweh matsyanya. Alasnya magöng, akweh mrganya, lwirnya kenas, manjangan, mwang wěk, mrěga - taru : wre, lutung, urang-utan, uwa-uwa, busa-wuk, jalarang walang-kapa, tuwi mrga-rodra: macan tutul, macan reng-reng, macan wulung, warak, gajah, mrgapati singha, barwang; [ 84 ]

    çaça, dorapa, satwa kombala; tampaknya měgat-měgat marga. Mwang paksinya wijah ing kaywan. Mangkana ramya nikang alas ring Udyani Malawa.

    Yeki inungsi de sang brāhmaṇa, rumuhun ta sira mahawan kuda, amilihy unggwanira mararyana. Tiningkah nira dunungan n ing padati, ikang yogyaneng dalěm lawan ing jaba, ring pangan ikang rumakşeng sira mwang ikeng mamwat bhaṇḍamulya samanya. Yeka hetu ning rumuhun. Mangkana tingkah ira nityakāla haneng panginĕpan. Wus prapta ikang padati kabeh, sampun tiningkah prĕnahnya sowang-sowang.

    II
    .

    Anghing ikang gulungan tunggal durung datĕng ikang winatěk de sang Nandaka. Mojar ikang wrsabha idalěm hatinya ,,Aduh tang wwang sang Dharmaswami ngaranya. Ngaranya juga Dharmaswami, ulahnyatyanta denya papakarma. Nguni kalanyan duhka kasyasih, daridra mulanya, nghulun prihawak mulangkw aḍateng den wwati kaywakeh, den dol ikang kayu, ya ta dadi bras; bras ika den wwatakĕn i nghulun, daganganya, ya ta dadi mãs; madangang sanghulun, amwat bhandanya, midĕr ing deçantara. Mabanyaga ulahnya; wrddhi dadi mawrddhya; lembu rwatělu matĕmahan satus. Dening wrdhi ning lembu mangke mewu pada sarathinya, kabeh den mwatinya bhandanya. Kathamapi nghulun tan wineh manginak-inak nghulun; madaganga sira, mwang padăti winatěk mami. Anghing ngwwang juga wrat, mami tan sama lawan lembu kabeh; kunang lingnya dumeh ngwwang makělar tur manuh, tatan hana maḍanana!" Mangkana ling nikang lembu ri dalěm twasnya.

    Mangkin saya parěk ta sang brāhmaṇa, kunang ikang Nandaka gumětěr awaknya, malělö matanya, mawěkasan mangrimpuyuk, měnggah-měnggah maměkasi urip; mangkana swabhawanya. Datĕng sang Dharmaswami anggrěk lampahnya. Tumurun ta sira sangkeng kudanira manangisi sang Nandakanapa: ,,Haywa tāku kinalalisan, ndi ta sihtenghu[ 87 ]

    ni res ni nghulun. Mapan mahadurgama nikang hawan, améwehi de rahadyan sanghulun madoh, mangkin sangcaya twas ni nghulun.” Mangkana aturnya kalih.

      Sumahur Sang brahmana: ,,Aum, anaku, huwus karyanta kalih ; iki padati kabeh kon mangkata, haywa sowe ri ngke.”’

      Lungha ta ya cumigrakén padati mangkat. Kunang sang Dharmaswami sira mangkat, akadi ratu mangdon (jurit) dening halép ni lampahnira, atyanta kweh nikang gulungan.

      Tan ucapakéna sireng hawan ; langényeki de ning carat masa, scla ning wulan kapat mwang kalima. Lumabéh tang warsa Saka pisan ri sapékén, tulus mahurip inkang Nandaka. Paritusta manahnya katiban warsa ikang dukut malémés ahijo, bahubhawa manahnya, maha3 lalana rikang ramya ning alas ring Udyani Malawa.

    (Tantri).


    CILA ITEM MAKAMBANGAN ING UDADHI.


      Ana sira ratu, ulun pandita, sang Sewantara, ngaranira, mahas ta siraburu-buru mréga, tanpolih mréga, mangélih malapa wway. Atha kawulanira tunggal, mangaran sang Sewanggara, kinwanira apeta toya mwang phala (wwawwahan). Kawawa pwa ya tékeng samudra, ndatanpamanggih wwe mwang phala; manemu pwa ya mrégataru, wretuhwasambawa, denya mangigél ring madya nikang lawana samudra, munggwing cila item, makakambangan ing udadhi.

      Kapuhan umulat ikang Sewanggara, malayu pwa ya, mawarah ing sang natha sang Sewantara, kunang aturnya: Tan mamanggih toya patik aji, mwang phala; wwantén tatinon de patik aji, wonten wre mangigel ing cila itém, makambangan madhya ning samudra, kaccaryan patik aji tumwan".

      Sumahur sang natha, lingnya : ,,Mapa wrétanta? Dara asambhawa yang mangkana".

      ,,Nda prangen patikaji, yan tan tuhwa !”

      Mangkat sang natha Sewantara, iniring dening Sewanggara. Datang sira ri tépi ning samudra, ndatan kapanggih ikang wre mangigél ri tengah samudra matampakan cila [ 88 ]

    itěm, ― apan mãyã ning widyadhara ika. Mojar sang Prabhu, lingnira: “E Sewãnggara, ndi ta ikang tinon ta nguni?

    Kepwan ulun denta ndidineng ulun. Syapa rowanta nguni wruh? Mwang ikang sakşinta ?” Sumahur Sewãnggara: „Tan ana wwang len pukulun, nging patik-aji juga wruh“. Krodha sang natha, ya ta pinatyan teki Sewãnggara, sinangguh dwãpara. Mangkana ling sang nãtha. Kalinganya: „Yadyan tuhwa ikang winarahakĕn denta, yan tan ana wruha muwah, mwang sakşinta, tan yogya ika warahakĕneng sabhã, nguniweh yan matura ring sang prabhu“

    (Tantri).


    CARITA NPĀS ATOTOHAN LAWAN SANG GARUDA.

    Ana ta pãs araman-raman; ikang tinuwa-tuwa pas kabayan. Kunang ling nikang pas kabayan: „Mapa kari dayanta sang pas kabeh, nimittanta tan mangsaněn de sang Garuda ?“

    Lawaněn atotohan sang Garuda denta kabeh; syangěn manabranga ring pasir, masilurupan kita ring sãgara, těka pwekang alun magöng.

    Yapwan alah kita desang Garuda, ya ta manadhah iri kita, yan tan kalah kita de sang Garuda, maryanaḍah iri kita ; kunang pwa kita kuma ring samudra. Tělas karuhuna kita kabeh mareng sagara; karya hana rwang wiji.

    Amaywakěna pasangketanta; yan maparěk pwa mĕne sang Garuda, sumahura tekang ingarěp. Yan meh prapta ring pinggiring samudra, rumuhuna měntasa tekang ring tĕmbing. Mangkana kira-kiranta, wyakti aměnang kita, rahayu dahat upãyanta.“ Mangkana ling nikang pãs kabayan mamarah irikang pas kabeh.

    Tadanantãra datěng ta sang garuḍaminta ring sang pãs tadhahěnira. Sumahur ikang pãs: „Lah ta totohan rumuhun sang garuda! Ta gěgělisan manabrang ring sagara, aruhun-ruhunan mĕntasa. Yan alah mami kari anabrang ring sãgara, lah taḍahěn mami, těka ning putu buyut canggah waryangku, langgenga kabhuktya denta. Yapwan kita malih kary [ 89 ]

    brang, marya nghulun kabeh pinakataḍahta. Lah tanabrang ring pasir ta rumuhun-rumuhun."

    Sumahur sang Garuda : ,,Lah denta satya ring ubayanta, kamung pãs kabeh !"

    Anabrang sang Garuda ring samudra. Meh prapteng pinggir, mětu ikang pãs haneng pinggir rumuhun. Karuhunan ta sang Garuda, kěneng upaya de nikang pãs. Alah ta sang Garuda prihawak, ikang pãs akweh rowangnya.

    Kalinganya;

    Ikang wwang atutadulur asanak, sakula santananya kabeh niyata kawaça ika, umalahakěn musuhnya. Pinaka phalanya ikang pãs makweh sanaknya, tekeng kula santananya, kawaça umalahakěn sang Garuda, sangka ri patutnyă-sanāk, mangkana tekang kenakanya.


    ______
    [ 90 ]
    Caritan brahmana sang sijnadharma mwang wwang

    mapande mas si Suwarnangkara.

    I.

      Hana ta sang brahmana, sang Sajnadharma ngaran Ira, sira ta matirthgamana ri kala ning lahri-kangka. Mahyun toya, mahas ta sira umet wwai. Dadi ta siramanggih sumur, tinimbeng kundi nira ikang sumur. Sinangguh mesi udaka tang sumur, dadi pwa ya katimba tekang wre. Mojar sang brahmana ling nira: ,,Apa nguni denta kalebu ing sumur ngke ?

      Manémbah ikang wre: ,,Katubing angin prahara, tinut ing limut ring ratri kala. Wwanten ta rowang mami sama kalébw ing sumur, lwirnya : mong, ula, manusa. Sampun juga inéntas ikang manusa ; ikang mong kewala lawan ula inentas de sang brahmana.” Lunghekang wre.

      Tinimba muwah de sang brahmana, katimba ikang mong. Anémbah ikang mong ring sang dwija, majar: ,,Haywenentas ikang wwang, nica ika buddhinya”. Lunghekang mong.

      Tinimba muwah de sang brahmana, katimba ikang sarpa, si Widyuta ngaranya. Mojar ta sarpeng sang dwija: ,,Haywa inéntas ikang wwang ; nica krétana tan wruh_ pinaritranjatinya.” Lunghekang sarpa umet mangsanya.

      Umangénangén ta sang brahmana: ,,Apa kalinganya tikang wwang tan wineh éntasakéna de mami? De nikang satwa ika inéntasakén mami, tan yogya mami yan salaya ngakrama, yan ikang manusya karyaknangkwa;_ ila - ila ngwwang yan mangkana !” Dadi ta siranimba muwah, katimba méntas ikang manusa. Pranamya pwa ya ring sang brahmana, kunang pajarnya: ,.Mapandemas kajatinya, mangaran suwarnangkara, kunang pradeca mami ring Madhurakling. Kasihana ranak sang brahmana, yan yogya paranag réhaning pinakanghulun de sang brahmana.” Lungha pwa ya ri sampunya manémbah ring sang dwija.

      Mawékas ta sang brahmana umet thirta muwah, manusup ta sira maring wana-gahana, kawawa sireng alas Kandawahana, kapanggih ikang wre inéntas ireng nguni, ma [ 91 ]

    ngaturakén sarwaphala ring sang brahmana; mamwit lung hekang wre kapanggih ikang mong de sang brahmana, mangaturakén raja-bhiisana ring sang dwidja, lwirnya mas, rajakaputran mwang mani ratna utama, Ndah uwlihnyangalap bhiisana sang rajaputra nguni sang magunungan manu_lup paksi. Péjah pwa sira dening mong, bhisananira inalap de nikang mong, ya ta winehakén i sang brahmana. Sang mangentasakéneng sumur ngiini. Rumasekang mong yan mahutang hurip ring sang brahmana, yeka kapuhakanya rénanya ring sang dwija.

      Kunang hidép sang brahmana: ,,Apeki gawayanya de mami? Lah hana kapwa mitra mami apande mas; ika yogya pakenohanya.” Lungha ta muwah sira sang brahmana, mangenangon ta sira mantuka sangkeng patirtha, kalungha-lungha lampahira, katéka-tékeng pradeca nikang mapande mas, ring rajya Madhurakling.

    II.


      Kancit kapanggih ikang mapande mas, manémbah sabharyanya ring sang brahmana, maswagata cabda manohara, kunang ling nikang pande mas: Ndah ri ko pukulun sang mahadwija?”

      Sumahur ika sang brahmana: ,,Anaku kita mapande mas, mah iki bhisana mas ratnadi, paweh mami ri kita, iki paweh nikang mong, kang mamyaéentasakén ngiini sangkeng sumur ika. Tan hana karya den mami; kita juga pangenohanya. Tinanggapan ika ng bhisana mas de sang mapande mas.

      Mawuwus ta sang brahmana: ,,Lah mami mahyun madyus, macucilaksana ndi padyusan i ngke ?” . Sumahur ikang mapande mas: ,,I rika wwantén télaga pinancuran, mahéning nirmala”. Tinuduhaken ta sang brahmana, tusta sang brahmana, masnana, masiaryasewani, madehacuddhi, télas macuci-laksana, mamudra widdhi.

      Kunang ikang mapande-mas mawuwus ring rabinya: ,,Uduh sang ibu ny anaku; maweh bhusanamas - manik sang brahmana. Mami kadi wruheki tang mas bhusana. [ 92 ]

    Ingět mami yan mahěm sarowang mami apande-mas, bhũsana sang rãjaputra kěteka, sang pějah magunungan. Bhayeki binegal de ning dustha. Mapa n donyaneng sang brãhmaṇa? Mangke ta mami aturakĕneng sang Prabhu, mangkana kahyun mami.”

    Sumahur stri ning mampande-mas: „E sang bapa nyanaku, haywa ta ngwwang lobha dahat, sugyan kadi sang wre si anti ng aranya.“

    Sumahur jalunya, mangaran Suwarṇangkara: „Mapa tekeng wre?“. „Lah ngwwang makathã!“.

    „Hana ta wre manghanakěn tapa, umungguh pwerikang mahãwṛksa, sumaṇḍah ring wit ning jambu, si Murdasa ngaranya. Tasak denya manghanaken tapa, tan mahangkãra driyanya yan ratĕng ikang woh ing jambu ri sandingnya : ya ta rinuru denya si Murdasa, tan pakewěhnya umulat juga swabhãwanya, çaktika denyangakěn tapa.

    Karuna pwa bhațãra, kunang ling sang Hyang: „Mapa sãdhyamu Murdasa yanti ?“

    „Hana nugraha pwa nghulun matĕmahana sujanma listuhayu sama kalawan widyãdhari kadi pun Anggaraprãnã, haywanghing manusa, bhaṭãra !“.

    „Mah iki manik, tutakěna sěněnya, kapanggih ikang tirtha mĕne denta, patuměḍun ping sapta, astu listu-hayu kita.“ Sükşma bhațãra antarlīna.

    Mangkat pwa ya si Murdasa, tinutakĕn dilah ikang manik. Wus paděm dilah ikang manik, kapanggih ikang tirtha nirmala, ikang widhi bhațăra. Tuměḍun matirtha sy Anti.

    Gěněp ping sapta denyãdyus, mangilo sy Anti ring wwai, dinulu rupanya, Tuhu listu-hayu rupanya si Anti, kasor rupaning widyadhari, moga lingnya sy Anti: „Yan tuměduna ping sapta wěkas, yaya pada lawan warna Bhatãrĭ!“

    Yeka lobhanya sy Anti.

    Tumědun muwah sy Anti, waluya matemahan wre muwah kadi nguni purwaka; yeka halaning buddhi lobha kuhaka, kaměnanya mati wěkasanya

    Kalinganya: [ 93 ]„Ikang tan santoșa panganugraha nĩng hyang ring çarĩarnya, atilobha dahat, ambalnya mamanggih pãpa magĕng.”

    III

    Nahan tangguh i rãbinya, nda tan pamituhu manahnya, tumama ta ya ring kaḍatwan ikang mapaṇḍe mas mangaran Suwarṇãngkara. Umwwatakĕn sabhũşaṇa sang rãjaputra pĕjah ring sang Prabhu; wyakti maweh suka magöng ring hidĕpnya, jãti paramãrtha, lingnikang mũḍha. Kunang atur nikang Suwarṇãngkara ring sang Nãtha: „Patikaji umaturakĕn bhũṣaṇa kaputran çrĩ mahãrãja sang pĕjah magunungan manulup-nulup pakşĩ. Ya teki kepanggih ring sang brãhmaṇa. Tuhu kapwa sira yan abhãwa sang kriya, mĕnggĕp çãnta-buddhi makarya hala.” Mangkanãtur ikang mapaṇḍe mas.

    Waya mangke mpu dang hyang madyus, ya ta kinenira sikĕpĕn sang brãhmana. Tumuluya sinikĕp de ning wadwa haji sang brãhmana. „E apeki dosa mami? Apan nghulun iki tan dosa?” Sumahur ikang manikĕp: „Nghulun tan wihikan dosa sang dwija, sinanggah makalib”. Mangkana n ling nikang wadwa haji, winawa ta sira mareng pasangkalan. Mangkana ta sirãngiḍĕp paɳca-gati-sangsãra.

    Kalinganya:

    Ika lĕhĕng masiha ring satwa, syapadi masiha ring nĩca, muwah hana hala ning tan mangidĕpa warah ning mitranya, bwat manĕmu duhkha.

    Mangkana ta sang brãhmana, kasangkala sira dening gawening mitranira.

    Mangrĕngö ikang wyãghra, yan sang brãhmana sinangkala de nikang mapaṇḍe mas; nistanya n teki satwa, pakşanya tumuta sapĕjah sang dwija, amuka paten-paten.

    Mangrengö tikang wre sãhasã pakşa umareng sanghulun. Mangkin atimbun sumarasah amĕwĕh kasangsãran ni sang brãhmaṇa, paḍa mapet upãya, ikang sapakşa ......: „Yan kadi mangkana sãdhyanta, si Widyunta ngaranta”. „Mĕne yan ngulun tan polih upãya, yãwat mangkana puharanya”.

    Mangkin krodha ikang sarpa, mwang wyãghara, mangrengö wuwus nikang wre. Moga pinḍĕmit ikãwak ning sarpa [ 94 ]

    tumameng kadatwan maharaja Gandhasena, ri huwusnya manglawad i sang brahmana, Cighra yamanggih kaladega, kahadang putra sang Natha, mangran dyah Wirasena, tumurun sakeng kuda, ya ta sinahut de nikang sarpa suku sang Rajaputra, tiba ya sira kantaka. Duhka ta sang Natha, tan kahur ta sang brahmana ikang sinangkala, pijér sirayumed usadha. ,,Pangupaya sang mahapandita mangusadha-”nana sang Rajaputra’. Pinupulakénira kabeh sakwek: sang maguna. Mojar ta sang cri maharaja: ,,Lah sing amarasakéna putra mami, rowangankwa marwanang kadatwan, sapalinggihana, mangkwa ring rahadyan.”

      Hana ta sira brahmana purohita sang Prabhu, siradang hyang Wedika ngaran ira. Sira ta tinangisan de sang Prabhu. Wruh ta sira ngaweca sarpa; yadyastu sakapasuk ing bhuwana, kakawaca inaweca nira, mapan sira pawak brahmaloka ring bhuwana. Mojar mpu dang hyang ring sang Natha: ,,E sang Natha, tan kawaca yan tan pahoma brahmaraja nira.”

      Sumahur sang Natha: ,,Lah singgih homa juga bapa raja. Adan pwa sira homa sarpayajna. Sampun sumajya saprakara, salwir ing kramaning homa, mwang samit purna huti, nguni-uni ghrta péhan. )

    IV.

      Lumékas ta sang dwija mahom, kancit datang pwekang sarpanakiti sang Rajaputra, mangaran Widyutanana. Sinantwa ikang sarpa de sang brahmana: „E Widyutanana, mapa karih dosa sang Rajaputra, den ta pranatima ? Apan tan hana salah ulahnye nguni, bheda kalawan sang péjah sédéeng niranulup-nulup paksi. Tan suka mami, tan sukha karika dumeh inalan i Kala-mrtyu. Rika sang Rajaputra dyah Wirasena, tan sadosanya. Wus, ila-ila, haywa mangkana!” Mangkana ling danghyang Wedika.

      Sumahur ikang sarpa si Widyutanana: „Taha pwa nghulun, tan sangkeng lobha ni nghulun; don mami manahura hutang ring sang dwija sinangkala, sang mangentasakén mami sakeng sumur i nguni. Iki panahuran hutang ni nghulun ; kalawan malih, tan kawaca yan wwang len. [ 95 ]

    anguripakéna sang Rajaputra. Sang hyang Tripurusa tuwi, hyang Brahma Wisnu Icwara tar wénang manguripakéna sang Rajaputra, yan tan sang brahmana sinangkala manguripakéna. Wuluy mahurip muwah ya sang Rajaputra, dyah Wirasena ; ndah ta bwat karmakéna denta kabeh”. Mangkana ling nikang sarpa majar ing sang brahmana.

      Matélasan denirahom, tumurun ta sang brahmana sangkeng pahoman, tumuluy daténg ring sang Prabhu. Kunang ling sang brahmana: ,Aum, sang Prabhu, tan mahurio rakwa sang Rajaputra, yan tan sang brahmana sinangkala mahuripakéna putra-cri maharaja !”

      Tumuluy kinonira undangén sang brahmana sinangkala, kinonira ngusadhanana dyah Wirasena. Tan masowe tumuluy waras sang Rajaputra de ning sang dwija sinangkala. Wineh sira dana mwang sarajayogya. Kunang ikang mapande-mas pinatyan pwa ya sakutumbinya ring dira-deca phrasta sasantananya. Wineh dadya candala yadyapin katékan ing mangke katattwan nica buddhinya. Mangkana kadusta ning maleccha.

    Iti caritan sang brahmana mwang
    ikang mapande mas
    [ 96 ]
    CAKUNTALA.

    (Adiparwa 65).

    I.

      Hana: sira maharaja Ducwanta ngaran ira. Sira ta kuMawacakén prthiwimandala makahingan catus samudra,tatan hana wwang magawe hala salawas niran siniwi, kewala dharma ginawayakénya, tumiru kadharmestan sang natha nityakala. Lumampah ta siraburu-buru ryalas nikang Himawanpada, nanawidha Mrga ulih niraburu.

      Kalungha-lungha ta lakunira. Amangguh ta sira patapan, atyanta ramya nika de ning sarwa kusuma, ngini-nginikang sarwa phala inuparénga ring nadi cucinirmala tirtha wenya mahéning, tékwan ikang sarwamrga hanerika, makadi singha mwang wyaghra, kadi silihasih, katisan dening kopacaman sang wiku siddhimantra, ikang sarwa krura tan wénang krura. Macabda pwekang manuk.

      nDan padudwan warna nikang wanararksa, kadi swabhawaning angunyakén wedamantra, mangkana pwa cabdanya. Kaccaryan ta manah sang prabhu rumengo cabda ning manuk. Tumama ta sire dalém agrama, mahyun wruhe sang tapa sira. Kunang wadwa nira kabeh kinon anghera ring kadohan, sugyan durbala ngpatapan denya. Sadaténg hire jéro acrama tan hana sira mpu tapasa, asépi tang acrama. Malungguh ta sireng panti. Tuminghal ta sireng bhamyagara. Anom ta sira stri paripérneng hayu, kadi widyadhari manurun aswagata, maweh padyarghacamaniya ri haji, sumambrame tamuy, apan swabhawa ning tapatapi, sarjawambéknya ring atithi. Mojar ta sang prabhu :

      Ndak atakwan ta ri kita sang tapini, syapa ngaran ira mpu sang tamolah ikang patapan ngke, Mwang ndi paranira matang yan asépikang acrama ?”

      Sumahur sang tapikanya : ,,Sajna haji, hantuka paramecwara atane ratapi sang ahulun, ksantabyakna, sira bhagawan Kanwa ngaran ira mpu sang tamolah ikeng patapan, an mijil sira ngini amet samidhabhiprayanira. Yaya teka ! nireng samuhurta.

      Angantya ta paduka cri maharaja !” [ 97 ]
    II.

      An-mankana ling sang kanya, mogha ta maharaja katekan raga, kadi hiniris ta nala ni hati nira, rumaras kéna kamacara tumon i rupa sang tapi. Muwah ta sira mojar: ,,Ksamakna nghulun ibu sang ahayu! Mangréngo nghulun i bhagawan Kanwa: brahmaciri rakwa sira tan kéneng stri. Yapwan kita tamolah ri sira, aparan tanggéhta de nira, tasyasih tawarah duga-duga kami denta!”

      Mangkana ling sang prahbu. Sumahur sang tapi sira: ,,Sajna haji, bapa sira de ni nghulun, marga niran pinaka-bapa nihan:

      Hana sira brahmana tamuy; Sira ta takwananeng janmotpatti ni nghulun!”

      Tinakwanan ta sang brahmana tamuy de maharaja Ducwanta Mawarah ta sira mpu: ,,Hana sira ratu, maharaja Wicwamitra ngaran ira. Sira maryakén. kaprabhun ira, kapengin kamahatmyan bhagawin Wasistha. Magawe ta sira tapa kaprnah wetan tan madoh dahat saka ngke. Ndan nirahara ta sira, tan pamangan tan panginum wwe, cumakti carira nira sira. Malawas pwa siragawe tapa, sandeha ta puddhi hyang Indra, mawédi kaddha ri kedran ira. Hana ta widyadhari sang Menaka ngaran ira, pinakaratna ning apsari. Ya ta inujaran sira de hyang Indra: ,,Tasyasih tanaku sang Menaka! Nahan sang wiku magawe tapa sang Wicwamitra ngaranya. Ya ta wighnani denta, makaphala wurunga ning tapanya !”

      Sumahur ikang widyadhari : Sajna hyang mami, mengét pinakanghulun ing kamahatmyin ira sang manghanakén Bae -tapa. Géng krodha sarika, tékwan huwus siddhi mantra, wenang gumésengana tribhuwana. Awédi ta nghulun katekana a de nira. Kunang yan hana marga ni nghulua kawruhayan pagawe wighna ni tapa nira, ya ta pajara nae mami, tulusahayu lampah ni nghulun!”

      Mojar bhatara Indra, ling nira: ,,Haywa kita sangcaya sang Menaka! Sang hyang Bayu sahayanta, méléki gandha ni wastantra ri kalantanglila ri harép sang Wicwamitra. Sang hyang Kama tumihangakna hru nira, amanaha ri twas sang [ 98 ]

    tapa. Nihan ta saraga mahyune kita. Yaya kawighnana tapanya denta.”

      Mangkana ling sanghyang Indra. Lumampah ta sang Menaka. Sadaténg nireng acrama sang maharsi, ménggép tasiraméng-améng angalap sinwan ning nagapusa.

    (Menaka diperisteri sang Wigwamitra. Setelah berputera seorang puteri, Menaka kembali ke Kehijangan).

      Kari tang rare pinariwrtta dening manuk, atyanta kasyasih ning rare. Kunang bhagawan Wicwamitra, sira ta lunghatilar patapan. Katancit ta bhagawan Kanwangalap sékar tut pinggirning Maélininadi. Kapanggin tang raray pinariwrtta dening manuk cakuni, pinipil ning bhujangga ta ya, iningu sinangaskara, inaran sang Cakuntala, apan Cakuni nguni mamariwrtta ya. Nahan ta hetu bhujangga haji makanak ang raray.”

      An-mangkana pawarah nira mpu tamuy ri haji ,,Ikang si Cakuntala singgih ike, tapi sumwagata ri paduka Cri maharaja.”

    III.

      Mangkana pajar sang brahmana tamuy ri sira Irika ta maharaja Ducwanta saraga. ,,;Uttamajanma ta kari kita sang tapini, anak ning widyadhari mwang wiku cakti siddhi. Yogya ta kita binihajyangku”. Mangkanangén-angén sang Ducwanta, sinomah nira sang Cakuntala, ndatan angga ta sang Cakuntala, kewala tanggéh sira mpu juga. Saka ri hyun maharaja sumomaha ri sang Cakuntala,, mojar ta sang Cakuntala ri sira:

      Sajna haji, haywa ta kita mithyasamaya! Mangganghulun iri kita. Yan panak nghulun hélém lawan cri maharaja, ya tangalilirana kadatwan haji, sumilihe singhasana!”

      Sumahur sang prabhu : ,,Haywa kita sangcaya ri yuktining ujar gumantyananang kaprabhun.”

      Mangkana ling maharaja, Manggeh siran tumutaken gandharwawiwaha. Télas iran masangyogya, amwit ta sira muliheng pura. Hélém rakwa sira mundanga sang Cakuntala, mangkanojar haji. [ 99 ]
    Teher lungha sira, tadanantara, tan masowe daténg ta bhagawan Kanwa sakeng alas molih samidha mwang sékar.

    Ndatan panungsung sang Cakuntala sangka yan erang denyulah nira. Kunang pwa kasarwajnanan bhagawan Kanwa, tumoni sapracara nira. Mojar ta sira: ,,Anaku sang Cakuntala, haywa ta kita malara! Manaka ratu cakrawrati kita dlaha. Wruh taku bhaktinta makawitan iryaku. Sangka riswi maharaja Ducwanta mapinta-kasih ri kita nahan hetunta mangga pinangkastri, tumutakén gandharwawiwaha. Tan salah ulahtanaku.” Mangkana ling bhagawan Kanwa. Manémbah ta sang Cakuntala, mésthi jong sang rsi. Alawas ta sira meéténg, wékasan ta sira manak laki-laki litu hayu paripurna.

      Tumuluy sinangaskara mpu sakrama ning pasangaskara ning ksatriyasangaskara, inupyiyana nira mpu ri samadhi.

      Matuha pwa ya sakamantyan, salwir ing satwa haneng alas kinawacakén ira makidi singha mwang wyaghra lawan ikang gajah. Ya tiki kinawacakén ika&. de nira. Kakawaca pwa satwa de nira, inaranan ta sang Sarwadamana. Katékan ika némang tahun lawas niran rare, mangkin katon kalituhuyun ing awak nira. Cakra tulis ni karatala nira, manggihaknang kacakrawartyan sira dlaha. Inantyakén ira ta ya, ndatan hana pangundang maharaja Ducwanta ri sira. Prihatin ta sang Cakuntala tumangisi tanaya nira.

    IV.

      Wruh pwa bhagawan Kanwa ryambck sang Cakuntala. Makon ta sira i cisya nira tapasa, umiringakna sang Cakuntala daténgeng maharaja Ducwanta mangatécrakna tanaya nira. Lumampah ta sira. Sadangteng nireng Hastinapura, kapangguh maharaja Ducwanta, sedeng maweh sewaka sira. Mojar ta sang Cakuntala :

      ,,Sajna haji, samaya ni nghulun ngini mwang maharaja, yan manaka nghulun lawan haji ring dlaha, mangalilirana kadatwan rahadyan sanghulun. An-mangkana ling patik haji, umom ta sang natha, yumogyani samaya mami. Hetu ni nghulun manggan kaharasa de rahdyan sanghulun. Ike karide cri maharaja ri dalém weténg, yateki Sarwadamana nga[ 100 ]

    ranya, Yogya ta rahadyan sanghulun umabhiseka ri samangkana, maweha ing kayuwarajan ring suputra rumuhun”.

    Mangkana ling sang Çakuntalã. Sumahur mahãrãjã Duçwanta: „Syapa mmakastrĩ kita sang dhusthatãpasi? Aku di nalihta swãminyu; atyanta tan wruh ring asambhãwa ike ta karih! Hana karikã ratu cakrawartĩ makastrĩ tapaswĩ nĩcajanma! Apa tiki kadhatwan katunan strĩratṇa marika nghulun prabhu? Arah laku mur ta ko saka ngke! Aparan tatan kaharěpa mwãn pakastrĩ dening prabhu Cakrawartĩ.“

    Mangkana ling mahãrãjã Duçwanta, anangis ta sang Çakuntalã sawet ning irang ira. Mojar ta sira muwah: Atyanta kãbhimãnanta mahãrãja, rengön ike wuwus mami: ikang wwang sãmanya ta yogya angaseng ulah mangkana, tãtan prawṛtya ning kadi kita prabhu. Ndah mangke nggãnya praya sang nãtha, nãhan ling ta: aku ta tunggal-tunggal, tan hana wruhi pracãrangku an pakastri si Çakuntalã. Syapa tuměnga teryaku? Mangkanãbhiprãyanta prabhu, haywa ta rahadyan sang-hulun mangkanã, amuta-mutani hyang atma ngaranya, sang tamolah ri hatinta. Sira ta tuminghal ing wyapãrãhalahayu, samangkana ta sang dewa tatan kena hinimur-imur.

    Āditya sanghyang Surya, candra sanghyang Wulan, anilãnala sanghyang Hangin mwang Apuy. Tumut ta sanghyang Akãça Prthiwi mwang Toya, muwah sanghyang Ātma, sang hyang Yama tamolah ing rat kabeh tan kěna winutan, byăpăra nireng rãt. Apa matang yan pamuta-muta, sadenya ta nghulun ta stri, saka ri hinapunya ni nghulun? Nãhan tãnakta juga prasiddha saribaning tapa, tan hana mangde suka.

    Ling sanghyang Agama: Ikang rare rakwa sědhěng wěnang lumaku, iběkan tãwaknya dening lěbu, apan Jěněk aměng-aměng ing lemah, katon pwa sang bapa denya, Malayu tan yãměkul suku. Saka ri harga ning mãnak, pinĕkul ta ya tika wěka iněmban. Tan hana rakwa suka lwiha sangkerika Rahadyan sanghulun pwa tan kataman trsna, tumon i Sarwadamana, saksat orasaputra, tan hana kurang ing laksana, [ 101 ]sumĕntyakĕn sãçri. mahãrãja rũpanya. Hãhãh! sang prabhu! Mũrka dahat manah rahadyan sanghulun !”

    V.

      „Ndya sang Çakuntalã kenoh ujarta, suměnggah ikang anak maweh suka, yan hanãnaku ikang Sarwadamana, apa ya tan kolangku ? Kunang apan asambhawa. Tonton ta rũpa nyawaknya, atiçaya göngnya. Tãtan kaçaktin ing rare kacaktinya. Kapana ta wwang kadi kami manaka mangkana lwir- nya ? Sangksepanya : kita juga tan erang an sangguhenku putrangku. Laku tulih saparanta, haywa kita mangkén swami ryaku !”

      Mangkana ling çri maharaja Duçwanta, hana takaçawakya karéngoé de nira mwang tanda rakryan makabehan. Nahan ling ning akaçawakya :

    Bharaswa putram Duçwanta! Ai maharaja Duçwanta ! Haywa sangçayekung rare kolakén: Putranta iku. Tuhu çabda sang Cakuntala anaknyekwaswami kita.”

      Mangkana ling nikang akaçawakya, tumédun ta maharaja Duçcwanta sangkeng singhasana, kumolakéni sang Sarwadamana sira. Ateher tumangisi sang Çakuntala sira:

      Ibu sang Çakuntala! Nghulun nguni harsa ri tékanta. Kunang tapan kahéret de ni kaprabhun i nghulun, sugyan ta makwehapawada nikang loka, sénggahén nghulun tantuhwa pakastri kita, ngũniweh mangakwa putra tan putrangku. Hana pwa dewaçabda karengé mangke, suminggihakén sang Sarwadamana prasiddha putra ni nghulun télas karéngö de ning rat kabeh, atyanta girang ni nghulun, lungguhakna ni nghulun ing singhasaneka, sumiliha ta karaksakan ing rat, marya ta ya mangaran Sarwadamana, sang Bharata ngaranya apan :

    Bhara swaputram Duçwanta ling ning dewacabda.”

      Mangkana ling sang Duçwanta, Atehér umupaksamaikén ujar sang çakuntala ri irang nire sang mantri kabeh. Téka pwa ngçubha diwasa, inabhiseka nira ta sang Bharata sumilih raksaka ning bhuwana. Dinon ira ta sang ratu samanta, [ 102 ]

    alah ta yãtakut de ni prabhãwa nira. Sira ratu cakrawarti, gumawe suka ning loka, magawe ta sira yajna, makapurohita bhagawan Kaṇwa sira. Sang Bharata kottaman ira, sira ta hetu nimitta ning Bhãratakula hana mangke.”

    ***
    SANG BHĪSMA ANGULATI RĀJAPUTRĪ.
    (Adiparwa 98).
    I.

    Prihati ta sang Bhĩsma ry ari nira turung mastrĩ salah siki. Dinon ira tang ratu sãmanta kabeh, sakawaça denira bapa nguni. Angulati ta sira rãjaputrĩ sayogya pakastrĩny ari nira kãlih. Hana ta mahãrãja Kaçipati ngaranira, mãnak kanya tělung siki. Ngaran ing putri: Sang Ambã, sang Ambikã, sang Ambalikã, paripurna ring hayu. Kadi widyãdharĩ rupanya. Ya ta sinwayambaraken karěngö ring purantara. Milu ta sang Dewabrata ring swayambara makoliha ning ari nira kalih mapakěna striya nira ikang kanyābhiprãya nira. Datĕng ta sireng Wãranãwatĩ, kaḍatwan mahãrãjã Kaçipati. Kapanggih ta papupulan ing ratu sãmanta, sang milu ring swayambara. Abhrã sinang tang sabhã dening koparĕnggãn sang kanya tělung siki. Mojar ta sang Dewabrata ri sang ratu sira kabeh.

    „Ai bhumiphãla kita sahana ning ratu milu ring swayambara! Ikang kanyã wiwãhan de ning wwang kadi kita prabhu. Pilih lwirning mãs mani rãjayogya, lwir ning kaçaktin kunang, yan dadi harşa wiwãha, tinarimakĕn sahawidhi widhãna, dadi swayambara mãrganya waneh. Hana ulih ing angalap sakeng walãtkãra. Ikang wiwãha ulih ning walãtkãra, yan tika lwih ri sakweh ning wiwãha yan ing prabhu, lwih pwa ya gawayakna nghulun mangke ikang walãtkãra, matangyan alapĕn i nghulun ikang kanyã tigang siki. Asing krodha ya lãwana mami mapranga. Yatnã ta kita kabeh Tuměkãkna kaharĕpta.“

    Mangkana ling sang Dewabrata. Inalapnira ikang kanya tigang siki, iněnah nireng ratha ikang kanyã. Lunghã ta sira sakeng sabhãmandala.

    *
    [ 103 ]
    II

    Masö tang ratu kabeh kapwa sumambut sanjatanya. Hana ta sang ratu ring Andyakapura, sang Mandarapati ngaranya. Ikã ta pinakãdinya tumututi sang Dewabrata. Padha wãninireng palagan. Makweh lwir ikang sanjata: hana gadã muçala, cakra, tomara. Iběk pěpět ikang ãkãçadeça dening warayangnya. nDatan pangĕne salah siki ning astranya, apan tinulak, tinanggul ri warayang sang Dewabrata. Sira tãmanahakĕn sarwãstranipuna, tan hana wenang tumahĕn i çakti nira. Kãndhĕg ta ya lakunya mãri sãhasa ri sang Dewabrata, linud nira pinanah ring diwyãstra. Mangkin kanglihan manahnira. Kunang sang Mandarapati krodha manah nira, salahāsa kalapan raranãma sang Ambã, apan kahyun ira nguni. Masö ta sang Mandarapati umudani sarwãstra. Mamalěsi ta sang Dewabrata, Bãruṇãstra pamanah nira. Pějah ta kudanya kãrun tĕkeng sãrathinya. Kerangan ta sang Mandharapati, tar wěnang mapag sang Dewabrata. Tatan kãwara lakunirãn makolih kanyã tělung siki. Datĕng ta sira ing Hãstinapura.

    Mãjar ta sira sang Gandhawati ri kawiwahan sang Citrãnggada mwang Citrawirya. Mangrěngö pwa sang Ambã, yan sira winehakĕn i sang ari, salah tunggal pinaka swãmya, yan sang Citranggada, sang Citrawirya kunang, tan anggata sira. Mojar ta sang Ambã ri sang Dewabrata, ling nira: „Ai kaka sang Dewabrata. Tan ahyun nghulun tarimãkna ri arinta salah siki. Don ing hulun nguni kita, malapeking putri tiga, apan nguni rãma ning hulun pinakang hulun sumungakĕn i kita juga, nduk ing swayamwara.“

    Mojar ta sang Dewabrata: „Ibu sang Ambã! Taha tan nghulun malape kita. Nihan ari ni nghulun sang Citrãnggada mwang sang Citrawirya pametakna mami kanya tiga, nghulun adĕgakĕn ratu rasikã. Nghulun tan wenang mastri. Sãdyaning wwang gumawayakna brata kabrahmacaryan.“

    Mojar sang Ambã: „Kita juga sang Dewabrata pakaswãmya ni nghulun, tan wanehan!“


    [ 104 ]
    BHISMA — AMBÃ.
    I.

      Hénéng sang Dewabrata ri twasnira. Mojar sang Gandhawati: „Tanaya mami sang Dewabrata! Tãlap bapa; sang kanyã tasyasih dahat ikã !”

      Sumahur sang Dewabrata: „IJbu, tan ahyun rãnak rahadyan sanghulun, ahyun magéhakna satyawacana, ri denyan mujarakén gumawaya ng tapa kabrahmacaryan.”

      Hénéngakna wacana sang Gandhawati ri kalapan ikã sang Amba. Tucapa ta sang Citranggada mwang sang Citrawirya. Sang Ambikã tinarimakén i sang Citrãnggada. Sira inabhiseka ratu ri Hastina. Sang Ambalikã sinungakén 1 sang Citrawirya. Ya ta pada winarang de sang Dewabrata saha widhiwidhana parikramaning pãnigraha.

      Télas nirãmarang ing sang antén ira, lunghã ta sang Dewabrata. Lumingsir i buddhi sang Ambã mahyun i sira. Tumut ta sang Ambã ri sang Dewabrata. Kepwan ta manah niran tinutakén de sang Ambãa. Lunghã lampah sang Dewabrata, lépas lakunira dura sangkeng Hãstinapura, mungsi-patapan bhagawãn Rama Paracu para nira. Malawas ta sirengkana.


      Ri hana nirang ãcrama, sinwãgatan ta de sang rsi Bhãrgawa: „Anaku sang Dewabrata! Aparan tekang stri milu ri kita, atyanta litu hayu ni rupanya ?”

      Mãjar ta sang Dewabrata ri sang guru ri nimitta sang Ambã tumut i sira. Kãrunya tambék bhagawan Rama Bhargawa ruméngo pawarah sang Dewabrata. Kinonira ta malapari sang Ambã sang Dewabrata. Tan angga ta sira, ling nira: „Tan sěnggahěn langganãguru ranak mpungku ri rahadyan sanghulun, tan ahyun ri kalapan ing rajaputri. Kepwan dening pratijna nguni kala nirangucap lawan sang Dacapati, sinémbawan dening dewacabda sangkeng Akaca.”

      Kědo juga maharsi Rama Paracu kumon makurěna: sangka ri sowe nira mawacana, ndatan pégat de niracabda, i wékasan samãmijilakěn wuwus tan rahayu, umwab hati [ 105 ]

    sang Rama Bhargawa, krodha ta sira wěkasan, pada galak-nira kãlih. I rika ta sira silih pěrěp. Kasoran ta sang rşi Bhãrgawa, kapěrěp dhadhanira.

    Ngkãna ta sira kahěněngan. I wěkasan sirãmijilakěn çabda: „Mangke tambayaninghulun tan paçişya ksatriya, apan maweh duhkãmingrwãn pãpani. Laku ta kamung Dewabrata! Milag sangke patapangku mangke.“

    _____
    II.

    Lunghã ta sang Dewabrata. Tinutakěn ta sira de sang Ambã. Adoh ulihniran lumaku. Irika ta sirameṇṭang gandewa nira, winatěknira těka hrū nira tiksņa, ling nira :

    „Ai kita ng Ambă! Haywa kita tumũt i nghulun! Laku ta ulih mare Hãstina! Paměgil i wwang sanakku, yan maluya ri mahārāja sang pinakarãmanta kunĕng.“

    _Mangkana ling sang Dewabratãmeṇṭang capa nira saha sanjatãngayati sang Ambã, sangka pamědimědi nira, ndatan tuhu-tuhu ning harěp amãtyanãmběknirã. Mangkin masö ta sang Ambã ri sira: „Sojar ta sira, ai sang Dewabrata! Sabhãgya nghulun matya denta. Erang nghulun maluyeng rãma-reṇa, ngũniweh yan maluyeng Hastinapura. Syapa ngkana wěgilĕngku?"“

    Saka ri suwe sang Dewabrata mamatěk laras ira, aringětěn ikā tangan ira, murucut ikanang hru sangke jariji nire tĕngen. Larining sanjata lumĕpas, kěna ta jaja sang Ambã ri asta de sang Dewabrata. Pinalaywan ta sang Ambã de sang Dewabratāněhĕr amatěk hru nire jaja sang Ambã. Tinangisan ira ta sang Ambã, kaluputan ta sang Dewabrata sirãn analahãsa. Inamben ira ta jaja sang Ambã ring wědhihan, apan terus ikang jaja kĕneng panah.

    Mãjar ta sang Dewabrata saha tangis : „Udu ibu sang Ambã! Mapa rehangku mangke denta ?“

    Mojar sang Ambã ri sang Dewabrata, lingnira :

    „Wuwus ning hulun pirěngakna de rahadyan sanghulun! [ 106 ]

    Yeki mangke larangku denta, gati ni nghulun umilu kita mangguhaken sih rahadyan sanghulun, ndatan anggata ya lunghā sake sukunta, dadi tumemwaken duhkhabhara Hana ta pratijna mami : kita sang Dewabrata, yan nghulun mangianma irikang dlāha, ngāna tāku malēsāmatyani kita, yan madadyānak cri mahārāja Drupada, ikang anāma Çikaņdi, tumūti prang sang Pāndawa, makalaga Korawa ata."

    Nahan ta wěkas ing mawuwus, pějah ta sang Ambā kadi maturū.


    [ ToC ]
    ISINJA:
    Pendjelasan
    . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
    3-4

    Kakawin (Puisi)

    Niticastra
    . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
    5-34
    Ramayana
    . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
    35-47
    Bharatayuddha
    . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
    48-53
    Arjunawiwaha
    . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
    54-64
    Nagarakrtagama
    . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
    65-70

    Prosa

    Daitya Sundopasunda
    . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
    71-80
    Tantri
    . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
    81-93
    Adiparwa
    . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
    94-104
    _________
    [ Adv ]BARU TERBIT:
    „PEGANGAN GURU”.

    Karangan Sumidi Adisasmita untuk S. G. B. dan S. G. A. dengan pengesjahan Kem. P. P. dan K. Isi: Ilmu pendidikan; Ilmu Djiwa; Ilmu Watak; Ilmu djiwa kanak2, berikut daftar istilah.

    Tebal 354 katja. Harga ..... Rp. 17,50.
    _______
    „DASAR PENDIDIKAN BARU”.

    Oleh S. Bradjanagara, seorang ahli pendidikan jang terkenal. Kupasan ttg. Undang² pokok Pendidikan dan Pengadjaran. Dasar dan maksud „Pantjasila” dalam teori dan praktek pada Sekolah2 dan rumah.

    Tebal 126 katja. Harga ..... Rp. 9,-.
    _______
    „SARWAÇASTRA”.
    (untuk S. M. A./ A dan S. G. A.)

    Kitab peladjaran dan latihan Bhs. Djawa Kuna, karangan Ki Hadiwidjana, guru S. M. A./A, dosen lb. „Gadjah- Mada” dan pemimpin kursus B I djurusan Bhs. Djawa. Seorang ahli jang berkenamaan. Peladjarannja telah di- praktekkan ber-tahun², telah diakui dan dipakai oleh pengadjar² Djawa Kuna di Djawa dan diluar Djawa, lagi pula mendapat pengesjahan Kem. P. P. dan K.

    Tebal 104 katja. Harga ..... Rp. 8,-
    _______
    MASIH SEDIA:
    Memegang Buku Tunggal (R. Tjiptoadinugroho) Rp. 10-
    Memegang Buku Berpasangan I (idem) 14-
    Dites en Français I (Imam Roesdi) ..... 8-
    idem II ( idem ) ..... 9,50
    Basa Madura Umum I (M. Wirjo Asmoro cs.) 4,-
    Djawabba Patanja Basa Madura Umum I ... 3,80
    Ilmu Bumi Indonesia (R. S. Sumodinoto) ... 9,-
    Undang-undang sementara R. I. .... 3,-
    Undang² Pemilihan Umum (No. 7 Tahun 1953) 5,-
    Musik Selajang Pandang (Lukman Effendi ) ... 9,-
    10 Inteligensia .... 9,-
    Pantja Sila (K. H. Dewantoro ) .... 2,50
    Kebudajaan Rakjat (S. Mangunsarkoro) ... 3,50
    Harga tersebut untuk tiap buku tambah ongkos kirim 15%-nja, minimum Rp. 1,50.
    BELI BANJAK DAPAT KORTING.

    Pesanan kontan pada
    U. P. „ INDONESIA ” N. V.
    Patjinan 9 - Jogja.