Ngengrengan Kasusastran Jawa II

Ngrengrengan Kasustran Jawa II (1960)
déning S. Padmosoekotjo

[ Cover ]

[ Title ]

S. PADMOSOEKOTJO
GURU PAWIJATAN GURU, PURWOREDJO

NGÉNGRÉNGAN
KASUSASTRAAN DJAWA

II

Kanggo

para siswa

SEKOLAH GURU

lan

SEKOLAH LANDJUTAN LIJANÉ

Tjap-tjapan kaping telu.

[ ToC ]

ISINÉ:

Bab :

katja:

Prawaltjana

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

I. Wangsalan

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6

II. Parikan

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18

III. Guritan

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19

IV. Tembang

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

25

V. Gamelan

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

44

VI. Genḍing

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

48

VI. Djogèd lan tontonan (Sandiwara)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

62

VII. Sanépa

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

65

IX. Ukara sesumbar

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

68

X. Ateges kalah, pasrah djiwa-raga

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

72

XI. Pralambang

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

73

XII. Basa bléndéran

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

89

XIII. Basa peprenésan

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

92

XIV. Basa rinengga

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

96

XV. Isbat

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

107

XVI. Suluk ngèlmu gaib

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

109

XVII. Suluk padalangan

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

112

XVIII. Djapa-mantra, donga Isp.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

122

XIX. Sandi asma

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

128

XX. Sengkalan

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

134

XXI. Asmané para pudjangga lan buku² reriptané

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

151

XXII. Peṭikan saka buku warna-warna

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

154

XXIII. Riwajaté Pudjangga sawatara

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

159

XXIV. Panutup

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

161

WEWENANGÉ PANGRIPTA INGAJOMAN DENING ANGGER - ANGGER N AGARA

Pangéling-éling.

Kasmaran kala mèngeti, ambangun serat Ngéngréngan, Kasusastran djilid loro, tjap-tjapan ping tlu tinata, miturut gagrag anjar, Anggara Kasih pinudju, ping rolikur sasi Pasa.
Marengi warsa Djimakir, Kombul Trus ngèsṭi manunggal, wajah tibra-laju Hjang Wé, tjunduk lan surja-sangkala, Maret tanggal wekasan, telung puluh dji panutup, Trus Tata Dalan Manunggal. [ 5 ]
PRAWATJANA.

Para nupiksa ingkang minulja.

Nuwun.

Kaṭah para ahli panggulawentah ingkang kagungan pamanggih, bilih „tjaranipun nḍapuk" isinipun serat Ngéngréngan Kasusastran Djawa ingkang tjap-tjapan kapisan saha kaping-kalih, taksih kirang mungguh. Para ahli panggulawentah punika sami asung sesuluh „tjara nḍapuk" ingkang prajogi. Inggih kanți adeḍasar sesuluhipun para ahli panggulawentah punika „isinipun serat punika" kaḍapuk manut gagrag énggal.

Isinipun serat Ngéngréngan Kasusastran Djawa djilid II punika, saking tjap-tjapan ingkang kaping kalih, katah wewahan' saha éwah-éwahanipun. Pérangan ingkang sakinten kirang migunani, kabutjal, kagantos ingkang langkung wigatos.

Wewahan énggal ingkang pinanggih ing salebetipun serat punika, kaṭah ingkang pinangkanipun saking pandjurungipun para paramèng basa. Wonten ugi pandjurung saking paramèng basa ingkang boten kawrat ing serat punika, djalaran ḍatengipun pandjurung punika kasèp utawi kaanggep kirang mumpangati.

Ḍateng para paramèng basa ingkang sampun kepareng paring sesuluh utawi pandjurung, pangimpun ngaturaken gunging panuwun. Ing saladjengipun, pangimpun taksih ngadjeng-adjeng sesuluh saking para nupiksa saha saking para paramèng basa, langkung-langkung saking para warganing „Panitya Bahasa Djawa S.G.B. Djawa Tengah” ingkang kepareng ing panggalih karsa paring pambijantu murih isinipun serat punika saged saja sampurna.

S. PADMOSOEKOTJO.

Purworedjo, 31 Agustus 1960 [ 6 ]

BAB 1. WANGSALAN.

1. Kang diarani wangsalan.
Unèn-unèn saèmper tjangkriman kanṭi mratélakaké batangané utawa tebusané sarana sinandi, liré: olèhé mratélakaké batangané ora melok, ora ditjeplosaké, mung dipratélakaké (dituduhaké) sawanda utawa luwih.
Tulaḍa: Djenang gula, adja lali.
Wanda "li" ing tembung "lali" iku nuduhaké manawa wangsalan "djenang gula" iku batangané "glali".
2. Wangsalan lamba.
Wangsalan lamba iku wangsalan kang mung isi batangan (tebusan) sidji.
Unèn-unèné wangsalan lamba mung saukara kang kadadéan saka rong gatra. Gatra kang Ngarep isi wangsalan, gale sing buri isi batangané.
Tulaḍa : Pinḍang lulang, katjèk apa aku karo kowé. (Pinḍang lulang = krètjèk).
3. Wangsalan rangkep (tjamboran).
Wangsalan rangkep iku wangsalan sing isi batangan luwih saka sidji.
Unèn-unèné wangsalan rangkep kadadéan saka rong ukara, sidji-sidjiné ukara kadadéan saka rong gatra. Ukara kapisan isi wangsalan, ukara kapindo isi batangané.
Tulaḍa: “Djenang séla, wader kalèn sesonḍéran. (Apu, sepat).
Apuranta, jèn wonten lepat kawula.
4. Wangsalan memet.
Wangsalan memet iku wangsalan sing tjarané njegolèki batangané sarana ngontjèki maksuding tetembungané ambal ping pinḍo.
Tulaḍa: Uler-kambang, jèn trima alon-alonan.
Ontjék-ontjékan kapisan: Uler-kambang, maksudé "lintah".
Ontjék-ontjékan kapinḍo: Wanda "tah" ing tembung "lintah", dianggep wantjahané tembung kang surasané "alon-alonan", jaiku tembung "satitahé". Tembung "satitahé” ateges "ora ngaja", mung tumindak sakapénaké baé, kanṭi alon-alonan.
5. Wangsalan padinan.
Wangsalan padinan iku ana sing nganggo njebutaké batangané, lan ana sing tanpa njebutaké batangané, marga wong-wong sing pada ngrungu (matja) ding cép wis ngreti maksudé (batangané).

Tulaḍa: Wong kaé sadjatiné wis krungu kanyaku, nanging ndjangan gori. [ 7 ]

7

Gori iku matuké dipudeg. Ndjangan gori = nggudeg.
Maksudé wangsalan ,mdjangan gori” jaiku "mbudeg”, api-api ora krungu.
6. Wangsalan mawa paugeran tartamtu.
Wangsalan mawa paugeran tartamtu kena kapérang dadi loro, jaiku:
I. Mawa paugeran 4 wanda + 8 wanda.
Kang mawa paugeran 4 wanda + 8 wanda iku wangsalan lamba (mang isi batangan sidji). Unèn-unèné mung saukara kang kadadéan saka rong gatra. Gatra ngarep 4 wanda, isi wangsalan; gatra buri 8 wanda, isi batangané.
Tulaḍa: Retja kaju, golèka kawruh rahaju. (Retja kaju = golèk).
II. Mawa paugeran (4 wanda + 8 wanda) × 2 = 24 wanda.
Kang mawa paugeran (4 wanda + 8 wanda)× 2 iku wangsalan rangkep (isi batangan luwih saka sidji). Unèn-unèné rong ukara, saben saukara kadadéan saka rong gatra. Ukara kapisan (rong gatra) isi wangsalan, ukara kapinḍo (rong gatra) isi batangané.
Tulaḍa: Sajuk karja, wulung wido, mangsa rowang = 4 wanda + 8 wanda.
Sajektiné, wit saking boḍo kawula = 4 wanda + 8 wanda.
Sajuk karja = saijeg, saéka-praja.
Wulung wido mangsa rowang — biḍo.
7. Wangsalan èdi-pèni.
Wangsalan èdi-pèni iku wangsalan sing mawa paugeran:
a. Unèn-unèné kadadéan saka 2 ukara (wangsalan rangkep).
b. Saben saukara kadadéan saka 2 gatra (4 wanda + 8 wanda).
c. Ukara kang kapisan (jaiku kang isi wangsalan) mawa purwakanti guru-swara lan purwakanṭi basa utawa purwakanṭi lumaksita.
Tulaḍa: Tepi wastra, wastra kang tumrap mustaka. (Kemaḍa, iket). Mumpung muḍa, nggegulanga ngiket basa.
8. Wangsalan kang sinawung ing tembang.
Tijatjahing wandané lan tibaning swarané ing wekasaning gatrané ora tartamtu, sabah kawengku ing guru-wilangan lan guru-laguning tembang. Guru-wilangan lan, guru-laguning tembang kudu tansah menang, liré: ora kena owah, kudu tansah manut paugeraning tembang. [ 8 ]Tulada: Sinom.

Édané wong kenèng guna, ambatik sinambi nangis, malam wutah balabaran, geni mati muring-muring, prembéjan mrebes mili, gawangan sinendhal putung, ja talah ta si kakang, puluh-puluh awak mami, petis manis wis kudu dadi potjapan. Petis manis = kétjap.

9. Wangsalan ing lelagon gending. Tjakepan ing umpak-umpaking gending, gérong lan senggakan, kerep nganggo wangsalan (dilagokaké déning pesindèn, nijaga utawa botjah-botjah sing pada manembrama).

Tulada:

PANGKUR-LAMBA (SLÉNDRO PATET 9).

Purwaka (Buka, bawa):

i i i i 6 5 i 6 5 2 1 6

Kembang a-das su-me-bar nèng tengah a-las.

i i i i 6 6 6 5 5 6 6 1

Tu-was ti-was nglabuhi wong o-ra wa-ras

5 i 5 2 2 1 1 6 2 2 2 3 5 6 5 5

Al-lah ba-pak, balung djagung saguh-ku i-sih djanggelan

Wiwit gérong sing baku:

2 1 2 6 2 1 6 5

La-gu gendhing Pangkur-Lamba

6 5 6 1 3 2 1 6

ma-wèh gambi-ra war-da-ja

2 3 2 1 6 5 6 1

tur ma-tuk ki-nar-ja a-ba

3 2 1 6 2 1 6 5

mla-ku bareng u-lah ra-ga.(Pm).

Balung djagung = maksudé: djanggel.

Djanggelan = durung tetep, isih kudu djandji manèh, séndé, bisa uga wurung [ 9 ]9

10. Bédané wangsalan karo parikan.

Wangsalan iku mawa batangan, parikan tanpa batangan.

Tulada:

a). Tjengkir wungu, wungune ketiban ndaru.

Wis pestimu, kowé pisah, karo aku.

Parikan, sabab tanpa batangan.

b). Tjengkir wungu, wunguné ketiban ndaru.

Wis pestimu, kowe uwal karo aku.

Wangsalan, sabab mawa batangan. Tjengkir wungu, maksude "siwalan".

11. Tjarané ngarang wangsalan.

Sing dikarang luwih disik, pérangan buri (ukara+sing isi batangané), bandjur ngarang pérangan ngarep (ukara sing isiwangsalané). Dadi pangarangé pérangan ngarep (ukara kang isi wangsalan) tiba kari.

Tulada:

Para siswa, pinarengna manembrama.

Ukara ing duwur iku gatrané sing ngarep (jaiku "para siswa”) didjupuk. sawanda sing kena (bisa) dianggo wangsalan. Upamané wanda "wa", dianggo wangsalan sing batangané "Jawa", sarana unén-unén, "kalong alit".

Gatrané sing buri jaiku sing uniné "pinarengna manembrama" uga didjupuk sawanda, dipilih sing kena (bisa) dianggo wangsalan. Upamané wanda "reng", dianggo wangsalan sing batangané "areng", sarana unén-unén "wreksa sisaning dahana".

Dadiné wangsalan kang sampurna bandjur muni:

Kalong alit, wreksa sisaning dahana,

Para siswa, pinarengna manembrama.

Kena uga sidji-sidjiné gatraning ukara ing duwur iku di- djupuk (dipilih) wandané lija, kajata: .

Gatra sing ngarep (sing uniné "para siswa") didjupuk wandané "sis", dianggo wangsalan kang batangané "Nabi Sis",sarana unén-unén "Adam putra".

Gatra sing buri (sing uniné ,,pinarengna manembrama”) didjupuk wandané ,nem”, dianggo wangsalan sing batangané "Menem", sarana unén-unen ,,wilangan tjatur lan kalih”.

Dadiné wangsalan kang sampurna bandjur muni:

Adam putra, wilangan tjatur lan kalih.

Para siswa, pinarengna manembrama.

Wanda sing dipilih (saka sidji-sidjining gatra) kang bandjur

dianggo wangsalan iku kudu wandaning tembungé lingga, ora kena wandaning ater-ater utawa wandaning panambang. [ 10 ]

10

12. Tjara ngarang wangsalan sing era bener.

Tulada tjara ngarang wangsalan kang luput, kajata:

Ukara kang isi batangan muni "Kandanana, manawa durung ditata’’.

Saka gatra sing ngarep (jaiku sing uniné "kandanana”’) dipilih wandané "na”, dianggo wangsalan sing batangané gana”, sarana unén-unén "tawon muda”. Saka gatra sing buri (sing uniné "manawa durung ditata”) dipilih wandané "di”, dianggo wangsalan sing batangané "Drupadi”, sarana unén-unén "garwa Nata ing Amarta”, Dadiné wangsalan sing sampurna bandjur muni:

Tawon muda, garwa Nata ing Amarta.

Kandanana, manawa durung ditata.

Iku luput, sabab sing dipilih lan dikarang dadi wangsalan iku wandaning panambang lan wandaning ater-ater. "Na’” wandaning panambang, lan ,,di”. wandaning ater-ater.

13. Klebu rerengganing basa.

Wangsalan iku klebu. rerengganing basa, sabab. basa. sing mawa wangsalan iku -saja agawé ‘senengé wong sing: matja utawa sing ngrungokaké. -Guneman mawa wangsalan ndjalari. gumjek lan ngresepaké. “Gending. digérongi tjakepan kang isi wangsalan agawé saja gajeng.

14. Tulada wangsalan manéka warna.

I. Wangsalan padinan sing njebutaké batangané.

Njaron bumbung, ngantos. tjengklungen anggén kula ngentosi. (Angklung).
Peken alit, mangsa Sandéa, (Wandé).
Mbalung ula, prija bregas tur ndjentara, (Ragas).
Mritja ketjut, muni kok bab sing ora njata. (Wuni).
Djarwa prapta, sampun duka lo, Mas! (Teka).
Tepi wastra, ora liwat mung pada-pada. (Kemada).
Manawi. boten duka, punapaa mentil katjang, tansahmrengut, (Besengut).
Wohing gembili, wis watakku mangkéné iki, (Katak).
Sekar arén, sampun dangu-dangu. (Dangu).
Embuh ija, aku ora ngapem Landa; ora ngreti. (Roti).
Kendal djeram, manawi Kepareng ing panggalih, (Sereng).
Balung geni, mbokmanawa aku mréné manéh lija dina (Mawa).
/Matjan galak wulu badak, mangsi borong pandjenengan. (Barongan) [ 11 ]
Sarung djagung, bobot-timbang ana ing aku ḍéwé.(Klobot).
Balung djanur, muga-muga sida temenan. (Sada).
Kantjing gelung tibèng ḍaḍa; tjoba titènana! (Peniti).
Balung djagung lo, sampun ketanggelan. (Djanggel).
Wong iku sing dadi rak kawiné mbako, njatané. (Sata).
Sanès. balung klapa lo, boten namung éṭok-éṭokan. (Batok).
Nguler-kambang lo, alon-alonan baé. (Lintah, satitahé, ora ngaja, alon).
Kembang kopi; wong iku jèn mblanggrèng pantjèn angèl ladén-ladénané. (Blanggrèng)
Pindang lulang, katjèk apa aku karo wong lija. (Krètjèk).
O hla, pipa Landa; ngono wé kok bandjur nepsu. (Ontjowé),
Pring ḍèmpèt sunduk saté; bésuk; manèh jèn. nedya kanḍa, warna-warna, prajoga ketemu idjèn baé, (Anḍa, sudjèn).
Wilangan wolu lan loro; puluh-puluh wis kebandjur, kaprijé manèh. (Sapuluh).

II. Wangsalan padinan tanpa njebutaké batangané.

Wé hla, ndjanur gunung temen; ésuk-ésuk djaré wis mlaku-mlaku. Arèn, kadingarèn.
Mung kapéngin nggenṭa dara. Sawangan, njawang.
Hla kok éman temen, enom-enom djaré ndjangan gori. Guḍeg, buḍeg.
Pak Guru bareng ngagem ageman. tjara Djawa bandjur manḍan rawa. Wlingi, manglingi.
Ngretia bakal ngrokok tjenḍak, rak ora dakkanḍani. Tegesan, neges-neges.
Djenang gula, lo. Glali, maksudé: adja lali.
Dupèhané kuwasa baé; ngunèni wong kok olèhé nganak tjetjak. Sawijah, sawijah-wijah.
Hara ta; bareng krungu tembang Djawa, kang ora bléro larasé, ora tjitjir tjakepané, trep paṭeté tur éndah tjéngkoké, rak bandjur ngembang durèn temenan, Dlongop, ndlongop.
Kuṭa Guḍeg iku kasebut kuṭa telenging „perdjuangan” bangsa Indonésia. Kuṭa kang misuwur énak banget guḍegé, jaiku kuṭa Jogjakarta.
Pak Guru lagi baé mentas kondur saka kuṭa Bengawan; malah durung lukar ageman. Arané kuṭa sing paḍa karo arané bengawan, jaiku kuṭa Sala. [ 12 ]
III. Wangsalan mawa pangeran tartamtu:

4 wanda + 8 wanda

Kulik prija, dèn setya-tuhu witjara. Tuhu.
Kapi djarwa, dakpeṭèk mangsa luputa. Keṭèk.
Kawi banju, njata karangané Guru. Tirta.
Tjarang wreksa, nora gampang ngarang Djawa. Epang.
Bajem toja, langkung susah manah kula. Kangkung.
Kukus gantung, daksawang sadjaké bingung. Sawang.
Kembang ganjong, adja tjidra marang wong. Puspanjidra.
Gajung sumur, ajwa kemba bandjur mundur. Timba.
Balung djanur, mangka usadaning nganggur. Sada.
Wohing tandjung, dèn betjik bekti mring bijung. Ketjik.
Bajem arda, putri anteng tur djatmika. Lateng (klateng).
Djarum djala, mara tjoba nggubah basa. Tjoban.
Singa ranu, dèn setya mring ubajamu. Baja.
Kambing wana, bektia mring kadang wreḍa. Kidang.
Sekar putjang, sèwu begdja kemajangan. Majang.
Tepi wastra, dèn tresna sapaḍa-paḍa. Kemaḍa.
Tédja béngkok, jwa nganti keduwung' sira. Kluwung.
Tédja pita, saja nglajung tjahjanira. Lajung.
Sepat domba, jwa guramèh tan prasadja. Gramèh.
Roning mlindjo, sampun kesel njuwun ngaso. Eso.

IV. Wangsalan mawa paugeran tartamtu

(4 wanda + 8 wanda) × 2.

Tédja pita, kang tadji mawa ganḍéwa. (Lajung, panah). Saja nglajung, seḍih-kingkin manah kula.
Sénté arga, putra Dèwi Wilutama. (Kadjar, Aswatama) Udjarira, anulad laku utama.
Djarwa sirna, pring anom rinudjit miring. (Ilang, tutus). Nggegulanga, mrih putus kagunan Djawa.
Antjur katja, wanara putraning Tara, (Banju-rasa, Anggada). Rasekena, mrih lebda empaning basa.
Djaja kuda, menjaṅ séta mong ing tirta, (Anḍeman, tawas, baja).

Anḍemana, kanṭi awas ing bebaja.

V. Wangsulan èdi-pèni.

Bajem arda, ardané ngrasuk busana. (Lateng, besus). Mari anteng, besusé saja katara.
Kulik prija, prija Andjani putra. (Tuhu, Anoman). Tuhu éman, wong anom wedi kangélan.
Tepi wastra, wastra kang tumrap mustaka. (Kemaḍa, iket). [ 13 ]

4. Kantjing gelung, gelung kondé modèl Bandung. (Tusuk-kondé, tjijoda).
Bésuk apa, damangé mring basa Djawa.

5. Tjarang wreksa, wreksa kang pineța djanma. (Pang, golèk).
Nora gampang, golèk kawruh mrih kaonang.

6. Ngréka puspa, puspa nedeng mbabar ganda. (Nggubah,mekar).
Nggubah bäsa, mrih mekar lanḍeping rasa.

7. Jaksa déwa, déwa dèwi lir danawa. (Kala, Durga).
Kala muda, bangkit ambéngkas durgama.

8. Mong ing tirta, tirta widjiling sarira. (Baja, kringet).
Sapa baja, banget ngudi basa Djawa.

9. Antjur katja, katja kotjak munggwing nétra. (Rasa, tesmak).
Wong wruh rasa, tan mamak ing tata-krama.

10. Sajèng kaga, kaga kresna mangsa sawa. (Kala, gagak).
Wong susila, lagaké anudju prana.

VI. Wangsalan ing lelagoning gending.

(Waspadakna tjakepaning umpak-umpak).
PANEMBRAMA PALAKRAMA 25 WARSA (JUBILEUM).

BAWA SEKAR AGENG RETNAMULJA.

Lampah 12 (4-4-4), ḍawah genḍing Sriwidada, laras pélog patet Barang.

7.23 3.232.3 67 5.653 5 5 567 7 7.276 6.72.3 67 5.653

Ret- na- mu- lja, purwa- ka- ning, pa- nem- bra- ma.

3.56 6.72.3 67653 72327 7 7 723 3.2 2 2 23.2 7.6

Tur pam- ba- gja, mring pra ta-mu, kang mi-nu- lja.

7.23 3.232.3 67 5.653 5 5 567 7 7.276 6.72.3 67 5.653

Mu- gi sa- mja, ti- ne- bihna, ing dur- ga- ma.

3.56 6.72.3 6765.765323 3 2 7.2 23 3.56 25 3.2 2327 6

Ba- su-kjar- dja, te- gub jwa- na, trus wi- da- da.

(Pm).

[ 14 ]

UMPAK-UMPAK.

.2 2 3 3 3 3 3 2 2 3 2 7 Kalong a- lit djanma kang asung u- sa- da.

-7 2 2 2 2 2 2 3 3 2 7 6
Saja tuwa ru- kuné sa- ja ka-ta- ra.

.2 2 3 3 3 3 3 2 2 3 2 7

Ku-lik prija kaga ginantang gaga-na.

.5 6 5 3 3 3 3 5 6 7 7 6
Tu-hu njata patut kinar-ja tu-la-da.

Njanḍak GÉRONG KANG BAKU pada kang kapisan.

.6 6.67 56.7 5 6723 6. .3 3 32 723 67 5 5.65 3

Kanti su ka sukèng ka- jun, Kajungjun ing tyas mè- nget- i,

.2 35.67 5.5 67 5.65 3.2 35.67 5.5 67 5.65

pènget- an- ing pala- kra- ma, kang wus praptèng slawé war-si,

..7 7 56.72 3 67 5 5.65 3.2 72 23 3.5 6 25 3.2 2327 6

sanitya- sa sih-si nih- an, sa- i- jeg sa- é- ka kap- ti.

(Pm).

VII. Wangsalan kang sinawung ing tembang.

I. Kinanti (Paliwara M.N. IV).
Kinanti linging pitutur, kentang rambat menjan putih (1), awasna dipun pratéla, nolèha wiranging wuri, tjetjangkok wohing kalapa (2), kang dadi patoking urip.

II. Dandanggula (Paliwara M.N. IV).
Tjarang wřeksa (3) ingkang djamang tambir (4), nora gampang wong mengku nagara, baligo amba godongé (5), kudu santosèng kalbu, tengarèng prang (6) andeging riris (7), dèn teteg trang ing tjipta, senḍang niring ranu (8), sasat ana ing palagan, kasang toja (9) menjan séta munggwing ardi (10), jèn apes kuwirangan. [ 15 ]

III. Pangkur (Rerepèn M.N. IV).

Djirak pinda munggwing wana (11), sajéeng kaga (12) wé rekta kang muroni (13), njenjambi kalané nganggur, wastra tumrap mustaka (14), pangiketing wangsalan kang sekar Pangkur, baon sabin ing nawala (15), kinarja langen pribadi.
Sénté lit sasanéng arga (16), lenging roga (17) mina kinarja desti (18), ngleledjar ladjering wujung, sikatan-bang ngrembaka (19), pinisuka kasukan saananipun, wimbaning kang tjandrawéla (20), mrih purna pranawèng kapti.
Sarkara drawa linama (21), gelang swéda (22). kramané marah siwi (23), ilang lalijèng wulangun, mundu lit daonira (24), lumeketing kajuwananirèng kajun, parab madyaning Pandawa (25), sardjua ardjaning diri.
Singgang gung kang pinijara (26), mardi siswa (27) kekawinirèng èstri (28), winèh winulangken wadu, Peputut mong Pregiwa (29), kang suméwa paséwakaning kalangun, pengran tamirèng pradangga (30), sesendonan genti-genti.
Witjara tanpa karana (31), bebasané djanma nunggal sapanti (32), ngajawara tanpa dunung, sampang panggilap wreksa (33), peprenésan linaras resmining kajun, narmada lit ngalang marga (34) tan lija amung ngrerepi.

IV. Sinom.

Wewangsalan roning kamal (35), pra anom dèn ngati-ati, wreksa kang pineta djanma (36), golek kawruh kang sadjati, kulik prija upami (37), anganggoa rèh. kang tuhu, kalpika pasrèn karna (38), gegelang munggwing daridji (39), ajwa tinggal miwah lali pariwara.

Batangané:

1. Téla, wlirang.	⁠14. Iket.	⁠27. Mulang.
2. Batok.	⁠15. Karja.	⁠28. Wadu.
3. Pang.	⁠16. Kadjar.	⁠29. Djanaloka.
4. Wengku.	⁠17. Tlandjer.	⁠30. Sendon.
5. Labu.	⁠18. Dujung.	⁠31. Ngajawara.
6. Teteg.	⁠19. Kembang soka.	⁠32. Dunung.
7. Terang.	⁠20. Purnama.	⁠33. Prenis.
8. Asat.	⁠21. Kilang.	⁠34. Kali.
9. Impes.	⁠22. Ali-ali	⁠35. Sinom.
10. Wlirang.	⁠23. Mulang.	⁠36. Golèk.
11. Kesambi.	⁠24. Tjlaket.	⁠37. Tuhu.
12. Kala.	⁠25. Ardjuna.	⁠38. Anting².
13. Anggur.	⁠26. Winih.	⁠39. Ali-ali.

[ 16 ]16

BAB II. PARIKAN.

1.Kang diarani parikan.
Unèn-unèn mawa paugeran telung warna, jaiku:
a. Kadadéan saka rong ukara kang ḍapukané nganggo purwakanṭi guru-swara.
b. Saben saukara kadadéan saka 2 gatra.
c. Ukara kapisan mung minangka purwaka; déné "ngesé" utawa "wosé" dumunung ing ukara kapindo.
Tulaḍa:
Tawon madu, ngisep sekar. (Ukara kapisan, 2 gatra)
Tjalon Guru, kudu sabar. (Ukara kapindo, 2 gatra)

2. Gunané purwaka (ukara kapisan) mung dianggo narik kawigatèné wong kang nedya dikandani utawa dipituturi. Preluné, supaja ing sadurungé ukara kang isi "ngesé" utawa "wosé" dikanḍakaké, wong sing nedya dikandani wis ketarik atiné, satemah bandjur nggatèkaké marang "wosé kang baku" (ukara kapindo) kang satemené lagi arep diutjapaké. Marga nggatèkaké, bisa ngreti temanan marang maksudé ukara kang isi "ngesé" (ukara kapindo).

3. Manut tjatjahing wandané, parikan iku kena dipérang dadi telu jaiku:

I. Parikan kang kadadéan saka (4 wanda + 4 wanda) x 2

Tulaḍa:

Iwak bandeng, durung waju. (4 wanda + 4 wanda).

Prija ngganṭeng, sugih ngèlmu. (4 wanda + 4 wanda).

II. Parikan kang kadadéan saka (4 wanda + 8 wanda) x 2

Tulada:

Kembang adas, sumebar tengahing alas. (4 wanda + 8 wanda).

Tuwas tiwas, nglabuhi wong ora waras. (8 wanda + 8 wanda).

III. Parikan kang kadadéan saka (8 wanda + 8 wanda) x 2.

Tulaḍa:

Enting-enting gula Djawa, sabungkus isiné sanga.

Ingatasé para siswa, wadjib seneng nggubah basa.

4. Parikan sing kadadéan saka (8 wanda + 8 wanda) x 2, sawanéh ana sing ngarani parikan patang pada. Iku kliru, sabab tembung "pada" iku tumrap reriptan kanggoné mung ana ing tembang. Déné jèn tembung "pada" iku sing dikarepaké kudu ditegesi "ukara" uga kliru, sabab parikan iku ora ana sing ka[ 17 ]17

dadéan saka patang ukara. Parikan iku kudu mung rong ukara, sidji-sidjining ukara kadadéan saka 2 gatra; dadi kabéh ana 4 gatra. Wondéné tjarané nulis 4 gatra iku, kena baé didadékaké 4 larik.

Tulada ing angka III kang kasebut ing ḍuwur iku kena katulis mangkéné:

Enting-enting gula Djawa,

sabungkus isiné sanga.

Ingatasé para siswa,

wadjib seneng nggubah basa.

5. Wong-wong utawa botjah-botjah kang ora kepétung ing golongané wong pasinaon (kajata: tukang-bétjak, botjah angon, lsp.), tarkaḍang ngutjapaké parikan sing ora nglungguhi paugeran.

Tulaḍa:

Ngétan, bali ngulon. (2 wanda + 4 wanda).

Tuwas édan, nora klakon. (4 wanda + 4 wanda).

6. Parikan sing dianggo nggérongi lelagoning genḍing, dapukaning ukarane mesṭi baé ora bisa tansah nglungguhi paugeran, sabab tjatjahing wandané kawengku ing laguning genḍing.

Tulaḍa:

I. LELAGON PARIKAN (SLÉNDRO PAṬET 9).

.5 6 1 2 1 1 6 5 6 2 6 | 1 6 1 1

Tjengkir wungu, wu-ngu-né ke-ti ban da-ru. (Ḍuh i-bu)

.6 6 6 6 6 6 6 1 5 6 3 | 5

Tjalon Gu-ru, ku-du sa-bar mo-mot mengku. (Pm).

Katrangan.
Pérangan sing dikurung, jaiku (Ḍuh, ibu), iku wuwuhan, kanggo senggakan.

II. SUWÉ ORA DJAMU. PÉLOG PAṬET 6.

2 3 3 . 1 2 3 . . 1 2 2 3 1 2 . .

Su- wé o-ra djamu, djamu goḍong kentjur.

3 5 5 6 6 5 5 3 3 2 2 1 1 6

Su-wé ra ke-te-mu,, te-mu pisan madju mundur. [ 18 ]18

7. Tjarané ngarang parikan.
Sing dikarang luwih ḍisik ukara kapinḍo, jaiku ukara sing isi "ngesé" utawa "wosé". Ukarané kadadéan saka 4 wanda + 4 wanda, utawa 4 wanda + 8 wanda, utawa 8 wanda + 8 wanda.
Sawisé rampung pangarangé ukara kapinḍo, bandjur ngarang ukara kapisan, jaiku ukara kang mung dianggo purwaka. Kèhing wandané paḍa karo ukara kapinḍo, lan ḍapukané kudu mudjudaké purwakanti guru-swara karo ukara sing kapinḍo.

8. Pitakon.
Kaprijé bédané parikan karo wangsalan?

9. Klebu rerengganing basa.
Parikan klebu rerengganing basa, sabab basa sing mawa parikan iku agawé senengé wong sing matja utawa wong sing ngrungokaké. Guneman mawa parikan bisa ndjalari ramé anengsemaké. Genḍing digérongi nganggo tjakepan kang mawa parikan, bisa marakaké saja gajeng.

10. Tulaḍa parikan warna telu

I. Parikan (4 wanda + 4 wanda) x 2.

1. Wadjik kleṭik, gula Djawa.

Luwih betjik, sing prasadja.

2. Nangka djeruk, djambu nanas.

Rada watuk, ngelu panas.

3. Wédang bubuk, tanpa gula.

Adja ngamuk, énggal tuwa.

4. Pitik walik, tanpa lantjur.

Pangkat tjilik, arang nganggur.

5. Pitik tjilik, notol upa.

Ala sitik, uga kena.

6. Manuk emprit, méntjok pager.

Mulang murid, murih pinter.

7. Omah geḍong, pinggir lurung.

Ati ndjontong, pikir bingung.

8. Abang-abang, ora legi.

Mampang-mampang, djebul wedi.

II. Parikan (4 wanda + 8 wanda) x 2.

1.Kembang arèn, sumembar tepining kalèn.

Adja dahwèn, jèn kowé kepéngin kadjèn.

2. Kembang kentjur, ganda seḍep sanḍing sumur.

Kudu djudjurm jèn kowé kepéngin luhur.

3. Kembang menur, dèn sebar dèn awur-awur.

Bareng makmur, bandjur lali mring sadulur. [ 19 ]19

4. Tjengkir wungu, wunguné ketiban ndaru.
Watak Guru, kudu sabar momot-mengku.
5. Wédang bubuk, kumrijuk gulané remuk.
Mulang-muruk, tan prajoga karo ngantuk.
6. Kembang mawar, ngganda arum ngambar-ambar.
Ati bingar, mung jen mentas tanpa bajar.
7. Rudjak tjengkir, pantes dèn waḍahi tjangkir.
Mlipar-mlipir, polahé wong duwé esir.
8. Kembang mlati, warna pèni ngganda wangi.
Watak putri, kudu gemi lan nastiti.
9. Klapa sawit, wité ḍuwur wohé alit.
Idjih murid, adja seneng ketjèh ḍhuwit.
10. Kembang tjengkèh, ganda seḍep warna anèh.
Wong sing sumèh tartamtu mitrané akèh.
11. Rudjak wuni, rudjaké para pemuḍi.
Adja lali, kudu anetepi djanji.
12. Rudjak ḍonḍong, pantes dèn waḍahi loḍong.
Jèn wis tjoḍong, dèn tandangi gotong-rojong.

III. Parikan (8 wanda + 8 wanda) x 2.

1. Gawé tjao nagka sabrang, kurang setrup luwih banju.
adja awatak gumampang, ingatasé tjalon Guru.
2. Sega punar lawuh empal, segané pangantèn anjar.
Dadi murid adja nakal, kudu ulah ati sabar.
3. Djangan katjang djangan kara, kaduk ujah kurang gula.
Piwelingku mring pra muḍa, adja wedi ing rekasa.

BAB III. GURITAN.

1. Tembung "guritan" linggané "gurit", tegesé : kidung utawa tembang. Ana tembung "gurit" kang ateges : tulisan awudjud tatahan.
Nggurit, ateges:

I. Ngripta tembang, kidung utawa rerepèn.

II. Nglagokaké tembang, ngidung utawa ngrerepi.

2. Guritan iku kalebu rumpakan kang mawa paugeran tartamtu (gumatok). (*) Wondéné paugerané guritan mangkéné :

I. Tjatjahing gatrané ora tartamtu, nanging lumrahé saṭiṭiké 4 gatra.

II. Tjatjahing wandané gatra sidji karo sidjiné adjeg pada kèhé.

(*) Basa pinaṭok kang tumata. [ 20 ]20

III. Ḍong-ḍinging swara ing kabèh wekasané gatra kudu runtut, jaiku nganggo purwakanṭi guru-swara.
IV. Sangarepé reritan kang diarani guritan, lumrahé nganggo bebuka "Sun nggegurit". Nanging tembungé "Sun nggegurit" mung sidji, sanḍjan olèhé ngarang bisa uga ngaṭi pirang-pirang guritan.
Tulaḍa :
Sun nggegurit :

I. "Kaanan djaman saiki

sipat pemuḍa-pemuḍi

srawungané saja ndadi

raket wewékané sepi

tan kadi duk djaman nguni

srawung sarwa ngati-ati"

II. "Jèn manut wasitèng kuna

prija srawung lan wanita

gampang ketaman panggoḍa

nerak ing laku susila

temah darbé djeneng ala

wasanané tibèng papa". (Pm).

3. Saguritan, tumrap tembang Matjapat diarani sapada tumrap tembang Geḍé diarani sapadéswara. (1 couplet, 1 bait).
4. Tembang kang ḍapukaning gatra-gatrané mirib dapukaning guritan, jaiku tembang Girisa (kalebu golongané tembang Geḍé). Guru-wilangané Girisa, gatra sidji karo sidjiné paḍa baé, ḍong-ḍinging swarané kabèh tiba lagnjana (legena).
5. Sawenèh guritan ana sing mung mburu purwakanṭi guru-swara baé; surasané gatra sidji karo sidjiné ora runtut, ora ana gegajutané.
Tulaḍa:

Orak-arèk orak-arèk
tjetak geḍé djaré tekèk
paku kaju aran pantèk
gimbal katjang aran péjék
koḍok muni djaré ngorék. (Pm).

6. Kabèh lelagon dolanan, sanadjan tjatjahing wandané ing gatra sidji karo sidjiné ora paḍa kèhé, lan ora kabèh ḍong-ḍinging swara ing wekasaning gatra-gatrané runtut (nganggo purwakanṭi guru-swara), lumrahé kagolongaké bangsané guritan. [ 21 ]

GIRISA (LARAS PÉLOG PATET 6).

5 5 5 5. 56 5.3 356 6.5

Ku-dang- an- ku mring pra sis-

5 6 1 2.3. 6 5 3 5.65.32

da di- a djan- ma su- si- la

6 5 1.2 6 2 2 23 1.216

ku- wat dji- wa mi wah ra- ga

2 35 5 5 56 5.3 356 6.5

su- gih gu- na a- nim- pu- na

5 6 1 2.321 6 5 3 5.65.32

tur dar- bé wa- tak sa- tri- ja

6 5 1.2 6 2 2 23 1.216

tan mi- kir di- pri- jang- ga

2 1 2 3.56 2 2 23 1.216

se- dya adjundjung nuswa bang-

3 3 35 2 2 3 56 5.653

mrih ka- SU- sra man- tja pra- dja. (Pm).

Lelagon dolanan iku tjatjahing wandané ing sidji-sidjining gatrané ndjupuk tjotjogé karo laguné. Marga kawengku ing lagu, lelagon dolanan ora bisa nganggo wewaton guru-wilangan tartamtu, mung awewaton purwakanti guru-swara baé.

Lelagon dolanan iku tjatjahé akèh banget. Djenengé sidji-sidjiné, sing akèh-akèh manut isiné utawa manut tembungé wiwitan. Tuladané:

I. Tembungé wiwitan muni „witing klapa”, lelagoné diarani Witing-klapa.

II. Isiné njritakaké „pangamuké Bagong”, lelagoné diarani Bagong ngamuk.

III. Isiné njritakaké „pagawéané supir-bétjak”, lelagoné diarani Supir-bétjak. [ 22 ]IV. Tembungé wiwitan muni „swara suling”, lelagoné ija diarani Swara-suling.

7. Tulada lelagon dolanan.

I. WITING KLAPA (SLÉNDRO PATET 9).

5 1 5 2 3 2 3 2 5 3 1 6 . 0 0 0

A. Witing kla- pa lu- gu- né maksud pa-ngrip-ta

5 6 1 2 . 3 . 5 . 1 6 5 . 0 2 3

sung se-su- luh pra nu- pik- sa, ma-mrih

2 5 0 0 6 6 6 6 5 5 1 6 . 5 6 1

bi sa mi- lih we wa-kil u- ta- ma, tu- hu

6 5 2 . 6 . 1 5 2 3 1

bi- sa na- ta pra- dja.

B. Kawruhana pakarjaning para warga, Konstitwante ing- kang sarta, pra anggota, Perwakilan Rakjat kita, ndapuk undang pariwara.

C. Mula poma miliha kanti wewéka, ajwa ambawur kéwala, lwih prajoga, watak-wantu élingana, djanma kang tjinalon warga.

D. Wong sing pinter bisa gawé unḍang bener, saka wohé ati banter, tan keblinger, temah Rakjat tan gumeder, regedjegan rebut bener.

E. Wong sing djudjur bisa gawé unḍang luhur, pradja bisa dadi miswur, sarta makmur, Rakjat nora pidjer udur, tan akèh kaum panganggur.

F. Wong sing prigel bisa gawé undang supel, andajani Rakjat wekel, temah mrențel, sandang-pangan madju ndedel, mring pemimpin saja ngandel.

G. Wong sing slingkuh gawé unḍang mesti kisruh, kegeḍèn mélik kepatuh, angaluțuh, rerusuh sangsaja wuwuh, Rakjat sambat pating brekuh.

H. Wong sing djirih gawé undang mesti ringkih, temah Rakjat kèh kang sedih, trus ketitih, uripé saja kelindih, dadi kurbaning wong sugih. [ 23 ]

II. BAGONG NGAMUK (SLÉNDRO PATET 9).

0 2 2 3 5 6 1 5 5 0 5 2 5 3 2 1

Ka- togna budi- mu tanding karo a- ku

0 5 5 0 2 5 5 6 0 1 5 0 5 6 1

i- ki Ba- gong do-jan U- wong

0 2 6 1 5 3 2 6 2 6 6 5 1 5 2 2 1

galak ka-ja bu- ta ing Ngalengkadi- ra- dja.

(Tembang Djawa).

III. SUPIR-BETJAK (PÉLOG PATET NENEM).

0 0 0 0 5 6 1 2 2 1 2 1 2 3 2 5 6 1

Nga-lor ngi- dul ngé- tan ba- li ngu- lon

. . . . 2 6 5 4 2 . . 3 6 56 1 2 3

ra- na- ré né ngga- wa pa-num-pang- é

. . . . 0 3 5.6 1 . . 2 3 2 5 6 1

A- dja nja- lip be- tjik a lon ba- é

. . . . 2 6 5 4 2 . . 3 6 5 4 2 | 1

ra-na-ré- né mung mu-rih sla-met- é

. . . . 45 45 6 1 . . . 2 6 5 4 2

Kring-kring krong é sa- ti- tah- é [ 24 ]. . . . 3 1 3 2 . . 5 6 5 4 6 5

Wi-ra- wi- ri ngan- ti te- kan so- ré

. . 5 6 . . . .5 6 1 2 12 3 2 1

set- greg! Ka- ri ngé- tung lèho-lèh-an- é.

IV. SWARA-SULING (PÉLOG PATET NENEM).

Buka: . . . 2 . . .1 . . . 2 . . . 1

0 0 0 0 5 6 5 | 1 . . 5 6 5 4 3 1

Swa-ra su- ling ku- man-dang swa-ra- né

. . . 0 1 3 1 2 . . 5 6 5 4 2 1

Tu- lat-tu- lit ka- pé-nak u- ni- né

. . . 0 6 5 4 2 1 . . 3 2 . 1 6 5

U- ni- né

. 4 . . 4 5 6 5 . 3 . . 3 5 3 1 2

mung nre- njuh-a-ké ba- reng lan ken-trung

. 4 . . 4 5 6 5 . . 5 6 5 3 2 1

ke-ti-pung su- ling bé- rag gam-bang-an- é.

8. Ana ing géronganing gending, guritan tarkadang keprungu dianggo bebarengan (tjampur) karo wangsalan lan parikan.

Tjakepan gérong Ulerkambang ing ngisor iki waspadakna,

nuli sebutna unèn-unèn utawa ukara endi sing aran wangsalan (lan tebusané), endi sing aran parikan, lan endi sing aran guritan. [ 25 ]

ULERKAMBANG (SLÉNDRO PATET 9).

5 6 1 261 5 5 2 2 2 1235 2321656 6

Antjur ka- tja, ka- tja ko- tjak munggwing ne- tra.

1 1 1 1 6 5 2 3 5 5 1 6 5

Nja- ta lu- hur bu- di- né, no ra- ge- dé mé- lik- é,

5 6 1 2 5 3 2 2 2 2 5 3 2 1 6

dja la- li po- ma ko- we, go-tong ro-jong njambut gawe,

5 6 1 2 2 2 2 2

se-pi pamrih ra- mé nggawé.

2 2 2 2 1 6 2 61 5 2 23 21

Wong wruh rasa, tan ma-mak ta ta trap-si- la.

6 6 6 6 6 5 5 5 5 5 6 5 2 6 1

Brambang diris- iris, la-nang wé-dok ku- du wa- sis.

6 6 6 6 1 5 5 5 5 6 5 2 2 6 1

Brambang dawut- awut, mbuwang wa-tak kang tan pa-tut.

5 5 5 5 6 1 1 1 6 1 5 6

Ri-ri- ri- ri, mumpung mu- da dèn ta- be- ri,

6 6 6 6 5 1 5 2 5 2 2 2 1 2 65

mbu- di nglatih di- ri mrih da- di djanma u- ta- mi.

2 3 5 2 3 5 2 2 2 2 1 2 6 1

Moh djeruk moh djambu, a- ku bé- suk da- di Gu- ru.

(Pm).

BAB IV. TEMBANG. (*)

1. Kang diarani tembang.
Reriptan utawa ḍapukaning basa mawa paugeran tartamtu (gumatok) kang pamatjané (olèhé ngutjapaké) kudu dilagokaké nganggo kagunan swara.

______ (*) Klebu basa pinatok kang tumata. [ 26 ]2. Tjakepan.

Kang diarani tjakepan iku unèn-unèning tembang utawa tetembungan kang kanggo ing tembang.

3. Golong-golongané tembang.
I. Tembang Kawi utawa tembang Geḍé.
II. Tembang Tengahan utawa tembang Ḍagelan.
III. Tembang Matjapat utawa tembang Tjilik.

Katrangan:

a. Kasusastran Djawa, ing djaman kuna kang sinawung ing tembang, tembangé, déning wong-wong djaman saiki diarani tembang Kawi; liré: tembang kang anané (tuwuhé) ḍèk djamané wong-wong Djawa abasa Kawi utawa Djawa-kuna. Tjakepané tembang Kawi ḍèk djaman samana mesṭi baé ija basa Kawi.

b. Wiwit djaman Madjapait, akèh wong-wong (Rakjat) sing kurang pana marang basa Kawi. Basa sing dianggo guneman ing wektu iku déning wong-wong ing djaman saiki diarani basa Djawa-Tengahan. Marang tembang Kawi, wong-wong wis akèh sing kurang pana. Bebarengan karo anané basa Djawa-Tengahan, tuwuh tembang anjar kang diarani tembang Tengahan. Tjakepané tembang Tengahan ḍék djaman samana mesṭi baé ija basa Djawa-Tengahan.

c.Tembang Matjapat anané uga wiwit djaman Madjapait, mung baé tuwuhé luwih kari tinimbang tembang Tengahan. Tjakepané tembang Matjapat ḍèk djaman samana mesṭi baé ija basa Djawa-Tengahan.

d. Ing Djaman Madjapait uga isih ana buku-buku (Kasusastran) sinawung ing tembang Kawi, kajata: Nagarakretagama anggitané Empu Prapantja, Ardjunawidjaja anggitané Empu Tantular. Nanging buku-buku Kasusastran sinawung ing tembang Matjapat ija wis akèh, kajata: buku Sudamala, Kidung Subrata, Pandji Angrèni, lsp.

4. Paugerané tembang.

Tembang Kawi (Geḍé) mawa paugeran guru-laku lan guru-wilangan; tembang Tengahan lan tembang Matjapat mawa paugeran guru-gatra, guru-wilangan lan guru-lagu. Dadi paugerané tembang Tengahan karo Matjapat paḍa baé, mung baé ditembungaké mangkéné: tembang Matjapat iku tembang Tengahan kang tuwuhé luwih kari. Utawa: tembang Tengahan iku tembang Matjapat kang anané luwih ḍisik.

5. Pérangan ing saben satembangan.

Saben satembangan, tumrap tembang Kawi (Geḍé) diarani [ 27 ]27

1 padéswara, tumrap tembang Tengahan lan Matjapat diarani 1 pada.

Tembang Kawi saben 1 padéswara = 2 padadirga, utawa 4 padapala. Dadi 1 padadirga = 2 padapala.

Tjatjahing wanda saben 1 padapala diarani 1 laku. Padapala sidji karo sidjiné, tjatjahing wandane pada baé. Dadi saben tembang Kawi satembangan ana 4 laku.

Tembang Tengahan lan Matjapat saben 1 pada ana sawatara gatra. Kéhing gatrané sidji-sidjiné tembang Tengahan lan tembang Matjapat iku gumatok (tartamtu). (*)

6. Golong-golongané tembang Kawi.

I. Salisir, jaiku tembang Kawi sing laku 5 tekan 10.

II. Siriran, jaiku tembang Kawi sing laku 11 tekan 20.

III. Raketan, jaiku tembang Kawi sing laku 21 tekan 30.

IV. Simparan utawa Denda, Jaiku tembang Kawi sing laku luwih saka 30.

Tembang Kawi Simparan (Denda) ing djaman saiki prasasat wis ora kanggo.

7. Pedotané tembang.

Sing diarani pedotané tembang papan ngasoning napas nalika wong nglagokaké tembang.

Tembang Kawi sing laku 5 lan laku 6 tanpa pedotan.

A. Pedotané tembang Kawi.

Tembang Kawi sing pada lakuné ora mesti pedotané. Nanging sing akéh-akéh, tembang Kawi sing laku:

7. pedotané 3-4. 10. pedotané 5-5 utawa 4 - 6.

8. pedotané 4-4. 11 pedotané 5-6.

9. pedotané 4-5. Luwih saka Jaku 11 pedotané ora mesti.

B. Pedotaning. gatra-gatrané tembang Matjapat (lan Tengahan) ndelenga Ngéngréngan Kasusastran Djawa djili I katja 25-26 (tjap-tjapan kaping papet):

8. Andegan

Andegan iku uga papan ngasoning napas nalika, wong nglagokaké tembang, nanging pangasone ing andegan luwih suwé tinimbang pangasone ing pedotan.

_______

(*) Kajata: Kinanti Sash 6 gatra, Pangkur mesti 7 gatra, Sinom mesti 9 gatra, Isp. [ 28 ]

Guru-gatra, Gr-wilangan, Gr-lagu lan andegan
Djenenge Tembang	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X
1. Dandanggula	10-i	10-a	8-eA	7-u	9-iA	7-a	6-uA	8-a	12-i	7-aA
2. Kinanti	8-u	8-iA	8-a	8-iA	8-a	8-iA	----	----	----	----
3. Putjung	12-uA	6-a	8-iA	12-aA	----	----	----	----	----	----
4. Asmaradana	8-i	8-a	8-eA (8-oA)	8-a	7-aA	8-u	8-aA	----	----	----
5. Pangkur	8-a	11-iA	8-u	7-a	12-uA	8-a	8-iA	----	----	----
6. Durma	12-a	7-iA	6-a	7-aA	8-i	5-aA	7-iA	----	----	----
7. Midjil	10-i	6-oA	10-eA	10-iA	6-i	6-uA	----	----	----	----
8. Gambuh	7-u	10-uA	12-iA	8-u	8-oA	----	----	----	----	----
9. Maskumambang	12-iA	6-a	8-iA	8-aA	----	----	----	----	----	----
10. Megatruh	12-uA	8-iA	8-u	8-iA	8-oA	----	----	----	----	----
11. Sinom	8-a	8-iA	8-a	8-iA	7-i	8-uA	7-a	8-i	12-aA	----
12. Balabak	12-a	3-eA	12-a	3-eA	12-a	3-eA	----	----	----	----
13. Wirangrong	8-i	8-oA	10-u	6-iA	7-a	8-aA	----	----	----	----
14. Djurudemung	8-a	8-uA	8-u	6-iA	7-a	8-aA	----	----	----	----
15. Girina	8-a	8-aA	8-a	8-aA	8-aA	8-aA	8-a	8-a	8-aA	----

Tibaning andegan-andegane ing wekasane gatra kang mawa tetenger A [ 29 ]Anḍeganing tembang Kawi dumunung ana ing wekasané kabèh padapala. Andegané tembang Tengahan dumunung ing wekasané kabèh gatra. Wondéné andegané sidji-sidjiné tembang Matjapat dumunung ana ing gatra sing endi, ndelenga daptar ing katja 28.

9. Tembang djaman bijén lan saiki.

Ora kabéh tembang ing djaman bijén pada karo’ tembang ing djaman saiki; ana sing béda, Béda mungguhing golongané utawa mungguhing paugerané. Tulaḍané :

1. Bijén kalebu.tembang Gedé, saiki kagolong tembang Matjapat, jaiku tembang Girisa, :

II. Bijén kalebu tembang Tengahan, saiki kagolong tembang Matjapat, jaiku tembang Megatruh, Gambuh, Wirang- rong, Djurudemung lan Balabak.

III. Paugerané tembang Balabak, bijén mung 4 gatra, saiki 6 gatra. Bijén guru-laguné ija ora kaja djaman saiki. Waspadakna tulada Balabak kasebut ing ngisor.

IV. Paugerané tembang Girisa, bijén ora kabéh wekasaning gatrané tiba a. Maspadakna tulada!

V. Paugerané tembang Sinom, bijén gatrané kang katelu kena tiba 0; saiki kudu tiba a.

VI. Paugerané tembang Midjil (bijén diarani Pamidjil), bijén gatrané kang kapindo tiba é, saikitiba o.

10. Tulada tembang djaman bijén.

Balabak, petikan saka lajang Tjențini. I. Rogok-rogok Astradenta gedé-duwur, dedegé. Godég tepung mberuwes nggabres andjemprok, djénggoté.
II. Nétra kedok alojop malolo lambé, andomblé. Angerangkok adojok ngetimil rindik, lakuné.
Girisa, petikan lajang Rama-Kawi. Pawéstri agja njuguhi, toja kalawan wowohan, tojanja srep awor arum, sesuguhira nuwuki, wré suka-suka sadaja, tinakonan lakunira, wanara saurira ris, ingsun wré ing Mangliawan.

11. Pupuh.

Pupuh iku kumpulé tembang sawarna nganti pirang-pirang pada, lan kang surasaning tjakepané pada sidji karo sidjiné ana gegajutané.

Buku sidji isiné tarkadang nganti pirang-pirang puluh pupuh, kajata Serat Rama anggitané R. Ng. Jasadipura I. Ana uga buku kang mung isi sapupuh, kajata buku Sabdatama anggitaneé

R. Ng. Ranggawarsita, mung isi pupuh Gambuh tok, kéhé 22 pada. [ 30 ]30

12. Kekawin.

Kekawin iku puku kang isiné (tjaritané) abasa Kawi (Djawa-kuna) lan sinawung ing tembang Kawi, kajata : Kekawin Ardjunawiwaha, Karangané Empu Kanwa. Kekawin Bharatayudha, karangané Empu Sedah (lan Panuluh).

13. Kidung

Kidung iku tembang sing tjakepane abasa Djawa-Tengahan, wondéné tembangé, sing akéh-akéh tembang Tengahan (nganggo guru-gatra, guru-wilangan lan guru-lagu). Tarkadang awudjud tembang Gedé utawa tembang Matjapat, nanging basané mesti basa Djawa-Tengahan. Jén awudjud tembang Gedé(cloka), dapukané tanpa guru-lagu;.dadi ora pada karo tembang Gedé kang kamot ing buku? Kekawin. Jen awudjud tempang Matjapat ja ana bédané karo Matjapat ing djaman saiki, kajata tembang Pamidjil ing buku. Kidung Subrata, guru-laguné gatra kapindo tiba 6, jén Midjil ing djaman saiki tiba o.

Buku? sing isiné sinawung ing Kidung, kajata: Kidung Subrata, Déwa Rutji, Sudamala, Pandji Angréni lan Sri Tandjung.

14. Ura-ura

Ura-ura iku nembang kang tjakepané mung apalan baé, tanpa buku. Tuladané tjakepan kang lumrah dianggo ura-ura, kajata :

I. Dandanggula. Semut-ireng ngendog djroning geni, ana merak bandrék lawan landak, koliane Sakenone matané, tikusé pada ngidung, kutjing gering ingkang nunggoni, kodok nawu sagara, oleh banténg séwu, si pretjil ingkang andjaga, semut-ngangrane angrangsang gunung Merapi, wit ranti awoh dlima.

II. Gambuh. Sega iwak lan duduh, djangan menir tur petene wutuh, gudeg manggar miwah petjel iwak pitik, endog-témpé abon krupuk, lawan brongkos iwak tjongor

15. Bawa.

Bawa iku tembang kang dianggo murwakani gending, minangka lelirune buka kang mung kadadean saka unine salah-sidjining praboté gamelan. Gending kang wis dibawani, tanpa buka. Sing lumrah dianggo mbawani gending iku tembang Gede utawa tembang Tengahan, kala-kala tembang Matjapat. (Ndelenga tulada bawa Kinanti tjengkok Sekargadung!) [ 31 ]16. Bawa tartamtu. Ana tembang Geḍé lan tembang Tengahan kang lumrah dianggo mbawani genḍing tartamtu, kajata:

I. Tembang Geḍé Kusumastuti = (7 + 6) × 2 × 2, kanggo mbawani genḍing Sitamardawa, Pl pt Br.

II. Tembang Geḍé Tjitramengeng = (6 + 6) × 2 × 2, kanggo mbawani genḍing Langen-gita, Sl pt 9.

III. Tembang Geḍé Kumudasmara = (7 + 8) × 2 × 2, kanggo mbawani genḍing Walagita, Pl pt 6.

IV. Tembang Geḍé Pamularsih = (7 + 8) × 2 × 2, kanggo mbawani genḍing Radjaswala, Si pt M.

V. Tembang Geḍé Tepikawuri = (6 + 6 + 5) × 2 × 2, kanggo mbawani gendḍing Montro, Sl pt M.

V. Tembang Tengahan Pranasmara (8-a, 11-é, 12-é, 8-a, 8-a, 8-i), kanggo mbawani genḍing Tarupala, Sl pt 9.

Satemené kabèh tembang (Geḍé, Tengahan, Matjapat) iku kena dianggo mbawani genḍing apa baé sing paḍa larasé lan paḍa paṭeté.

17. Djineman.

Djineman iku sapéranganing tjakepané bawa sing kudu dilagokaké déning wong pirang-pirang (koor) lan binarung swaraning pradangga.

Ora kabèh bawa mawa djineman.

Sing mbawa mung wong sidji. Manawa tembang sing dianggo mbawa ana djinemané, djinemané dilagokaké déning wong pirang-pirang,

18. Laguné tembang. Tembang sawarna, laguné tarkaḍang nganti pirang-pirang warna, kajata:

I. Ḍanḍanggula lagu Paḍasih, lagu Turularé, lagu Pangantènanjar, lagu Palaran Isp.

II. Sinom lagu Paridjaṭa, lagu Pangrawit, lagu Logonḍang Sp.

III. Pangkur lagu Paripurna, lagu Langendrijan, lagu Ḍuḍakasmaran lsp. [ 32 ]

19. Tjarané nglagokaké tembang.

I. Tembang Geḍé, tembang Tengahan lan tembang Matjapat nganggo irama mardika. Manawa dilagokaké nganggo irama adjeg, kurang luwesé (kurang expressief).

II. Tembang kang binarung swaraning pradangga kudu dilagokaké nganggo irama adjeg lan kudu paḍa karo laras, paṭet lan iramaning pradangga.

20. Tjéngkok.

Tjéngkok iku lak-luking swara kang dianggo nglagokaké tembang.

Tembang iku sanadjan paḍa djenengé, pada laguné, paḍa lasé, paḍa paṭeté, nanging tjéngkoking laguné (lak-luking swara sing dianggo nglagokaké) ing panggonan sidji karo sidjiné, ora kétang saṭiṭik mesṭi ana gèsèhe. Malah wong sidji karo sidjiné, sanadjan nunggal panggonan, tjéngkoké meksa ana bédané. Dalasan nunggal wong baé (wong sidji), nembang mau, nembang saiki karo nembang mengko, sok ana bédaning tjéngkoké.

21. Murih padaning tjéngkok.

Tjéngkok laguné tembang (ing panggonan sidji karo sidjiné, utawa tjéngkoké wong sidji karo sidjiné) kena digawé paḍa sarana ndèkèki titilaras sing paḍa ing tjakepané tembang. Manawa wanda-wandané tjakepan tembang wis mawa titilaras sing paḍa, sanadjan tembang iku dilagokaké déning wong ngendi baé, tjéngkoké mesṭi bisa adjeg, paḍa.

22. Tetenger (tanḍa) kang dianggo ing tembang. (*)

I. Titilaras, awudjud angka kang nggambaraké laras (larasing gamelan).

II. Titi-irama, awudjud garis kanggo njeṭakaké anané sabetan kapisan, kapinḍo, katelu lan sabetan kaping papat. (Saben 1 irama = 4 sabetan).

III. Titi-pangulur, awudjud titik, minangka tanḍa wuwuhing dawané swarané titilaras.

IV. Titi-pangganḍéng, awudjud garis mlengkung (plengkung ligatura) kanggo ngganḍéng titilaras loro utawa luwih kang nunggal wanda. [ 33 ]33

V. Garis irama (garis ritme), awudjud garis saduwuré titi-laras utawa titi-pangulur, utawa saduwur bunderan, di- anggo mérang dawaning swara.

VI. Bunderan (das), tanda menenging swara.

VII. Titi-panggantung (fermata), awudjud garis mlengkung mawa titik ing tengahé (djeroné)! dumunung saduwuré titilaras, mratelukake wuwuhing dawane swara manut rasa.

VIII. Titi-undjalar (respirasi)awujud koma saduwure titi-laras kepara manengen, nggambarake sudaning dawane swarané titilaras.

23. Aksara tjekakan.

Aksara tjekakan kang lumrah ‘tinemu ing ‘tulisen tembang, jaiku :

Pl = Pelog

Sl = SLendro

pt = patet

M = manjura

Br = barang

Djin. = djineman

Kadjaba saka iku ama wilangan kang tinulis tjekak, kajata : Tjitramengerg = (6 + 6) x 2 x 2. Iku tegesé mangkéné:

(6 + 6) = 12, maksudé: laku rolas (1 padapala = 12 wanda).

(6 + 6) x 2 = 24, maksudé: 1 padadirga =24 wanda (2 padapala).

(6 + 6) x 2 x 2= 48, maksudé: 1 padéswara = 48 wanda (2 padadirga),

24. Tetenger praboting sastra Djawa.

Tiarita sinawung ing tembang, manawa katulis nganggo sastra Djawa mawa tetenger (pada):

I. Purwapada, dumunung ing wiwitaning tjarita, uniné betjik, maksudé isi pamudji muga-muga wong-wong (sing matja, sing ngrungokaké lan sing njimpeni buku)pada nemua betjik (slamet).

II. Madyapada, dumunung wekasané pupuh manawa isih arep njandak tembang lija (durung tamat), uniné mandrawa, tegesé tangéh utawa adoh (tangéh tamaté).

III. Wasanapada, dumunung ing wekasané pupuh kang kari déwé, uniné iti, tegesé tamat. [ 34 ]

Pada gedé, dumunung ing wekasané pada, uniné ma ngadjapa.
Pada lingsa, dumunung ing wekasané gatra, utawa we kasané padapala
Pada-kuneng, dumunung ing wekasané padadirga.
Pada pangkat, dumunung ing pedotané tembang Gedé

25. Tjara panggawéné titilaras.

Tjara panggawéné titilaras Djawa ana warna loro, jaiku:

Tjara (notasi) Sariswara, jasan Ki Adjar Déwantara. Titilarasé diarani titilaras Sariswara.
Tjara (notasi) Kapatihan, jasan R.M. Wreksadiningrat. Titilarasé. diarani titilaras Kapatihan.

26. Ing djaman saiki para siswa, botjah botjah wong-wong sing pada sinau nembang lan nabuh gamelan, umumé pada migunakaké titilaras Kapatihan. Wondéné wudjudé titi-laras Kapatihan :

I.⁠Sléndro:	⁠1	⁠2	⁠3	⁠5	⁠6
⁠Pamatjané :	⁠dji	⁠ro	⁠lu	⁠ma	⁠nem
II.⁠Pélog :	⁠1	⁠2	⁠3	⁠4	⁠5	⁠6	⁠7
⁠Pamatjané :	⁠dji	⁠ro	⁠lu	⁠pat	⁠ma	⁠nem	⁠ tu

Titilaras iku nggambaraké laras, larasing (wilahan) gamelan, jaiku :

I.⁠Sléndro:

⁠ 1=Barang.

⁠2=Gulu.

⁠3=Dada

⁠5=Lima.

⁠6=Nenem.

II.⁠Pélog:

⁠ 1=Panunggul.	⁠2=Gulu.	⁠3=Dada	⁠4=Pelog.	⁠5=Lima.
6=Nenem.	⁠7=Barang.

Prelu disumurupi :

Pélog patet 6 (patet Bem) ora tau migunakaké titilaras 7 (laras Barang).
Pélog patet Barang ora tau migunakaké titilaras 1 (laras Bem).
Laras Tlutur jku sléndro ketjampuran pélog.

27. Tembang pbanembrama.

Tembung „panembrama” lingeané „Sambrama”, ateges : ngatjarani kalawan hurmat Pangrimbagé „panembrama”(panambrama) = pa + an + sambrama. [ 35 ]

Sing dianggo panembrama iku lumrahé tembang Kinanti, nganggo salah-sidjining lagu. Kala-kala ja ana panembrama nganggo tembang salijané Kinanti, kajata nganggo tembang Sinom, Asmaradana lsp. (Ndelenga lagu Sinom ketawang, Sl pt M katja 44).

28. Kinanti lan Kinanti-djugag.

Pada-pada tembang, sing laguné akèh déwé jaiku tembang Kinanti, sabab tjakepan tembang Kinanti iku prasasat kena dianggo nggérongi sakabèhé gending; tjotjog karo djenengé „Kinanti” tegesé „ginandèng”, kena digandeng déning gending apa baé (dianggo nggérongi). Djenenging laguné tembang Kinanți pada karo arané gending kang digérongi nganggo tjakepan tembang iku, kajata: Kinanti-Subakastawa, Kinanți-Sandung, Kinanti-Tèplek lsp.

Kinanti iku saben sapada tjatjahing wandané 48. Wondéné Kinanti-djugag (tegesé Kinanti-tjekak), iku bangsané tembang kang lumrah dianggo nggérongi gending tartamtu, lan kang tjatjahing wandané saben sapada kurang saka 48. Tulaḍané, kajata sing dianggo nggérongi gending Puspawarna, Sitamar-dawa, Langen-gita, Radja-swala lsp.

Gending kang lumrah digérongi nganggo salah-sidjiné Kinanți-djugag, kena baé digérongi nganggo Kinanti. Tuladané, ndelenga gending Puspawarna katja 57 - 58 !

29. Tulada tembang warna-warna, petikan saka buku Lagu Djawi lan buku Sariswara.

I. Tembang Gedé golongan Salisir.

1. PUKSARA = 5 x 2 x 2, Pl pt Br.

.
7 7. 6. 2 7
Wit- ing ka - mu - ljan,
. .
7.23 6 6 67 5.653
— — —
ring sa - mèng ti- tab,

.
7 7. 6. 2 7
ngegung - na dar- ma,
. . . . .
567. 7 7.723 2.327
— — —
tres- nèng du - ma - di

[ 36 ]2. GURNANG = 6 x 2 x 2, Pl pt VI.

5. 3 5. 56 2 3 5. 3 5. 56 2 Tempuh- ing lo- hi- ta. o- reg pra-kam- pi- ta,

6 6. 6 5. 1 6 25 3. 2 1. 21 6

si- nek- sèn Dja- wa- ta, Bima Su ju- da- na

3. KUMARALALITA = (3 + 4) × 2 × 2, Pl pt Br.

5. 3 3. 3 3 3.56 6 6 7 2.3. 6 6 67 5.653

Wit sir-na-ning kang gar- wa, klangkung sungka-wéng dri- ja

2 2 2. 2 2 2 3.276 5 3 2 3 5 67 5.653

Ra-ma- wi- dja- ja Pra- bu, nèng sa- ma- dya-ning wa- na.

4. WAKTRA (LAMBANG) = (4+4) x 2 x 2, Sl pt IX.

5 5.5 5.56 53 356 6.5 5 6 1 2.16. 6 3 35 3.2

Sangsaja da- lu a- ra- ras, a- bjor kang lintang kume- dap,

2 2.1 2.3. 2 2 23 1.6 3 3. 3 23. 5 5 56 5.3

ti-ti so- nja tengah we- ngi, lumrang ganda- ning puspi- ta.

5. DJARAGA-TATAGATI = (4+5) × 2 × 2, SI pt IX.

3 35 3 35. 5 5 52 32 1 1 1 16 6.1216532

Kang a- tengga wong wadon ke- nja, satung- gal war-

2 2 1 2321 6.5 61 1 1 5 5 3 53 2.1

na ni-ra én-dah, Wré sa- mja mè-sem déni-ra mjat,

13 21 616 5 2 23 12 35 3.2

kang sa we- nèh su- ka gu- mu- ju. [ 37 ]6. RUKMARATA = (446) × 2 × 2, SI pt IX.

35 56 i 5 1 35 3.2 3 35 3 26 6.1 5 3.2

Angan- di- ka Prabu Ju- dis- ti- ra, duh Ki Ar ja

6 1 5 1 35 3.2 5 35 12 6.165 3 3 35 32

Bra- ta- sé- na si kang sa- ran- ta lumak- sa- na

235 5.3 5 35 12 6.165 23 21 2 3 35 3532

ga- wat, dèn we- wé- ka di- mèn manggih ar- dja.

7. RUKMAWATI = (4+6) × 2 × 2, Pl pt VI.

5 56 5 56 61 2 6 2 56 5.653 31 i.2 6 5.653

I- ja ka-kang Dremadji pundèn ku, pe- pu- dji- nen

1 2 6 2 56 5.653 6 56, 23 1.6, 5 5 56 53 356

se- dyaku kang be- tjik, mrih wi- da- da sa-kadang Panda-

6.5 6 56 23 1-6, 35, 32 2 3 56 5.653

wa, ra- har-dja- a, tem- bé Bra- ta- ju- da

II. Tembang Gedé golongan Siriran.
8. TJITRAKUSUMA = (66) X2 X2, Sl pt IX.

61 5 3 2 3 5.6532 235 6.12.121.65.32 2 1 21 6.5

Dé- né pandjaluk- mu pa-ti- né Sindur- dja,

235 6.12.12161653.2 5 65 3235 5.612.12161653532 2 16

ta- mak- na djem- pa- ring- i- ra

21 21 65 61 5 3 2 3 5.6532 235 6.12 121.65:32 21

Pa-so-pa-ti, ra- ta-né Sri Kres- na lan gong- é jwa

21 6.5 235 6.12 12161653.2 5 65 3235 5.612.12161653532

te- bih, a-ran Pan-tja- djan-pja

2 16 2 16 35 3532

ang-go-nen ngadjurit. [ 38 ]

38
9. BASANTA : (8 + 6) X 2 X 2, Pl pt VI.

5 5 5 5 56 5-653 356 6.5.6 2 35 56 5 653 356 6.5
Mangkana kroda Sri Kres-na tedak sa-king ra-ta,
5 5 5 6.i i2 6 3 5.653 6 5.653 3 2 35 3.2
a-gu-nem sak-sa-na ma-deg ti- wi- kra-ma-ni- ra,
5 5 5 6.i i2 6 3 5.653 6 5.653 3 2 35 3.2
wimbuh a-neng pa-la-tar-an djeg a-geng sa-gu-nung,
2 2 2 35.6 2 2 23 1.216 3 1.23 3 3 356 5.653
patang gunung pitung gu-nung lir Ba-ta-ra Ka-la.(*)

10. PATRASURATMA : (4 + 6 + 7) x 2 x 2, Pl pt VI.

3 23 i2i65 3.561 121 6.123 1321653 2.1 1.23 3 3 356
Eh Gu- na- wan Wi- bi- sa- na si- ra, ing- kang
6.12.3 1321653 2.1 123 3. 2.356.54 2.653 2.1 2
ma- deg- a Na- ta, neng Nga- leng- ka si-
16 2 3 32.1 3 356 6.12.3 1321653 2.1 1.23 1.216
mar-di- keng- rat, kre- tar- ta mum- pu- ni,
3 356 6.123 1321653 2.1 123 1.216 3 2.35654 2653 21
gu- na wi- we- ka a- sih, ma- ring da- sih
2 2 6 12 23 3 1 23 2 12 32 121 6
pu-lih-na Ngalengka, pa-ju-nen wa-lu-jak-na.

III. Tembang Gede golongan Raketan.

Sarehne lakune daw banget (luwih saka laku 20), kepeksa tanpa titlaras. Saupama didekeki titilaras (noot), kerontjen banget.
________

(*) Kresna tiwikrama, marga arep dikrojok Kurawa.

[ 39 ]11. KILAJUNEDENG = (5 + 6 +6 + 5) × 2 × 2, Pl pt VI.

Kadangmu pada, warahen dèn betjik, sésuk amenḍema, baris prajoga. Ajwa saranta, wong ing Dwarawati, tinumpesan iku, awak Pandawa. Ngandut marangké, mangsa wurung dadi, mungsuh pan asandi, kéwala betjik. Riwusing gunem, Kurawa bubaran, pra Ratu pituwa, Kilajuneḍeng.

12. GANDAKUSUMA = (1212) x 2 x 2 Pl pt VI.

Laraping rata sri rinengga sumawur, kadya riris wintang wor gebjaring astra. Kumilat sumirat narawung ngenani, tumédja wangkawa ngenguwung manawung. Dyuk nétyèng satrija kalih pekik-pekik, tadjem lir tinimbang atanding ajuda. Lir Hjang Guru kembar munggwing rata manik, ngutara duksina kang prang samja kèndel. (*)

IV. Tembang Tengahan (Dagelan).

I. PRANASMARA (SLÉNDRO PATET MANJURA).
(8 a. 11 é, 12 é, 8 a, 8 a, 8i,)

6 6 6 6 1 2.16 5356 1

Neng Karangdem-pel le- léo dang,

1.23 3 353 21 1 1 1 12 16 i 23.2.16

Kja i Lu- rah Se-mar sa-pra-nak-an- é,

6 612 63561 65 3.532 3 3 3 3 6 5 353 2.1

mi- jat ke- bon ke- bon te- gal- an a- le- rèn,

6 61.2 6.53 5.6 2 2 235.32 16

sa-mi ngun- duh ta- ru- pa- la,

3.53 2.3 126 1.6.53 6 5 3.5 2.1

su- ka sin- dên se-sen-don- an

1 12 23 3.56 25 3 121 6

sar-wjan-djo- gèd gen- ti- gen- ti.

____

(*) Karna tanḍing karo Ardjuna ing Baratajuda. [ 40 ]

2. PANGADJAPSIH (PÉLOG PATET BARANG).
(12 u, 8i. 12 u. 12 u, 12 u, 8 a, 8 i, 6 u, 8i)

6 6 67 5.676.53 72 2 2 2 2327 72.3 67 5.676.53

Si- nga ra- nu, pa- nu-suling ma- gut pu- puh,

2 672 2 2 2327 72.3 7 2.76.

ba- ja tan ban- tu ing bran- ti,

2 3 3 3 2 7 2 323 6 6 67 5.676.53

ka- wi se- kar srana pambéng-kas- ing ra- puh,

2 2.35653567.65 76.532 72.327 6 7 7 7 65 3.56 2 3.276

mung ku- su- ma, bi-sa wèh u-sa- da wu- jung,

3 356.53567.65 76.532 72.327 6 6 6 6 6 7 2 3532

tjip- tèng dri- ja, an-deging u- ka-ra ki- dung,

6 7 3 323 67 32 232 7 6 7 2 356 25 32 2327 6

se-dya ku- la agès tu pa-da, sar-pa kresna pus- pa ru- djit,

32 723 6 75 76.532 7 72 23 2 72 32 2327 6

mung an- di-ka mas- ku, kang sung ba- ru- bah-ing ga- lib.

3. PALUGON (PÉLOG 6 PÉLOG PATET BEM).
(8a, 8u, 80, 8u, 80, 8a, 8u, 80).

6 5 3 5.6532.321 6 1 123 3 3 2 3 5.6532.321 11

Pa-lu-gon la- guning le- kas, lu-ki-ta li nuting

2 35.653 5 5 65 61 i 216 123 1216 5 2 2 21 612

ki- dung, kadung ka- de- reng a- mo-mong, me-ma-ngun ma

5 654 6532 1 3 5 56 2 23 1 1216 5 2 2 21 612312

nah ra- ha- ju, a-jwa na kang tan a- go- long, gumo-long ma-

5 654 6532 1 3 5 5653 2 6123 1 2 23 1 121 65

na- du- ka- ra, ka-ra- na- ni- ra ma-nga- pus, puspi- ta

216 5 5 35 5653

wangsal-an se- mon. [ 41 ]

V. Tembang Matjapat (Tembang Tjilik).
1. DANDANGGULA TURULARÉ Pl pt Bem.

2 3 23 1.23. 3 5 6 i 123 1.2

Kang gi-ni- ta le-la- guning gending.

6 5 1653 2.321.61 1 2 1 6 5 35.6

Sa-ra- ju- da pambu-ka-ning se- kar,

212 35.6 2 2 23 1.232.16 61 i 1 2 3 1.2

Dandanggula Tu-ru-la- ré, bi- narunging swara rum,

6 5 1653 2.321 3 2 2.16 6.53 2.321 5 6 6 6 6 65 35.6

ruming la- ras a- mi- la- ngon- i, i-ra-ma né lantjar- an,

1 1 1 1 1.232.16 2 3 3 3 3 3 3 3 1.23

mung kinarja ge- tjul, pe-pa- tet-é no-ra on- tjat,

6 5 1653 2.321 3 2 16 6 1 1 1 1 1 123 3.5 56 2

wus tjie na- kup tja-kepan- é no- ra tjitjir, nggèr-anggèr

3 5 3532 3 Sara ju- da.

2. DANDANGGULA PADASIH SI pt 9.

2 2 2 2.3 2 2 2 23 1.6

A-njar-ka-ra li-na-gu Pa- da- sib,

6 6 6 6 6 6 6 6 61 5.32.35.6

laras sléndro patet- i- ra sa-nga,

5 5 6 12 6 61 516 5 2 2 2 2 2 232 1

jé-kang mi- nangka ba- wa- né, gen-ding-an di-mèn run- tut,

5 5.61 52 5.321 1 1 12 1.65 6.1 6 12.1 5 532 5

Sembung gi- lang ti-ba-ning gen- ding, bi-na-rung se-senggak[ 42 ]6.532 2 2 16 12 616 5..2 2 2 2 1 6 2 1

an, mrih astjar- jêng ka jun, sa-gar-wa pu-tra wan-da-wa,

5 5.6 52, 5.321 5 6 12 1 5.32 5 6.532

te- kèng da- sih djroning su-ka ingkang mu- gi,

6 12 1 23 21 616 5 ka- lis ing du- ka tjip- ta.

3. KINANTI SEKARGADUNG SI pt 9 (Petikan Sariswara).

2 2 3561 5 2.1 1216 15 5 32 3235 13 21 616 5

Ki-nan-ti kang se kar ga- dung, karja mba-wan- i pra mu rid,

5 5 6 1.32 5 3.2 563 2 5 5 32 3.235 13 2.1

kang sa-mja a- ma- nem - bra- ma, mring pra ta- mu ka-kung

616 5 1 1 1 1 5 12 23 2 6 6 12 1 12 6

pu- tri, bi-na-rung ing te-tem-bang-an,da-wah gen-ding Leb-da-

16 5

sa- ri.

4. KATAMPANAN GENDING LEBDASARI.

1 2 23 355 2 23 35 5 .6 5 2 .1 12 16 1

Leb-da- sa- ri, Leb- da sa- ri, ki- ta pa- ra sis- wa sa- mi,

.1 6 .1 2 .1 6 .1 1 .5 5 32 3 1 65 12 2

a-sung pam- ba-gjalba- su- ki, kang lenggah won- ten ing ngri-ki [ 43 ].0 05 5 .2 56 61 6.6 15 2.1 12 16 1

mu-gi- mu-gi-mu- gi sa-mja re- na a- mir- san- i

.1 6 .1 1 .1 6 .2 2 .1 6 .2 2 .1 6 .1 1

Te-ti-ngal- an war-ni- war- ni, to- nil ba- ris u-lah di- ri,

.5 5 .5 5.2 56 61 6 .6 1 5 2 31 21 6 5

pa-kar jan- ing pa-kar-jan- ing ki-ta pra mu-rid pri-ba- di

5. DJURUDEMUNG SI pt 9.
(Gérong kang dudu tembang Kinanti).

0 02 2 23 2 02 2.1 1.23 1

Djrude-mung-é nge- la- e- la.

003 3 35 2 02 16 21 6.12 05 5 6

ka- wi- let lang- langan la- lu, leng-leng ka-

1 2165 5.61 5.32 1

lingan ka- lu- lun,

03 3 35 2 06 12 6.16 5 0 05 5 5

ka langen la- ngening brangta, ngarang mi-

6 1 12 6.1 5.35 32

rong ra ngu ra- ngu.

05 5 6 12 165 56.1 532 1 03 5 5.3

ka-rungrung- an ma- ring ri- ja, ri- ja ning

2 061 1.2 6.16 5

tyas lir ti- nu- tus. [ 44 ]

6. SINOM-KETAWANG, SI. pt. MANJURA.
(Panembrama kang dudu tembang Kinanti).

02 2 232. 126121.0555615.6 1 565

Da- had su- ka su- keng dri- ja, Pa-ni-tya sung pu-dyas- tu-

..1 1 12 1. 12 1616 5.03 335 3 1 2 2321

ma-nembra-ma mring pa- du- ka, pa- ra ta- mu ka-kung pu-

.. 6 6 12.23 12 616|5.6 1 6165 | 2 2 35 232

Wus da- ngan a- ngra-wuh- i, pa-har-gjan tan- da dju- mu-

.. 5 56 5 6 12 6 16 | 5. 3 3 35 | 3.1 2 2321

mring an- tjas-ing Pa- ni- tya, dènnja sa-mja a- mè- nget-

.. 0 06 12 6 16 5.6 1 6165 2 2 35 2 32

S. R. ngri ki mangkja sam- pun da- sa war-

BAB V. GAMELAN.

1. Gamelan (ngoko), gangsa (krama), pradangga (Kawi). Gangsa, satemené tembung tjamboran-wantjahan, wutuhé muni: temba ga radja sa. Tembaga lan radjasa iku arané pelikan (logam), ditjampur lan diluluh, digawé gamelan. Tembung „gasa” (tembaga +radjasa), paketjapan lan panulisé mingsed dadi „gangsa”.

Pradangga, saka tembung Sangsekerta „mardangga”, tegesé sing satemené „kenḍang”. Mardangga, mingsed dadi „mandaraga”, upamané ing ukara: imbal lir mandaraga. (*)

2. Gamelan saprangkat iku kadadéan saka kumpulé reritjikan warna-warna. Reritjikan iku ana sing awudjud:
a. Wilahan, jaiku: gambang, gendèr, demung, barung, pe king, slentem.
b. Pentjon, jaiku: gong, kempul, ketuk, kenong, bonang lsp
c. Kebukan, jaiku: kendang.
d. Sebulan, jaiku: suling.
e. Saka kawat, jaiku: rebab, tjlempung, siter.

____

) Asliné muni „mrdangga”. [ 45 ]

3. Gunané reritjikané gamelan ana sing minangka:

a. Pamurba irama, jaiku kendang.

b. Pamangku irama, jaiku ketuk, kenong, kempul, gong, kempjáng.

c. Pamurba lagu, jaiku: barung (bonang geḍé).

d. Pamangku lagu, jaiku: demung, slentem.

e. Pamangku jatmaka, jaiku: gender, gambang, tjlempung.

f. Pambuka patet, jaiku: rebab.

g. Ubarampé murih mujeg (gajeng), kajata: suling, siter, keprak, ketjèr lsp.

4. Wadhahé peprintjèning gamelan ana sing diarani:

a. Plangkan (kaju), jaiku: ketuk, kenong.

b. Rantjakan, yaiku bonang, rebab, suling, kendang.

c. Pangkon, jaiku: gendèr, saron, barung, demung.

d. Grobogan, jaiku: gambang, gong-kemodong.

e. Gajor, jaiku: (panjanțélan) gong, kempul.

5. Piranti ing reritjikané gamelan ana sing diarani:

Pluntur = tali (benang) kang dumunung ing gender, slentem.
Denda = kaju gilig panantjangan pluntur.
Sanggan = kuningan (wesi) sing njangga pluntur.
Bremara = pantèk kantjingé pluntur sing mlebu wilahan (sing digawé pring).
Platjak = paku (kuningan, wesi) kang mlebu ing wilahan.
Tawonan = gabus (pendjalin) sing nggandjel wilahan.
Bantalan =sepet (kabuntel gombal) gandjeling wilahan gambang.
Klanthé = tali sing kanggo nggantung gong, kempul.

6. Reritjikané gamelan sing arang-arang anané, kajata:

Panontong, wudjudé kaja bendé.
Gambang-gangsa, gambang saka prunggu.
Rodjèh, kaja batok mangkureb (katabuh ing gending Monggang).
Ketjèr, katabuh ing gending Kodok-ngorèk.
Robjong, katabuh ing gending Monggang.
Kemanak, katabuh ing gending kanggo beksan baḍaja.
Bendhé, mèmper kempul.
Keprak, mèmper kotak sing digawé saka prunggu.
Tjluring, mèmper batok mangkureb tjatjahé 7 (sing ana mung Jogjakarta).
Klinthingan, katabuh ing gending Kodok-ngorèk. [ 46 ]7. Araning golong-golongané gamelan :

I. Gamelan Ujon-ujon-ganep, gamelan sing pepak reritjikané.
II. Gamelan Ujon-ujon-madya, (ing_Sala aran gamelan Klenéngan), ratjikané ora pepak. Tanpa bedug, bonang, saron. Gunané: 1 Kanggo klenéngan, 2 Kanggo tabuhané wajang.
III. Gamelan Klenéngan gadon, pada karo gamelan Ujon-ujon-madya, nanging tanpa kenong lan kempul, tanpa gong-gantung, nganggo gong-kemodong.
IV. Gamelan Sengganèn reritjikané awudjud wilahan kabèh. Bonangé, ketuké, kempulé, kenongé, gongé ija awudjud wilahan kabèh; wilahan mawa pentju.
V. Gamelan tjilik, reritjikané uga awudjud wilahan kabèh, dadi kaja gamelan Sengganèn. Bédané: gamelan Sengganèn sing digawé saka gangsa (prunggu), gamelan tjilik saka wesi utawa kuningan.
VI. Gamelan Monggang, reritjikané: bonang, rodjèh, kenong, panontong, ketipung, gong-gedé. Ora nganggo sawarnaning laras, mung laras telung warna, jaiku: laras panunggul, laras lima lan laras nem. Gamelan Monggang ana warna loro, jaiku:
a. Monggang Gedé, panabuhé mung manawa ana upatjara djumenengan lan ing wektu mijosé Ratu tedak ing Sitinggil (pinudju dina grebeg).
b. Monggang Patalon, panabuhé saben dina Setu, jaiku ing wektu mijosé Ratu tedak ing Sitinggil nedya mriksani gladèn kapradjuritan. Nganti sapréné saben dina Setu djam 16.00, gamelan Patalon ditabuh ana ing Sitinggil.
VII. Gamelan Kodok-ngorèk, rerit jikané bonang, ridjal, ketjèr, klintingan, gendèr, gambang, kenong, panontong, ketipung, gong. Panabuhé şaben dina Gedé.
VIII. Gamelan Tjarabalèn, rerit jikané: panembung, kenong: kempul, ketipung, gong-gedé. Gunané dianggo nabuhi gladèn perang, utawa beksan wirèng.

8. Gamelan sing misuwur.
a. Ing kraton Sala : 1 Gamelan Sekatèn Nagadjénggot lan Kjai Djimat, 2 Larasati, 3 Pangasih, 4 Gunturmadu, 5 Kantjilbelik, 6 Kadukmanis, 7 Manisrengga.

b. Ing kraton Ngajodja: 1 Gamelan Sekatèn Nagailaga lan Guntursari, 2 Hardjanagara, 3 Hardjamulja, 4 Madukéntir, 5 Siratmadu, 6 Medarsih, 7 Mikatsih. [ 47 ]

Ing pura Mangkunagaran: 1 Kanjutmèsem, 2 Udan-asih, 3 Udan-arum, 4 Udan-riris, 5 Lipur-tamba-neng.
Ing pura Pakualaman: 1 Pangawésari, 2 Tlagamuntjar, 3 Gangsa P.B.X.

Manut larasé, gamelan ana warna loro, jaiku gamelan sléndro lan gamelan pélog.
Peprintjèné gamelan sléndro mawa laras warna lima, jaiku: laras barang, laras gulu (djangga), laras dada (djadja), laras lima lan laras nem. Gamelan pélog mawa laras warna pitu, jaiku: laras panunggul (bem), laras gulu, laras dhadha, laras pélog, laras lima, nem lan barang.
Laras, swara kang tumata kanti gumathok. Gumathok mungguhing rikating kedheré ing dalem wektu kang tartamtu (saben 1 sekon), gumathok mungguhing duwuré.
Kanggo nggampangaké pasinaon nabuh gamelan lan pasinaon nembang, peprintjèning laras ing duwur iku sidji-sidjiné ditengeri nganggo angka kang diarani titilaras.

A. Titilaras ing gamelan sléndro:
1 = laras barang.
2 = laras gulu.
3 = laras dada.
5 = laras lima.
6 = laras nem.

B. Titilaras ing gamelan pélog:
1 = laras panunggul(bem).
2 = laras gulu.
3 = laras dada.
4 = laras pélog.
5 = laras lima
6 = laras nem.
7 = laras barang.

Laras warna-warna kasebut ing duwur iku kena dipérang dadi 3. golongan, jaiku:

Laras tjilik, wiwit saka laras-guluné gendèr-panerus ing pérangan tengah, sapandhuwur. Iku pada karo larasé saron-barung.
Laras madya (seḍeng, tengahan), wiwit laras-nemé gendèr-panerus ing pérangan tengah, sapangisor. Iku pada karo larasé saron-demung.
Laras gedé, wiwit laras-nemé gendèr-gedhé ing pérangan tengah sapangisor. Iku pada karo larasé slenthem.

Embating gamelan, tegesé enḍhèk-duwuring panglarasé gamelan (panggawéné). Embating gamelan iku ana warna telu, jaiku:

Embat lugu, jaiku gamelan kang panglarasé prasadja, mulané swarané ija barès.

[ 48 ]

Embat njundari utawa embat regu, jaiku gamelan kang panglarasé sarana ngunggahaké laras gedé lan ngudhunaké laras tjilik, mulané swarané keprungu ruruh.
Embat Larasati, jaiku gamelan sing panglarasé sarana ngudhunaké laras gedhé lan ngunggahaké laras tjilik, mulané swarané keprungu nènès-kenès.

BAB VI. GENDING. (*)

1. Gendhing, tegesé : 1 Djuru gawé gamelan. 2 Lelagon swaraning gamelan.

Gendhèng, tegesé lelagon swaraning wong, maksudé lelagoning tembang.

Ahli gendhing-gendhèng, tegesé: ahli ing babagan lelagon swaraning gamelan, lan uga ahli ing babagan langenswara.

Gamelan bisa mahjakaké gendhing, manawa kabèh peprintjén reritjikané gamelan iku laras lan panabuhé mawa irama sarta pathet kang gumatok (tartamtu).

2. Irama iku ukuran tamban-sesegé utawa rindik-rikaté panabuhé gamelan lan bola-balining dhong-dhing.

Irama panabuhé gamelan ana warna loro, jaiku:

Irama lamba (irama sidji, irama lantjaran).
Irama rangkep (irama tamban, irama wilet).

Irama rangkep kena kapérang telu, jaiku: irama rangkep 2, rangkep 3 lan irama rangkep 4.

3. Dhong-dhing, satemené ateges: swara anteb __ Swara ampang. (Dhong = anteb. Dhing = ampang).

Panabuhé gamelan iku saben sairama ana 4 thuthukan. Thuthukan kapisan anteb, kapindho ampang, kathelu anteb, kapingpat ampang. Manawa ditjeṭakaké sarana garis-irama, wudjudé kaja ing ngisor iki:

Dhong dhing dhong dhing/dhong dhing dhong dhing/dhong............... sabandjuré.

Tjunduké karo lelagoning tembang, 4 thuthukan ing panabuhé gamelan pada karo 4 sabetan ing lelagoning tembang. Manawa 4 sabetan iku sidji-sidjiné awudjud titilaras utawa wandaning tembung, olèhé nglagokaké titilaras (wanda) kapisan gorawa (anteb), kapindho lagawa (ampang), kathelu rada anteb, kapingpat ampang.

Tjunduké karo iketané tembang (tjakepané), dhong-dhing iku padha karo guru-lagu.

4. Pathet iku ukuran enḍèk-ḍuwuring gendhing. Ja patet iku sing nemtokaké mapané gendhing lan matesi munggah-muḍuning panabuhé gamelan.

___________
(*) Bab genḍing lan gamelan, sapérangan petikan saka buku Seni-suara Djawa, karangané Ki F. Atmadarsana. [ 49 ] Panabuhé gamelan sléndro lan pélog, sidji-sidjiné mawa patet warna 3, jaiku:

Pateting gamelan sléndro.
1. Patet nenem, mawa dedasaring swara laras gulu.
2. Patet sanga, mawa dedasaring swara laras lima.
3. Patet manjura, mawa dedasaring swara laras nem.
Pateting gamelan pélog.
1. Patet lima, adedasar swara laras panunggul (bem).
2. Patet nenem, mawa dedasaring swara laras lima.
3. Patet barang, adedasar swara laras gulu.

5. Sing mesti migunakaké patet warna telu iku gending² sing dianggo ing kuwajangan (padalangan); olehe ngetjakake kanti ngélingi wektu, jaiku:

Gamelan sléndro kanggo nabuhi wajang-purwa.
1. Patet nenem djam 21.00 - 24.00, wiwit djedjer tekan perang prampogan utawa perang gagal.
2. Patet sanga djam 24.00 - 03.00, wiwit djedjer pendita (wetuné bambang) tekan perang-kembang.
3. Patet manjura djam 03.00 - 06.00, wiwit salebaré perang-kembang tekan tantjep-kajon. (Manjura ateges: merak, maksudé : ing wektu iku wis prak-ésuk).
Gamelan pélog kanggo nabuhi wajang-gedog.
1. Patet lima djam 21.00 - djam 24.00, wiwit djedjer tekan prang prampogan.
2. Patet nenem djam 24.00 - djam. 03. 00, wiwit salebaré prang prampogan tekan perang Bugis.
3. Patet barang djam 03.00 - djam 06.00, wiwit salebaré perang Bugis tekan tantjep-kajon.

6. Araning gending-gending kang mawa patet tartamtu, kajata:

Gending-gending sléndro.
1. Patet nenem: Marasandja, Kadatonbentar, Prihatin, Semukirang, Kadukmanis, Raranangis, Peksibajan, Menjanséta, Puspawedar, Lobaningrat, Paréanom, Lokananta, Udansoré, Madjemuk lsp.
2. Patet sanga: Bawaraga, Mawur, Luntangkasmaran, Danaradja, Kalunta, Daradasih, Géndjonggoling, Gégér-soré, Menjankobar, Madukotjak, Onang-onang, Éling-éling-kasmaran lsp.
3. Patet manjura: Lambangsari, Gandrungmangu, Dalang-kerinan, Damarkéli, Montrokendo, Djakalola, Randanunut, Prekututmanggung, Bambangwétan lsp.

[ 50 ]50

B. Genḍing-genḍing pélog.

I. Paṭet lima: Kombangmara, Rarandjala, Sawunggaling, Majangmekar lsp.

II. Paṭet nenem (bem): Gondjanganom, Sarajuda, Kaduk-manis, Mégamendung, Randukéntir, Rudjaksentul lsp.

III. Paṭet barang: Maraséba, Muntjar, Larasmaja, Sriwidada, Kuwung-kuwung, Bojong lsp.

7. Wataking gending, ana sing:

I. Sigrak, kajata: Ladrang Diradameta, Ladrang Kagok madura lsp.

II. Lanjap (nanging alus): Ladrang Sriwibawa, Ladrang Tirtakantjana lsp.

III. Anteng (ruruh lan alus): Ladrang Gondjang-gandjing, Ladrang Kembangtandjung lsp.

IV. Trenjuh: Ladrang Tlutur, Ladrang Éling-éling-kasmaran lsp.

V. Getjul: Ladrang Mandraguna, Ladrang Gégot lsp.

VI. Lega lan gembira: Ladrang Pangkur (sing dikebaraké), Ladrang Asmaradana (sing dikébaraké) lsp.

8. Saréhné wataké gending iku ora pada baé, panganggoné ija béda-béda. Malah ana gending sing panganggoneé wis tartamtu, kajata:
a. Genḍing-genḍing sing dianggo talu:

I. Tjutjurbawuk,

Il. Paréanom,

Ill. Ladrang Srikaton,

IV. Ketawang Suksmailang,

V. Ajak-ajakan manjura,

VI. Srepegan manjura,

VII. Sampak manjura.

b. Genḍing-genḍing kang kanggo.djedjeran, jén djedjeré:

I. Btr. Guru, gending Kawit.

II, Nata Amarta, gending Kawit (gending-gendér).

III Nata Astina, gending Kabor.

IV Nata lija-lijané, gendingé kena krawitan baé.

c. Genḍing-genḍing sing dianggo ngurmati tamu, jèn tamuné:

I. Nata Amarta sakadangé genḍing Ladrang Mangu.

II. Nakula déwé (Sadéwa déwé), genḍing Ladrang Kembangpépé.

III. Baladéwa, gending Ladrang Diradameta utawa Ladrang Sobrang.

IV. Djanaka, gending Laḍrang Srikaton.

V. Lan lija-lijané. [ 51 ]51

d. Genḍing-genḍing tartamtu lija-lijané:

I. Gending Koḍok-ngorék, kanggo temuné pangantén.

II. Gending Bojong, djogédé pangantén lanang (ing tajub).

III. Genḍing Gangsaran, suwuk dadi Ketawang Pisang bali, kanggo nabuhi gladén perang utawa beksan wiréng.

9. Golong-golongané gending ana warna lima, jaiku:

I. Gending gedé: ketuk 4 kerep, sakenongan, 32 tutukan, kenong 3 (papaté bareng karo gong).

II. Gending tengahan: ketuk 2 kerep, sakenongan 16 tutukan, kenong 3 (papaté bareng karo gong).

III. Gending ladrangan: ketuk 2, sakenongan 8 tutukan, kenong 3 (papaté bareng karo gong).

IV. Gending ketawangan: ketuk 2, sakenongan 8 tutukan, kenong 1 (loroné bareng karo gong). Ketawangan-tjilik nganggo kempul, ketawangan-gedé tanpa kempul.

V. Gending lantjaran, jaiku sakabéhé. gending sing panabuhé rikat (seseg), kajata: Kebogiro, Béndrong, Manjar-séwu lsp.

10. Mérong, iku lelagoning gending kang durung munggah utawa durung mundak ketukané. Upamané gending Gambir-sawit, manawa durung munggah mawa ketuk 2, jén wis munggah bandjur mawa ketuk 4.
Mérong iku uga kena ditembangi (Ndelenga katja 43 gérong Djurudemung).

11. Buka.
Manawa ora dibawani nganggo tembang, gending iku dipurwakani nganggo buka. Sing dianggo murwakani (mbukani) gending, sing adakan déwé rebab.

Tabuhé rebab arane kosok. Bebasan "ora angon kosok”, tegesé lugu: ora nggatékaké tabuh rebab. Maksude: ora nggatékaké uniné rebab sing dianggo mbukani genḍing, ndjalari kliruning panabuhé gamelan. Upamané: rebab muni patet sanga, salah-sidjiné nijaga ana sing nabuh patet manjura. Hla kliru, marga ora nggatékaké uniné rebab sing dianggo mbukani. Surasané bebasan iku: ora ngélingi wektu.

12. Umpak-umpak, iku lelagoning tetabuhan ing salebaré buka (*) Umpak-umpak iku lumrah ditembangi, nganggo Wa- kepan parikan utawa wangsalan.

13. Gérong, lelagoning tembang kang binarung ing genḍing. Genḍing iku murih mujek lan gajeng, kudu digérongi lan disenggaki.

(*) utawa salebaré bawa. [ 52 ]

52

Bakuning gérong iku ing salebaré umpak-umpak. Déné senggakan iku unén-unén saketjap utawa luwih kang sumle ing tengah-tengahé tjakepan gérong.

Sing adakan dianggo nggérongi gending iku tjakepané tembang Kinanți-djugag.Ja ana gending kang digérongi nganggo tjakepan tembang salijané Kinanți udata Kinanți-djugag, kajata nganggo tjakepane Sinom. (Ndelenga,tulaďa katja 44).

14. Gérong luwih saka sawarna.

Sawenéhé pending kena digérongi nganggo tjakepané tembang luwih saka sawarna; kajata gending Puspawarna kena digérongi nganggo tjakepan Kinanți bebarengan karo tjakepan Kinanți-djugag. Mung baé wiwité tjakepan Kinanți kudu luwih disik, sabab isiné tjakepan iku luwih akéh (dawa) tinimbang tjakepan Kinanti-djugag. (Ndelenga tulada katja. 57).

15. Sindénan, iku lelagoning pasindén (waranggana} kang binarung swaraning pradangga.

Murih saja, mundak mujek lan gajengé, kadjaba: digérongi lan disenggaki, gending iku nganggo disindéni. Mung gending sing dianggo: manembrama, ora lumrah disindéni lan ‘disenggaki. Généja?

Sing nggérong iku lumrahé para nijaga, sing njindéni waranggana. Pasinďén (waranggana) wiwité nembang luwih kari tinimbang nijaga, nanging tumekané andegan, swarané pasindén lan swarané nijaga bisa mak-,,sreg” bebarengan mandeg. Pepinďane, pasindén karo nijaga iku kaja ojak-ojakan. Nijaga mangkat disik, pasindén nusul (nututi). Tekané ing panggonan nang ditudju (gong) nunggal wektu, mak-,,sreg” bebarengan manďeg. (Ndelenga tulaďa, gérong Sinom Paridjata katja 54-55).

16. Genďing mawa pedotan.

Genďing iku ana sing sok dipedot utawa lérén sadéla, prelu diselani temang sing saémper bawa. Sarampungé tembang sing dianggo njelani bandjur wiwit gending iku maneh tulada gending B d conding iia manéh. (Ndelenga tulada gending Brondongmentul lan Prekututmanggung ‘katja (58-62).

17. Wiwité mumbul banget kagunan gending Djawa ing djaman K.Sultan Agung. Manut buku babad tanah Djawa, para narpa-wandawa( putra-sentana Ratu) pada diwadjibake wasis ing babagan kagunan gending Djawa. Dawuh-pangandikané K.Sultan Agung suranaé mangkené: ,,Manawa ana putra-sentaningsun kang ora wasis ing kagunan gending, ingsung djabakaké darah Mataram.

Buku Sastragending iku karangané K. Sultan Agung. Ing ngisor iki ana tjuplikané: [ 53 ]

SINOM.

I. Tan paé rarasing djiwa, renggan wiramaning genḍing, kinarja angimpun basa, memanisé dèn reksani, lamun bubrah kang gending, sastra ngalih raosipun, kang tumrap ing pradangga, swara nrus pinres ingèsți, manrus kongas ruming langen aleng-lengan.
II. Kalengkanirèng swaréndah, sarantjak pineta ngèsti, ngèsti kabèh ing panunggal, linangsuksma sarasaning, pranata wus lir djati, marma sagung trah Matarum, dèn putus ulah raras, sasmita sandining Kawi, lawan Kawi kang tumrap sandining sastra.
18. Tulaḍa gending sawatara.

PANGKUR-PALARAN, SLÉNDRO PATET SANGA. (Tjéngkok warna loro).

Tjéngkok I. 2 2 2 2 2 1.235 5165 52.3216

Tjéngkok II. 2 2 2 2 2 1.235. 2.16

Mangkono ngelmu kang aja- ta,

I. 6 6 6 6 6 6 61 6.5 1 2.321

II. 2 2 2 2 2 2 21 1.2 6 1.65

sa-nja-ta-né mung web resep- ing à- ti,

I. 5 6.1 1 5 1.65 2.32.1

II. 1 2.321 1 1 1 121.65 i 2.32 1

bu ngah i-nga-ran- an tju- bluk,

I. 2 2 2 1 1.232 165 52.3216

II. 2 2 2 23 1.232 62165 2.1.6

su-keng tyas jèn dèn na,

I. 2 2 2 2 1 1 2 6.1 5 35 3

II. 2 2 2 2 2 2 23 12 6.2165

no-ra ka-ja si pung-gung ang-gung gu- mung-

5.321

2.321

gung, [ 54 ]I. 1 1 1 1 1 5.61232 165 52.3216

II. 1 1 1 1 1 6.12 165 2.1.6

u-gung-an sa- di- na- di- na,

1. 5 5 5 5 561 5 5 3.21 6.5

II. 3 3 3 3 3 2.35 3.21 6.5

a dja mang-ko-no wong u- rip.

(Tjakepan Wédatama).

GÉRONG SINOM-PARIDJATA (SLENDRO PATET 9).

122 2.6 6 26 03 56 353 26 12 6.16 5

igra kang ba- la tu- mi- ngal, a-tjam-puh sa- mja me- dal-

05 56 1.61 2.15 2 231 6.0 2 2 23 1.61 21 6.16 5

lir tatit wi- leting gan-da, danjang gung ma-ngun-tjang ni- ti,

02 2 2.3 5 5.63 2 06 12 6.16 5.23 53 2.32 1

béndjang Sang ngadji mi- djil, la- ti- nja me- dal- wu- wus,

056 1. 1.61 2 15 2 231 60 02 2. 23 1.61 216.16 5

ku-ta Su- ra- wi-la- ga, ka-ja bu- ta si- oga war-gil,

02 2 216 1 .65 2 2.31 6.23 53 2.32 1.

pasti djangga den-da- ja ma-ngam-bak ba-ja.

Tjakepan tembang ing duwur iku isi tjangkriman. Kaprije batangané, wis katerangaké ana ing buku djilid I tjap-tjapan kaping papat bab XIII katja 86.

III. Sindénan Sinom-parid jața, sléndro patet sanga.
(Sing arang-arang iku titilaras gamelan, sing kerep titilaras tembang.

[ 55 ]1 1 1 1 3 2 1 6 3 5 3 2 . 1 6 5

1126 562 1.22 2.22 26 2.16 Gong

2 . 1 3 2 1 6 . 2 . 1. 6. 5

222 2 23 2165 2.16 .561 6155 565 32 Gong

2 . 2 3 5 3 2 1 1 6 5 2 3 2 1

. 333 5561 5.65 3232 222 2112 .616 5 Gong

6 1 5 2 3 2 1 5 2 1 6 2 3 2 1

.. 22 2.32 1.23 3 165 2 5321 6 . 2 35 2.32 1 Gong

Saking kereping titilarasé, sindénan ing duwur iku nganti ora bisa diisèni tjakepan. Tjoba isènana nganggo tjakepané tembang Sinom kang kasebut ing Gérong Sinom-paridjata, saben titilaras sidji, sawanda; mung titilaras kang sangisoré nganggo garis pangganḍèng, saben sagandéngan isènana sawanda. Titilaras sapuluh kang wiwitan, kang mawa garis pangganḍèng dawa, isènana „Ing-ing ampas tjao kolang-kaling”, utawa „Ing-ing krambil bolong pangan badjing”.

IV. MIDJIL (LARASATI), SLÉNDRO PATET 9.

6 5.5 6 1 2 5 3 1 6 2 1 6 5

Powak, kaki Kreta tuku tiké takon toko

6 5.5 6 1 2 5 3 1 6 2 1 1 6 5

Powak, nunggang krēta mudun kreteg Kretasana,

6 5.5 6 1 2

Powak, kaki Kreta

6 65 561 6.16 5 12 6 1 2.61 5 56 61 1.

Duh bi-jung mban (é-la- é- lo) wajah a- pa i- ki,

6 5 6 1.5 i 2 i5 3 2.1 23 1 5 16 5 (é- la- é lo sa- i- ki wis djam pira) rembu-lan wus aga-jom, [ 56 ]2 3 2 1 6 5 1 2 51 615612 165 2 3 5 2321 6

(tjlong-kintjlong banjuné) ing ga-ga- na trang a-bjor lin-tangé,

1 1 1 1 1 1 165 5 6 1 5

(dja-é dja-é dja-é la- os-é, dja la-li lo)

1 6 51 1 2 3 5 2 32.16 5 6 1 2 2 2 2

ti- ti so- nja pus-pi-ta ka- si-lir (a-dja arengut-ngut-ngut-ngut)

5 6 1 2 2 2 2 1 23 1 5.16 5

(no-ra pa-tut-tut-tut-tut) ma- ru- ta ris ké- ngis,

5 5 32 3.5 13 2 616 5

sumrik nggan-da (ngganda) a-rum.

Tembung-tembung utawa ukara kang dikurung ing duwur iku kalebu golongané senggakan. Ukara-ukara endi sing mudjudaké tjakepané tembang Midjil?

V. Gending nganggo bawa mawa djineman.
Bawa tembang gedé Tjitramengeng (66) X2 X2, sl. pt. 9 kanggo mbawani gending langen-gita.

Djineman

2. 3 1.2 6 1 5 6.532.356.12

Ri Sang Ma-ha-jek- ti,

6.152 61 21 6.16 5.0 23 2 .3 5 2.1 6 . 0

na wus-ing sa ma di, munggwing patjra bakan,

2.35 1 .23 21 6.16 5.0 23. 1 2 5 65 3.26 61 56 1 2

da- ngu a- ni- ngal... widjiling sa-sang- ka

15 2.61 21 6.16 5

gaking graning ar- di,

1 1 5 61 12 2 61 1 35 21 616 5

ka-re-nan tyas-i-ra, a-lon a-ngan-di- ka [ 57 ]Umpak²:
.561 2222 2112 1 123 2222 2121 6 .612 2322 3321 2 221 6666 6116 5 | 561 2222 2112 1.123 2222 2121|6 612 2322 3321|2 .235 6661 6616|5

Gérong:
5.61 5 5.16 5 5.23 5 65 5 2 2 21 6 15 65 326 16

(Ajokantja sukasukalangenswara) Siswa ka- pwa le- la-ngen ing dja- ba,

6.15 6 61 161 2 6.16 5 2 2 21 6 15 65 353 2

(Dametua) pa- dang bu- lan ri se- deng- i- ra pur- na- ma

1 . 56 1 . 3 56 12 2 6 212 1 23. 2 616 5

i-ku jo gja ma-ngénggar- éng-gar- ing dri- ja.

Pènget:
Tjakepané gérong Langen-gita ing duwur iku kalebu Kinanti-djugag.

VI. Gending mawa gérong warna loro.

Bawa tembang gedé Mintadjiwa (88) × 2 × 2, sl. pt. Manjura;
katampan gending Puspawarna.

(Tjakepan gérong Kinanti lan Kinanti-djugag).

6 6 1 1.612 6 6 3.561.65 3.532 6 6.12 6.53 5.356 2 2 2.3532 16

Sri a- ra-ras se-kar tun- djung, tra-té tu- wuh tengah wa- rih

6 6 1 2.123 1 12 6.21 23 1 12 6 6.12 6.53 5.356 2 2 2.3532 16

Li-nu-ri mjang pi-ni-la- la, le-la- ngen-é pra ma- har-

3 3 3 3 3 3 2.356 3 6.5321 6 6.12 6.53 5.356 2 2 2.3532 16

Da-dya lambang pra-lam-pi- ta, ta-pak ta- bet- ing pam- bu di. [ 58 ]23 3 3 3 3 2.356 3.53 2.1 1 12 235 3 12 23 121 6

Tinar- bu-ka ing ku- mu- da, la-gja mè- dem né- ka war- na.

Umpak x 2

.661 2222 2212 3 .333 2222 2212 1

1 .123 3333 3321 2.232 1111 1121 6

Kembang mlați warna pèni ngganda wangi,
watak putri taberi gemi nastiti.

Kembang tjengkèh ngganda seḍep warna
anèh, wong sing sumèh tartamtu mitrané
akèh.

Gérong warna loro.

.6 6.62 2.3 3 1 32 1 1 23 1 26 5 .6 6 12 65 3

I. Pa-da- gu lang-en ing kal-bu, ing sas-mi- ta a- mrih lan- tip,

II. Kem-bang ken- tjur, ka- tjar- jan ang-gung tji- na- tur

6 1 2 36 3 3532 1 .3 3.56 2 .35 3 1.21 16

I. a-dja pi- djer ma-ngan nén- dra, ka-prawi- ran dèn ka- ès- ti,

II. sè det kang sa-ri-ra, gan- des jèn wi- ra- ga

.3 3 5 3 .5 6 3532 1 .3 3.56|2 35 3 1.21 6

I. pe- sunen sa-ri- ra- ni-ra, tje-gah da-har la- wan gu- ling

II. kè- wes jèn ngan- di- ka, a- nge- nga njut dji- wa.

Pènget:
Gérong I (Kinanți lumrah), sarèhning guru-wilangané luwih akèh, wiwité nggérongaké kudu luwih disik; gérong II (Kinanți djugag), wiwité luwih kari.

VII. Gending mawa pedotan.

Bawa tembang gedé Mustikèngrat (4+4+7) × 2 × 2, sl. pt. 9;

ketampan gending Brondongmentul mawa peḍotan.

12 615 3.2 616 2 12 616 5.612 615 6.532 2 235 5.612 6152 1.6 612 1.6

Musți-kèng- rat, pur- wa- ka- ning, pra u- lah ka- ra- wit- an

2 1.235 2 53.216 5 16 12 6 5 32 235 1 1 12321 6.5

Ing naga- ri, Su- ra- kar- ta, kang mar- di la- gu sa- mja. [ 59 ]21 1216 12.165 5 5.612 61651 i 5 12 615 532 5 6.532

Dèn pe- pu dji, sam-ba- da- a, ka-si-dan- ing pa- ras- dya.

2 16 2 3.216 5 532 5 6.532 6 12 1 23 21 616 5

Mjang bi- sa me- ma- ju lu- hur, ring nu- swa Dja-wa sa- mja.

UMPAK-UMPAK.
(Dadi wis salebaré bawa utawa buka).

2 1 23 2 2 15.61 6 5 6 1 2 1 6 16 5

É-ka- pra- ja sa- juk ru- kun, sa-jek-ti kar- ja san- to- sa

2 1 23 2 2 15.61 6.5 6 1 2 16 16

E-ka- pra- ja sa- juk ru-kun, sa-jek-ti kar- ja san- to- a

GÉRONG.

05 6 2.32 1 5 6 6161 1 5 6 1 2 3 5 5.61 6.

Pinggir sen-dang a-na ga-dung, rumambat ing kla-pa ga-

06.6 6 12 23 1 5.35 3 2.2 22 35.5 53 35 3

pinén-tjok-an ma-nuk po- dang, sa-djodo tan a- na tan- ding.

3 3 56.61 5 253 2 1 6 12.5 12 6 16 5 djroning ge-dong-a-na én-dang, Sum-ba-dra la-wan Sri-kan- di.

Sawisé tekan kéné (bakda gong, nanging dudu gong-suwuk), wiwit umpak-umpak manèh, nanging durung nganti tekan ing sarampungé umpak-umpak bandjur dipedot. Mangkéné:

2 1 232 2 1 5.61 6 5 6 1 2 1 6 16 5

E- ka pra- ja sa- juk ru- kun, sa- jek- ti kar- ja san-to- sa.

2 1 23 22 1 5.61 | 6.... (Pérangan wekasan iki ngelik).

É- ka pra- ja sa- juk ru- kun..... Tekan kéné gending dipedot, mandeg lan diselani tembang Pedotan-Brondongmentul. Sarampungé tembang Pedotan-Brondongmentul bandjur wiwit gending [ 60 ]Brondongmentul lan kawiwitan saka umpak-umpak. Wondéné laguné tembang Pedotan-Brondongmentul ndelenga Ngéngréngan Kasusastran Djawa I tjap-tjapan kaping IV katja 120.

Tulada sidji engkas genḍing Prekututmanggung mawa pedotan, nganggo bawa tembang tengahan Kenja-Kediri.

Bawa tembang tengahan Kenja-Kediri, sl. pt. manjura.
12u, 8i, 12u, 12u, 12u, 8a, 8i, 7u, 8i,).

3 2.16 1 2.123 3 3 3 32 1.23 61 5.653 6 1.653

Sap- ta tja- tur Sang Ku-su- ma pus- pa lu- lut,

2 2 2 2 2 1.23 12 1.216

tu-lus- a a- sih mring da- sih,

3 3 3 3 3 2 2 3 1.2 6 5.32.356 6 1.653

ka-lembak geng pan-da-ja tu-mrap- ing ra- nu,

1 23 12 1.6 6 6 6 6 53 56 2.532 53. 1.216

ing-kang tan- sah ka-sang-sa-ja gung wu- la- ngun,

3 2.16.356 353 2.321 6 6 6 6. 6.12 6.35 2532 1.6

a duh ba- bo Sang lir ret-na dji- wa- ning- sun.

Djineman

6 12 1 3 53 2 3216 3 3532 1

Ba-jem ar- da dje-nang sé- la,

. 3 3 35 2 12 3 1.21 6

an-teng djet-mi- ka mra a- ti.

6 1 1.612 6 3 35 3.532

Ba- ja ta ti-tis- i- pun,

1 12 23 3 12 23 232 1

Dyah a- ju Ke-nja- Ke- di- ri. [ 61 ]

61

5 6 1 2 6 su-pa-ja ra-mja.

**Katampan gending Prekututmanggug, sl. pt. manjura.**
	3 5 6 i 2 6 6 1 6 2 6 3 1 2 . 6 3 A-jo pa-ra kan-tja sa-i-jeg sa-e-ka pra-ja nggilut
Umpak²	5 3 6 1 2 1 6 3 5 3 6 5 3 3 6 . 1 2 bu-da-ja Dja-wa mjang nggegu-lang la-ngenswa-ra, bi-
	1 3 . 2 1 2 3 2 1 6 3 3532 1 .. 3 na-rung swa-reng pra-dang ga, kang

Gerong
3 3.35 |2 .5 6 165 |3 . 6 6 1|2.12 3.26 3 3.52 |1
Da-di-a la-ku-ni-re-ku, tjegah da-har la-wan gu-ling
3 3.35 |2 .1 23 1.21 |6 . .1 1.12 |1 26 5 5.56 |3.53
a-dja pidjer su-ka su-ka, a-nganggo-a sa-wa-ta-wis
2 .2 2.23 | 2 .5 6 6165 |3 . 3 5 33 5 2 3
a-la wa-tek-e wong su-ka, (den eling waspa-da)

Pedotan
1 121 6 3 6 1 1.2 6 5.32.356 6 1.653
Tje-ki-krek, pa-man da-gang ndang mu-lih-a
1 2.3 1.21 6 2 1 2 3.5 2 2 2532 1. 6
ndang mu-lih-a, a-nak-mu den ka-ni-a-ja
3 3 3 3 2 2.356 3.53 2.1 6 6 6 6 6.12 6.35 2.32 1.6
No-ra nda-dah no-ra ndu-lang, jen ma-ti me-lu ke-lang-an

[ 62 ]

= ==== -

( 3 5352 3)

Po- ma ndang mu-lih- a

_ __ ==== ==== ====

. . . .

6 61 | 2.12 3.26 3 6532 | 1

________ __ _____

su-da pra- jit- na- ning ba- tin. (Bandjur wiwit umpak² manèh).

Tegesé tembung-tembung):

Sapta-tjatur = sawelas.

Kalembak geng = wit mresah.

Pandaja tumraping ranu = wisaja.

Puspa lulut = telasih.

Bajem arda = lateng.

Djenang séla = endjet

BAB VII. DJOGED LAN TONTONAN (SANDIWARA).

1. Djogèd utawa beksa, lénggot-bawa, ataja, iku solah-bawa éndah kang binarung ing gending. Dadi, gending iku kadjaba kena digérongi uga kena didjogèdi'.

Manut andarané wong sing wis djadjag kawruhé babagan djogèd, djogèd iku mawa paugeran „asta-sawanda”, tegesé paugeran 8 prakara, jaiku:

Patjak, ukuran wates-watesé obahing kembangan. Enḍèk-duwuré, amba-tjijuté lsp.
Pantjad, djedjak-djangkahé sikil, kajata: sikil ora kena djindjit utawa miring, manawa pantjèn ora samesținé djindjit utawa miring; gonta-gantiné kembangan ora kena kaku, kerikaten utawa kerindiken.
Wilet, obahing pérang-pérangané angga kudu éndah, kajata obahé gulu, pundak, tangan, sikil lsp.
Luwes, prigel lan éndah anengsemaké.
Lulut, sakabèhé kembangan kudu mațis lan maton.
Ulat, polatan kudu manis, tadjem, ndjatmika lan susila. Ora kena klirak-klirik, liringing nétra kudu tumudju sikil, tangan, dridji lsp.
Irama, kembangané kudu salaras karo ketuk, kenong, kempul, gong, keprak lan kepjak.
Gending, djogèdé kudu salaras lan sadjiwa karo gending.
Liré jèn gendingé sigrak djogèdé kudu gagah, manawa gendingé alus djogèdé kudu ruruh.

Djogèd sing ora nglungguhi paugeran „Asta-sawanda” kasebut ing duwur iku ora kalebu kagunan adi-luhung. [ 63 ]

2. Kadjaba dipérang dadi djogéd-wanita lan djogèd-prija, djogèd iku isih akèh pepilahane, jaiku :

Djogèd-wanita.

Alus, kataja djogèd nadaja, srimpi.
Prenès, kataja : gambjong, golèk, wajang, petilan,topèng, bondan.
Getjul, kataja : djogèdè Limbuk, Tjangik, emban.

II. Djogèd prija

Alus, ruruh, kataja : djogèdè Puntadèwa, Ardjuna, Abimanju lsp.
Alus-lantjap, kataja : djogèdè kresna, karna lsp.
Dugangan alus, kataja : djogèdè Gatutkatja, Setjaki lsp.
Dugangan-agalan, kataja : djogèdè para rotan-danawa.
Getul-alus, kataja : djogèdè Narada, Durna, Tjantrik.
Getjul-dugangan, kataja : djogèdè Petruk, Burisrawa lsp.

3. Tontonan mawa djogèd kang disenengi dèwè dèning bang Djawa jaiku wajang. wajang iku ana warna pitu, jaiku :

Wajang-bèbèr, olèhè mitingtinakè sarana dibèbèr (di djèreng), tjaritanè kajata lelakonè Djaka Kembangkuning lsp.
Wajang-purwa, babonè tjarita saka buku Mahabarata, Ramajana lan Kresnajana. Ja wajang-purwa iku sing disenengi dèwè dening bangsa Djawa.
Wajang-madya, kaja wajang-purwa, nanging tjritanè wiwit saka Prabu Gendrajana ing Astina tekan Lembu-subrata ing Madjapura. Dadi, lakon-lakon ing salebarè Prabu Parikesit.
Wajang-gedong, uga sok diarani wajang-wasana, njritakakè lakon- lakon ing salebarè Lembusubrata tekan Pandji Kudalalèjan ing Padjajaran, sing misuwur dèwè lakon Pandji PUtra (Djenggala).
Wajang klitik utawa wajang-krutjil, njritakakè lakon lakon ing djaman Padjajaran tekan Majapahit Prabu Brawidjaja wekasan, siang misuwur dèwè lakon Damar wulan - mènakdjingga.
Wajang-golèk, njritakakè lelakonè Wong Agung Mènak (Djajèngrana).
Wajang-suluh, tuwuhè ing wiwitè djaman kamardikan (1946), nggantjarakè babad (sedjarah), maksudè dianggo nenangi semangating rakjat.

4. Wajang-wong, ananè wiwit taun 1910, lakon-lakon kang ditjeritakake pada karo lakon-lakon ing wajang-purwa, nanging diringkes. (Lakon kang dipitongtonakè ing wajang-purwa sadjronè 9 djam, ing wajang-wong mung 3 djam). [ 64 ] 5. Badaja, srimpi, ing djaman bijèn mung dipotongtonakè ana ing kraton sala, kraton Najodja, pura Mangkunegaran lan pura Pakualaman. Badaja iku putri, ing kraton Sala lan Ngajodja tjahjahe 9, ing pura Mangkunegaran lan Pakualaman mung 7 Srimpi iku uga putri, tjahjahè mesti 4.

6. Gambjong, mung mitongtonakè djogèd (tanpa lakon), sing ndjogèd wanita, njogèdè ija diarani djoged-gambjong. Djoged-gambjong iku dèk djaman bijen diarani djogèd-glondrong. Wiwitè diarani djogèd-gambjong bareng ana wanita aran Gambjong kang wasis banget njoged-glondrong.

7. Wirèng, mitongtonakè gladèn kapradjuritan, katindakakè dèning prija utawa wanita, tjahtjahè ora mesti. Wirèng iku ana sing diarani :

I. Saritunggal, sing njogéd wanita 1. II. Padmasari, sing njogèd wanita 2 (panganggonè kembar) III. Tjatursari, sing njogèd wanita 4 IV. Wirèng-Pandji sing njogèd prija 2 V. Wirèng-bandabaja (bandajuda, bandawala), sing njogèd prija kembar 2 utawa 4.

8. Petilan, kaja wirèng, nanging mitongtonakè petikaning lakon sing njogèd prija utawa wanita, utawa tjampuran. Pentilan iku mawa antawatjana (guneman) lan nembang, wireng ora.

9. Bondan, mitongtonakè senengè wanita kang mentas nglairakè anak. Panganggone: tapihan wiron utawa mawa simparan, aklambi kotang, nganggo djamang utawa ora; tarkadang tanpa kotang, mung nganggo mekak utawa kemben. Ubarampènè: pajung, kendi, bonèkah. Nganggo tetembangan, dianggo nglèla-nglèla anakè (bonèkah). Mawi njogèd antjik-antjik kendi, mitongtonake kaprigelan. Sawisè rampung, kendinè di banting nganti ambjar, prelunè supaja wong-wong sing pada nonton ngerti manawa iku kendi lumrah (saka lemah).

10. Golek, mitongtonakè kenja kang lagi nedeng birahi, tjahjahè sung njogèd ora mesti. Panganggonè: tapihan mawa simparan, klamben, djamangan; jèn sing njogèd isih tjilik, olèhè tapihan mung nganggo sabuk-wala. Kena mawa tèpas utawa ora; tanpa antawatjana, tanpa nembang. [ 65 ]

Langendrija, jasané R. M. Tandakusuma (djamané M. N. V), mitongtonaké paprangan Madjapait — Blambangan. (Damarwulan — Ménakdjingga). Sing ndjogèd wanita kabèh, mawa antawatjana awudjud tembang. Panganggoné mèmperwajang-wong.
Langenwanara, mitongtonaké lelakoné Ramawidjaja, sing ndjogèd prija lan wanita, wanitané mung Dewi Sinta lan Tridjața (lan emban sawatara). Pandjogèdé sapérangan gedhé djengkeng. Panganggoné kaja wajang-wong, mung para wanara lan danawa topéngan. Sing ana Langenwanara dèk bijèn ing Ngajodja, sirnané dèk djaman Djepang.
Pranasmara, kaja Langendrija, nanging ora mung mitongtonaké paprangan Madjapait — Blambangan baé, uga lakon wajang warna-warna. Tjaritané Pranasmara kalebu wajang-gedhog, Langendrija kalebu wajang-klithik; déné wajang-wong kalebu wajang-purwa.
Topèng, mitongtonaké lakon kang kasebut ing wajang-gedhog, sing ndjogèd padha nganggo topèng.
Lérok, sing ana dhèk bijèn ing Djawa-Wétan, mitongtonaké gunemané Besut, Man Djamina, mbakju Asmunah sakantjané. Mekaré tontonan Lérok bandjur dadi Ludrug.
Ludrug, asalé saka ing Djawa-Wétan, sing misuwur dhéwé Ludrug-Surabaja. Mitongtonaké tjarita warna-warna. Nganggo tetembangan, tjakepané tembang adhapur parikan.
Kethoprak, tuwuhé ana ing Sala (taun 1920), nanging mekaré ana ing Ngajodja. Tekané saiki sing misuwur déwé ija Kethoprak - Mataram. Kethoprak iku mitongtonaké tjarita (dongèng) warna-warna, antawatjanané nganggo tembang lan gantjaran.
Tajub, ora mitongtonaké lakon utawa tjarita, mung mitongtonaké kaprigelan ndjogèd. Djogèdé wong sing duwé-gawé lan dhajoh-dhajohé, bebarengan karo waranggana (lèdhèk). Jèn sing nganakaké tajub iku wong duwé-gawé mantu, pangantèné lanang ndjogèd disik dhéwé, gendingé Bojong.

Sirnané tajub ing djaman Djepang.

BAB VIII. S A N É P A.

1. Sadurungé ngrembug babagan sanépa, prelu njumurupi dhisik djinisé tembung sapuluh warna, jaiku:

I. Tembung aran.

a. Mawa wudjud: gebjog, adjug-adjug, gegaman lsp.

b. Tanpa wudjud: manisé, kaprawiran, piandel lsp. [ 66 ]

II. Tembung krija, kajata: adus, anguk-anguk, lelédhang, ndengèngèk lsp.

III. Tembung watak (kaanan), kajata: lantip, gumendhung, arang-arang lsp.

IV. Tembung wilangan, kajata: wolulikur, sakirna, domas, kapatsasur Isp.

V. Tembung pangiket, kajata: lan, karo, wondéné, nanging, djalaran lsp.

VI. Tembung sesulih, kajata: manira, pakenira, ḍèwèké, adimas lsp.

VII. Tembung sabawa, kajata: lo, toblas, aduh, hus, horé lsp.

VIII. Tembung antjer-antjer, kajata: ing, déning, saka, marang Isp.

IX. Tembung panjilah, kajata: sing, kuwé, mau lsp.

X. Tembung panerang-wasésa, kajata: nedya, lagi, durung, mèh lsp.

2. Tatuné arang krandjang. (Upamané tatuné Abimanju ing madyaning Baratajuda).

Manut djinising tembung, arang kalebu tembung watak, krandjang tembung aran. Dadi „arang krandjang” iku ukara pepindan kang dapukané saka tembung watak sinambungan

tembung aran. Dapukané ukara pepinḍan „arang krandjang” iku kudu adjeg kaja mangkono, liré: ora kena owah, ora kena diganti tembungé salah-sidji. Dadi, ora kena upamané diowahi: arang kurungan, arang ri-durèn, awis krandjang lsp.

Unèn-unèn (ukara) „arang krandjang” iku diarani sa né pa.

Dadi paugerané sing diarani sa né pa iku ukara pepindan sing adjeg dapukané, kadadéan saka tembung watak sinambungan tembung aran.

Pènget:

Arang wulu-kutjing, iku uga sanépa. Dudu owah-owahané sanépa „arang krandjang” sarana tembungé „krandjang" diganti tembung „wulu-kutjing”, dudu. Iku sanépa dhéwé kang béda tegesé karo sanépa„arang krandjang”. Béda kang disanépakaké. „Arang krandjang" iku sanépané tatu; wondéné „arang wulu-kutjing" sanépané utang.
Mesti baé ana sing njebal saka paugeran ing duwur iku, kajata sanépa „pait madu” kena diganti „pait kilang" utawa „sepet madu", tarkaḍang „pait gula” utawa „pait djuruh”. Nanging sing apik déwé (sing luwih kerep keprungu) „pait madu”.

[ 67 ]

3. Barang kang disanépakaké iku kaanané ngungkuli utawa ngluwihi kaanané barang (tembung aran) kang kasebut ing wekasané ukara sanépa.

Mripaté krandjang (bolongané) iku kerep banget. Nanging isih kungkulan kereping tatuné Abimanju; utawa: kereping tatuné Abimanju ngungkuli kereping mripaté krandjang (bolongané). Kereping mripaté krandjang ora sapiraa jèn ditanding karo kereping tatuné Abimanju. Sanadjan mripaté krandjang iku kerep banget, marga kungkulan kereping tatuné Abimanju, mripaté krandjang bandjur ditembungaké „arang”.

Madu, rasané manis; mandar manis banget. Èsemé wong kang ngénjutaké, upamané èsemé Rara Mendut, manisé prasasat ngungkuli rasané madu. Marga kungkulan manisé, rasané madu bandjur ditembungaké „pait”.

4. Unèn-unèn kang kalebu sanépa, kajata:

1.	Arang wulu-kutjing.	Kèhing utangé.
2.	Anteng kitiran.	Polahé, rongèh banget.
3.	Duwur kentjur.	Dedegé.
4.	Wuled godong lumbu.	Kulité (ora nduwèni kasektèn).
5.	Atos debog.	Balungé (ora nduwèni kasektèn).
6.	Legi bratawali.	Rasané (ateges: pait banget).
7.	Peret beton.	Rembugé.
8.	Abot merang sebelah.	Boboté.
9.	Kuru semangka.	Awaké.
10.	Agal glepung.	Wudjudé.
11.	Londjong botor.	Plajuné.
12.	Londjong mimis.	Plajuné.
13.	Béndjo tampah.	Wudjudé.
14.	Bening leri.	Tjahjané.
15.	Djero tapak meri.	Kawruhé.
16.	Abang dluwang.	Tjahjané.
17.	Arum djamban.	Gandané.
18.	Abot kapuk.	Boboté.
19.	Sepet madu.	Swarané, pangandikané.
20.	Resik patjerèn.	Tembungé (olèhé ngunèn-unèni).
21.	Sigar semangka.	Pamaroné.
22.	Wutuh ajam.	Wadya-balané.
23.	Renggang gula.	Sesrawungané, tepungé.
24.	Kumepjur pulut.	Sesrawungané, tepungé.

5. Sanépa iku panganggoné tarkadhang disarodja (dirangkep), kajata sanépa „renggang gula” pada karo „kumepjur pulut”, sidji-sidjiné njanépakaké „sesrawungan kang raket”. Kanggo mbangetaké surasa, sanépa loro iku lumrah dianggo bebarengan, dadi muni: renggang gula, kumepjur pulut. [ 68 ]

6. Kedjaba ana ing basa gantjaran, sanépa uga kerep tinemu ana ing basa kang sinawung ing tembang. Tuladhané:

KINANTHI.

Tut-runtut kumepjur pulut
jwa nganti benggang senjari
mimba mimi lan mintuna
widadaa slami - lami
tebiha rubed - rubéda
Sang pangantèn kakung-putri.......(Pm).

BAB IX. UKARA SESUMBAR.

Sumbar (sesumbar), ateges: nglairaké tetembungan kang ngemu surasa nantang ngadu tyasa, ngadu kaluwihan. unggul-unggulan karosan, kasektèn lsp. Disumbari, ateges: ditantang ngadu tyasa, ngadu kaluwihan lsp. Njumbari, ateges: nantang ngadu tyasa lsp.

Ukara sesumbar iku lumrahé kautjapaké kanți santak (tarkadhang kawoworan tembung kasar), isi surasa ngepak kagunan utawa kadigdajané wong sing disumbari.

Tuladha:

Jèn njata lanang, metua!
Ngadjak apa, pirang dina, dakladèni !
Ngadjak rupak, apa ngadjak djembar?!
Wah, ora djamak! Sumbarmu kaja bisa mutung wesi gligèn! Kaja lanang-lananga dhéwé! Baja satjengkang mana kulitmu! Madjua, daktètèr kaluwihanmu!
Jèn dakkeḍèpaké ora ilang, dakuntal malang mangsa ngambaha ing tjeṭak (kowé):
. Mlebua menjang lak-lakaning naga, mangsa wurunga karasa ing tanganku kowé !
Ndjerokna djagang, nduwurna kapurantjang! Mangsa wurunga dakgawé karang-abang nagaramu!
Keriga satjinḍhilé abang, tjaweta sawadoné!
Ampjaken kaja wong ndjala, krubuten kaja mendjangan mati!
Adja genti mara, barenga mara, ora-orané daktinggal mlaju!
Madjua sajuta ngarsa, sakeți wuri !
Kopat-kapita kaja ula tapak-angin, kekedjera kaja manuk brandjangan! Daksaut daksabetaké prabatang, sirna ilang kuwandamu.
Tumengaa ing akasa, tumungkula ing pratiwi, sambata mring sudarmamu! [ 69 ]

Apa kang ana ing kowé, tibakna! Daktamèngi dhadha! (Apa kang ana ing kowé kowé duwé gegaman apa baé).
Apa ora kulak warta adol prungon manawa .... (isiné djenengé wong sing sesumbar) sekti mandra-guna, ora teḍas tapak-paluning pandé miwah sisaning gurénda. Bisa mrodjol ing akerep, bisa mandjing adjur-adjèr, mantjala putra mantjala putri.
Sumurupa! Ja iki agul-agulé pradja (isiné djenengé nagara); tau-taté kramas obat, susur mimis.
Hèh! Ora susah kowé ngungasaké kuwanèn ana ing nagara kéné! Ing kéné enggoné wong sugih kuwanèn. Tjobanen iki! Ja aku suh-djedjeting pradja, sapukawat ing nagara kéné.

Danawa karo satrija.

1. Jèn kena dak-éman, balia!

2. Ora ana gawar, ora ana awer-awer, pagéné kowé ngalang-alangi lakuku?

1. Bener kandhamu, satrija! Nanging sumurupa, endas buta pating djanggelek !

2. Endhas buta daksampar daksanḍung, mangsa wurunga mawut-sirna!

1. Wé hla! Babo, babo! Ora kena ginawé betjik! Wani kowé karo aku?!

2. Jèn wedia, apa sing dakwedèni?!

1. Kalah gedé tinimbang aku!

2. Ora ana satrija nempiling buta ndadak nganggo antjik-antjik.

1. Kalah sekti, kalah djapa-mantra !

2. Ora watak satrija maguru marang buta, kepara ngujangaké !

⁠Ukara sesumbar kerep kamot ing kasusastran kang sinawung ing tembang.

Tuladhané:

I. Putjung. (Abimanjukèrem, M. Soekir).

Sugal muwus, èh si Tirtajuda asu, teka nguman-uman, praduli apa sirèki, memalangi mring wong njudakké tambangan.
Adol gendung, bandjur nantang ngadjak gelut, apa Ranukarja, kokira kalamun wedi, wus sedhengé wong lanang padha lèk sanga. [ 70 ]

II. Pangkur (Parta-krama, R. Neg. Sindusastra).

Dèniparsa mangsulana, Wrekudara kroda sru turiréki, éh pambarep kadangingsun, adja mangsuli sira, ingsun ingkang mangsuli prakara iku, durung tutug wong Astina, nggoné ngadjak nora betjik.
Tekan si Bulé Mandura, wiwit milu-milu atining iblis, Djalitengé teka katut, jèn pareng karsanira, Sl Djanaka ingsun arak sésuk-ésuk, sarta sun pajungi gada, sun iring kaprabon djurit.
Pangantèné wadon kana, si Bulé kang amajungana bindi, kurang Kurawa kang wuwuh, kang ndjadjari gegaman, mring pangantén sun tundjange gandjuringsun, singa tiwas ing ajuda, kang raka datan nauri.

III. PANGKUR (sesumbaré Ménakdjingga).

Lah papak mangsa padaa, Damarwulan tangia sun antèni, iki Hurubisma Prabu, wong sekti mandra-guna, kalok ing rat pilih tanding jèn prang-pupuh, suramrata djajamrata, krubuten ingsun ing djurit.
Prelu disumurupi araning djedjeran ing kuwajangan lan araning paprangan ing sidji-sidjiné djedjeran.
Tjarita wajang saben salakon ana pitung djedjeran, jaiku:

I. Djedjer kawitan, manawa ana perangé diarani perang rempak.

II. Djedjer sabrangan, mesti ana perangé, diarani perang simpangan (perang kadung).

III. Djedjer bondèt, perangé diarani perang gagal.

IV. Djedjer penḍita (gara-gara), perangé diarani perang kembang, tegesé: perang sing dadi kekembangé (peputjuké, bebukané) perang ing tjandaké.

V. Djedjer uluk-uluk, perangé diarani perang tjilik, tegesé: sing madju perang lagi para punggawa tjilik, pradjurit krotjo.

VI. Djedjer sumirat, perangé diarani perang tanggung, tegesé: sing madju perang lagi para punggawa (wadya-bala) ratuning ala (jakséndra) durung ngetoni djurit.

VII. Djedjer rina-rina, perangé didrani perang brubuh, tegesé perang kang ndjalari akéh banget pepati. Nganti tekan ratuning ala (jakséndra), manawa ora mbabar warna kang sadjati utawa ora nungkul, ija tumeka ing pati.

6. Sadurungé tjampuh perang, wadva-bala pada patjak-baris, Wondéné araning gelaré baris, jaiku : [ 71 ]I. Ngepung wakul mbaja mangap. Panatané wadya-bala awangun bunder ngubengi mungsuh, sapérangan ana sing ngrangsang (Indonésia: menjerang). Sing ngrangsang iku tataning baris awangun kaja angaping baja. (*)

II. Gelar tjakra. Patjak-baris awangun bunder-amba, dadi ing papan kang bawéra.

III. Garuda nglajang. Wanguné baris kaénta kaja manuk garuda kang lagi nglajang. Ana wadya-bala kang minangka tjutjuk, ana kang pineta swiwi kiwa-tengen, lan ana kang minangka buntut. Uga ana ing papan kang bawéra.

IV. Samodra rob. Panataning baris pineta ombaking samodra. Ana kang minangka pulo, ana kang minangka prauné, Wadya-balané akéh, pada ngrangsang bebarengan, dadi ija ana ing papan sing djembar.

V. Bradjasutiksna utawa bradjasutiksnalungid (tegesé: gegaman landep, panah landep). Panatané baris ing papan rupak (ora kobèt ngiwa-nengené), bisané mung ulah madju-mundur baé.(kaja lakuning panah).

VI. Hardatjandra (ateges: rembulan gedé). Panatané baris awangun bunder, kaja gelar tjakra.

VI. Supit-urang. Panatané pradjurit pineta angganing urang; ana kang minangka supit kiwa-tengen, ana kang minangka awak lan buntuté.

7. Araning gegaman (keris) kang misuwur lan asmané Empu nggawe:

Keris Tjondongtjampur (pusaka Madjapait) gawéané Supagati.
Keris Nagasasra (pusaka Madjapait) gawéané Supa-nom.
Sangkelat (pusaka kraton wiwit kraton Demak) gawéané Djaka Supa (putrané Supadrija).
Tjarubuk (wangkingan agemé Sunan Kalidjaga) gawéané Djaka Supa. (Djaka Supa iku dadi ipéné S. Kalidjaga).
Djigdja, gawéané Empu Djigdja (putrané Supagati).
Singkir, gawéané Empu Singkir (empu saka Madura).
Tilam-upih, gawéané Djaka Supa nalika asma Empu Pitrang (ana ing Blambangan).

8. Wasana prelu dikawruhi arané gegaman kang kasebut ing kuwajangan, kajata:

1. Kalimasada ___ Puntadéwa	⁠⁠4. Keris Pulanggeni ___ Djanaka
2. Gada Rudjakpolo ___ Wrekudara.	⁠⁠5. Panah Pasupati ___ Djanaka
3. Keris Kalanadah ___ Djanaka.	⁠⁠5. Panah Pasupati ___ Djanaka

—
(*)Mungsuhé ditembungaké ,,Kinepung wakul binaja_mangap”. [ 72 ]

7. Panah Ardadedali —
Djanaka.
8. Gada Rudjakbeling —
Djajadrata.
9. Sandjata Tjakra —
Kresna.
10. Alugora — Baladéwa.
11. Gada Wesikuning — Se-
tyaki (Ménakdjingga).
12. Nenggala Kunta — Ba
ladéwa.
13. Sandjata Kunta — Karna
14. Keris Kaladité — Karna.
15. Panah Widjajandanu — Karna.
16. Panah Guwawidjaja —

Rama.
17. Panah Surawidjaja —
Leksmana.
18. Panah Kemlanḍinganputih
— Sasrabau.
19. Keris Salukat — Déwa
brata.
20.Panah Barla — Dursasana.
Panah Tjundamanik —
Aswatama. (*)
22.Panah Nagapasa — Indra-
djit.
23.Panah Naratjabala — In-
dradjit.
24. Pedang Kangkam —
Umarmaja

BAB X. ATEGES KALAH, PASRAH DJIWA-RAGA.

1. Ing djaman kuna, wadya-balané nagara (ratu) kang kalah perangé, sawisé ditjekeli déning mungsuhé, manawa ora dipatèni ija bandjur didadèkaké batur-tukon. Tegesé: sing kalah perang iku déning mungsuhé diedol marang sapa baé sing pada gelem nuku, marga mbutuhaké batur (abdi). Batur-tukon, tegesé: batur olèhé tuku. Wondéné wadya-bala (ratu) kang nungkul aris, lumrahé kuwadjiban tjaos bulu-bekti awudjud glondong pangareng-areng, pèni-pèni radja-pèni, guru-bakal, guru-dadi.

2. Tembung-tembung kang ateges kalah, kajata:

Ngutjira ing juda.
Tinggal glanggang tjolong plaju.
Kelindih.
Kapagut ing juda.
Kasoran.

Ontjat saka blabar-kawat.
Kapratjonḍang.
Ketitih.
Kasambut madyaning rana.
Kèngser.

2. Kadjaba tembung-tembung ateges kalah, ana manèh tembung-tembung kang ngemu surasa kalah sarta bandjur asrah djiwa-raga. Tuladhané:

Nguntjupaken asta. Tegesé njembah. Olèhé gelem njembah, marga rumangsa kalah.
Asrah bongkokan. Sarèhné rumangsa kalah, gegamané kabèh dibongkoki, dipasrahaké marang mungsuhé.
Asrah djiwa-raga = asrah pati-urip. Masrahaké pati-uripé, tegesé : nedya dipatèni apa nedya diuripi déning mungsuhé, manut-miturut.

________________

^{(*) Pamburiné kadarbé Ardjuna.} [ 73 ]

Kumurep ing abahan. Tegesé lugu: kumureb ing gandjel pangetokan gulu. Maksudé: manawa nedya ditigas guluné, manut-miturut.
Manglung djangga. Tegesé lugu: ngulungaké gulu. Maksudé pada karo kumureb ing abahan.
Kadjondjang sumangga asta, katuwek sumangga djadja, katigas sumangga djangga. Maksudé: sanadyan nedya dikapakaké baé, manut-miturut.

Kadjondjang = diketok (tangan lan sikilé).

Katuwek = ditjubles nganggo gegaman lantjip alandhep (dadané).

Katigas = diketok majat (guluné).

3. Kasusastran sinawung ing tembang kang isiné ngemu surasa asrah djiwa-raga, kajata:

I. Pangkur. (Pisambaté Ménakdjingga).

Damarwulan jèn sembada,
ing tyasira ingsun aminta urip,
teluk baé raganingsun,
ja lé ja nang mring sira,
ingsun manut-miturut marang sirèku.
apa sabarang rèhira,
sajekti ingsun lakoni.
(Lumrahé mawa lagu Pangkur Duda-kasmaran).

II. Maskumambang.

Putri Tjina gulangsaran kawlas-asih,
mara Kélaswara,
pedangen djuren wak mami,
ajwa andedawa wirang.

BAB XI. PRALAMBANG.

Bangsa Djawa misuwur sugih lambang (pralambang), pralampita, pasemon utawa prasemon, nganti ana tetembungan ,,Wong Djawa enggoné semu". Mungguh tjarané wong Djawa nggawé pralambang iku sarana barang, sarana gambar, sarana warna utawa sarana basa.
Pralambang awudjud barang, kajata:

A. Lambangé dhukun.

Dhukun kang sepi ing pamrih, kang ora ngalap opah utawa tindih, sing akèh-akèh peng-pengan. Tuladhané: 1 Swargi Dr. [ 74 ]

Sasrakartana ing Bandung. 2 Swargi Kjai Bedor ing bawah Sala.

Dhukun sing peng-pengan iku manawa ngandani marang wong sing minta-sraja tamba (saduluré wong sing lara), tarkadang mung nganggo pralambang wudjud barang baé. Tuladhané:

Adas pala-waras. Wong sing lara bakal waras.
Pupus geḍhang. Wong sing lara bakal mati, saduluré supaja mupus pepesthèning takdir.
Lintingan tembako (rokok). Wong sing lara bakal dibungkus kaja wudjudé lintingan tembako, marga wis madal tamba.
Djarit latar putih. Wong sing lara bakal mati (dibungkus mori, warnané putih).

B. Lambangé Adjar Subrata.

Adjar Subrata iku bésané Prabu Djajabaja Ratu ing Kediri, lan uga nunggal guru karo Sang Prabu. Manut buku Pranitiwakya, Adjar Subrata lan Prabu Djajabaja pada déné maguru marang Maulana Ali Samsju Zain, wong alim kang pinangkané saka Rum-Turki (dudu Rum-Itali).

Nalika Sri Djajabaja wis rampung panganggité djangka, nguntapaké konduré Maulana Ali Samsju Zain kanti didèrèkaké putrané Sang Prabu asma Djajaamidjaja. Konduré Sang Prabu (lan Sang Pangéran) pinarak ing padépokané Adjar Subrata, disugata barang warna pitu, jaiku: kunir, djadah, geti, kadjar, bawang-putih, kembang mlati lan kembang sruni.

Pasugatan barang warna pitu kasebut ing dhuwur, déning Sri Djajabaja ginalih mengku pralambang kang bisa ndjalari retuning pradja, marga pantjèné durung wajahé kena diwedharaké, kudu isih winadi. Marga saka iku Adjar Subrata saputrané bandjur disédani déning Sri Djajabaja.

Mungguh sesuguh warna pitu iku sidji-sidjiné mengku pralambang mangkéné: (*)

1. Kunir, Rakjat (sadjoning pradja) ditarik mas (minangka padjeg), djamané aran Anderpati, rusaké pradja marga ratuné wawanan karo kadang dhéwé.

2. Djadah. Rakjat ditarik slaka, djamané aran Radjapati Déwanata, rusaké pradja marga ratuné wawanan karo putrané dhéwé. [ 75 ]

Geti, Rakjat ditarik bau-suku, djamané aran Adijati, rusaké pradja marga ratuné wawanan karo kang nggaduh pangadilan.
Kadjar (bangsané lumbu). Rakjat ditarik wulu-wetuning bumi, djamané aran Kaladjangega, rusaké marga-ratuné wawanan karo putra-angkat.
Bawang-putih. Rakjat ditarik réjal-salaka, djamané aran Kalasakti, rusaké marga ratuné wawanan karo radja-putra mungsuh sakutu.
Kembang mlati. Rakjat ditarik ḍuwit, djamané aran Kaladjaja, rusaké marga ratuné wawanan karo bangsa mantja (bangsa sabrang).
Kembang sruni. Rakjat ditarik warna-warna (emas, slaka, wulu-wetuning bumi lsp), djamané aran Hartati, rusaké pradja marga wawanan karo maru.

II. Pralambang awudjud gambar:

A. Pralambangé napsu.

.

Gambar (wajang) Dasamuka, pralambangé amarah, jaiku napsu marang kamurkan.
Kumbakarna, pralambangé aluamah, jaiku napsu marang mangan-turu.
Sarpakanaka, pralambangé supijah, jaiku napsu marang asmara.
Wibisana, pralambangé mutmainah, jaiku napsu marang panggawé betjik, tindak adil.

B. Pralambangé pakarti.

Gambar (wajang) buta (sing mesti awudjud buta pratjoré, danawa rutjah) tangané tengen digénḍong (tumèmplèking geger). Dadi tangané tengen ora makarti, ora dianggo lambéjan; jèn mlaku mung alambéjan tangan kiwa. Iku pralambangé wong kang seneng laku ngiwa, lire: seneng nindakaké panggawé ala.
Penḍita, tangané kiwa digénḍong. Manawa lumaksana, sing dianggo lambéjan mesti baé ja mung tangan tengen; mangkono uga sing dianggo makarti. Iku pralambangé wong sutji, seneng nindakaké pakarti betjik, panggawé luhur. Emoh laku ngiwa (ora tau tumindak ala). (*)

______

(*) Semar uga nggénḍong tangan kiwa. [ 76 ]

C. Pralambang ngélmu gaib (kasampurnaning pati).

Gambar Semar ing ngisor iki kadadéan saka ukara kang tinulis ing sastra Djawa, Mara waspadakna, nuli watjanen!

Sawiji gambar kuduné katon ing pérangan iki.
Yèn kowé bisa njangkepi, deleng Wikisumber:Paugeran gambar lan Pitulung:Nambah gambar kanggo panuntun.

Pamatjané mangkéné:

Baja sira arsa mardi kamardikan,
ajwa samar sumingkiring dur-kamurkan.^[1]

Mardika, tegesé: ora keréh. Nanging ingatasé ngélmu gaib, maksudé: ora keréh ing kadonjan. Dadi, ateges: mardikaning djiwa (suksma, njawa). Manawa djiwa utawa suksma (njawa) wis mardika, mesti ora mangéran marang kadonjan, satemah ora kalépétan dosa, Wong sing ora kalépétan dosa, matiné bisa mati sampurna.

Dadi maksudé pralambang iku mangkéné: [ 77 ]

77

Manawa kowé nedya ngudi murih resiking djiwamu (ora kebanda ing kadonjan), adja samar marang bisané sirna durkamurkanmu. (Manawa pamardimu kanti temen-temen, durkamurkanmu mesti bisa sirna).

D. Pralambangé nagara Republik Indonésia.

Pralambangé R.I. iku awudjud gambar garuda, mawa tiitra ,,Bhineka Tunggal Ika”. Garuda iku adegé mbegagah lagi mbabar swiwi, sirahé méngo manengen. Ing dadané ana taméngé mawa godagan lima. Godagan lima iku isi gambar endas banténg, wit wringin, pari, kapas lan lintang Nur-kuning (ing tengah bener). Wondéné maksudé sidji-sidjiné kasebut ana ing tjakepané tembang Sino m ing ngisor iki. (*)

1. Kaga Garuda mbegagah, pralambangé nagri R.L, mustaka noléh mring kanan, angantjas pakarti betjik, akalung ranté rukmi, tali taméng wangun djantung, gumandul anéng dada, pita putih mawa tulis, tjinangkerem kentjeng ing tjetjakar mengkang.

2, Tulis kang tinrap ing pita, tuduh wasita wigati, pan ,,Bhinnéka Tunggal Ika”. warna-warna nging manunggil, lar pendjawat ing swiwi, pitulas jekti wéh tutur, tanggaling kamardikan, lar-buntut wolu winilis, wigatiné Agustus wektu gumrégah.

3. Taméng agodagan lima, Pantjasila mralambangi, rinarengga, gegambaran, endas banténg ranté pari; kapas lintang Nur-kuning, miwah wit wringin ngrembujung, kabéh mawéh Pralambang, Pantjasila kang linuwih, tetalesé mranata pa-préntahan.

4. Prasemoné Ketuhanan, lintang Nur-tjahja njunari, ginambar ing dasar kresna, Karakjatan dasar langking, gambar banténg sinungging, warna ireng miwah pingul, Kabangsan adedasar, putih mawa wit waringin, ron grembujung dadya pangajoman rakjat.

5. Prasemon Prikamanungsan, mawa lambar dasar abrit, agambar ranté kantjana, mawa kluweng warni kalih, bunder Miwali pesagi, ranté pralampita tuhu, mring akeh sukubangsa, para warga nagri R.I, tita njata santosa dénnja memitran.

6. Dasar Kaadilan Sosjal, warna mulus memplak putih, apepaés pari-kapas, pranjata anjasmitani, gegajuhan kang inggil, mbangun pradja mamrih subur, makmur. kasuwur mantja gemah-ripah loh-djinawi, temah tata-tentrem kalis ing duskarta.

7. Blegeré gaga Garuda, kagambar ambabar swiwi, tjutjuk Mantjas tjakar mengkang, buntut kabéh mralambangi, tenaga

_______

(*) “Garuda méngo manengen, pralambangé ngantjas panggawé luhur. [ 78 ]

78

kang njanggupi, mbangun pradja mrih linuhung, tameng agaris malang, mralambangi kendit-bumi, tanah tropen dununge Indonesia. (Pm)

III. PRALAMBANG MAWA WARNA

1. Abang pralambangé wani.

2. Putih pralambangé sutji.

3. Kuning pralambangé kaluhuran.

Tumrap bangsa kulonan: 1 Abang — wani. 2 Putih — sutji. 3 Kuning - geting. 4 Idjo - ngarep-arep. 5 Biru — setya-tuhu.

Tumrap kawruh kabatinan. (ngélmu gaib).

1. Abang — amarah (kamurkan).

2. Idjo (biru) — aluamah (mangan-turu).

3. Kuning — supijah (asmara).

4. Putih — mutmainah (sutji).

Tjundukna karo pralambang awudjud gambar, ing pérangan A.

IV. PRALAMBANG MAWA BASA (TEMBUNG)

Pralambang sing diwedaraké sarana basa (tembung) akeh banget. Tuladané :

A. Lambang utamaning watak Jan tindak.

Pangkur

Poma jwa nganti kawuntat, para prija mamrih utameng urip, ngulatana nganti antuk, lima praboting gesang, jeku wisma tjuriga tan kena kantun, kukila miwah wanita, ganepe lima turanggi.

Katrangan:

Prija iku kudu ndarbéni wisma, tjuriga, kukila, wanita lan turangga. Maksudé:

1. Wisma (omah) iku sing dikarepaké bab momoté. Prija iku kudu asipat momot, liré: sugih pangapura, Tembungé sing luwih apik: sabar-maklum-momot-mengku.

2. Tjuriga (keris) iku sing dikarepaké bab landepe. Prija iku landep ing budi.

3. Kukila (manuk), sing dikarepaké betjiking swarané (anggungé), keprungu ngresepaké. Prija iku guneme kudu alus angresepake.

4. Wanita (wong wadon), sing dikarepaké sing solah-bawané”. Prija, tindak-tanduké kudu sarwa alus, sareh angarah-arah, ora grusa-grusu.

5. Turangga (djaran), sing dikarepaké bab ,,takad lan bandele”. Prija iku kudu takad lan bandel atine [ 79 ]

79

B. Lambang djaman.

Lambang djaman iku jasané Pudjangga, awudjud unen-unen kang ngemu surasa pepindan, mralambangi kaanane djaman. Lambang djaman kang kerep keprungu ana warna pitu,jaiku:

1. Anderpati Kalawisésa, djaman Pedjadjaran

Anderpati = ora wedi mati

Kalawisesa = Btr Guru, Hjang Siwah.

Ing djaman Pedjadjaran, wong-wong (rakjat) pada ngrasuk agama Siwah. Olehé pada ngrungkebi agamané kanti temen-temen, wani nglabuhi agama Siwah nganti tumeka ing pati.

2. Radjapati Deéwanata, djaman Madjapait

Radjapati = tembung. Sarodja ateges: ratuning ratu, ratu binatara. Dudu tembung ,,Tadja-pati” kang ateges : pepati kang amarga saka kerengan, tiba Isp. dudu.

Dewanata, uga ateges nata binatara (Indonesia : radja jang di-dewa-kan).

Ing djaman Madjapait, sing djumeneng ratu prasasat déwa tumurun (kuwasa banget), djadjahané nganti tekan ing sadjabane Nuswantara.

3. Adijati Kalawisaja, djaman Demak.

Adijati = sujati — pendita linuwih. Sing dipepindakake kaja mangkono jaiku para wali.

Kalawisaja = Btr Guru, ratuning Déwa, Iku pepindané Ratu Demak (Patah)

Ing djaman Demak kang djumeneng Ratu asipat Wali, djumenengé Ratu uga kanti bebantuné para Wali.

4. Kaladjangga, djaman Padjang.

Kaladjangga = Btr Asmara.

Ing djaman Padjang kang djumeneng Ratu (Djaka Tingkir) Seneng-ulah asmara.: (Mestiné para najaka lan narapradja sarta. Takjat ija ana sing tiru).

5. Kalasakti, djaman Mataram:

Kalasakti = Btr Wisnu, déwa kang awatak pradjurit, seneng memaju ajuning djagad.

Ing djaman Mataram, Ratu sakawulané pada seneng ulah kapradjuritan.

6. Kaladjaja, djaman Wanakarta. Ana ing ngendi dunungé kraton Wanakarta, lan sapa sing djumeneng Ratu (asmané), isih dadi kekerané Déwa.

7. Kalabendu, Ora katjrita pralambangé djaman nagara ngendi lan sapa djedjuluké kang djumeneng Ratu. Manut gotéké wong akéh, ing djaman Kalabendu, wong-wong

akeh Sing pada mangéran marang kadonjan. Pada awatak : [ 80 ]

80

Wani mirang wedi mati, ramé ing pamrih sepi ing gawé. Akèh durdjana-djuti, langka wong kang kena pinratjaja; ratjaké pada kegedén mélik, pada kasinungan. aklak rusak. Sing gemblung djinurung, sing murka katon mulja. Sing djusjur kodjur, sine nrima katoné tjilaka. Tjotjog karo tegesé tembung ,,Kala. pendu”. Kala= djaman, wektu, mangsa. Bendu = duka. Kalabendu = djamané (mangsané) wong-wong pada nampa bebenduning .Pangéran, marga akéh kang pada atindak sasar.
Wekasané djaman aklak bedjad (Kalabendu) iku manawa Sang Nata Ginaib jaiku Prabu Amisan wis djumeneng Ratu. Djaman bandjur dadi karta-rahardja; kang awatak tjulika nemu tjilaka, kang murka antuk siksa, kang djudjur luhur, sing sutji dipundi-pundi.
Lambang djaman iku tandingen karo lambange Adjar Subrata,.

B. Lambang pradja.

Lambang pradja iku uga jasané pudjangga, sing dipralambangi ratuné, Nanging saréhné ing djaman bijén iku nagara lan: rakjat kabéh pada ana ing panguwasané ratu, pralambangé ratu uga dadi pralambangé nagara lan rakjat.
Lambang pradja tjatjahé ana wolulas, jaiku:

Tjatur-rana semuné sagara asat. Lambangé pradja papat: (Djenggala, Kediri, Urawan, Singasari) kang tansah pada paprangan, nganti banda-nagara dadi asat (enték). Tjatur'=papat. Rana = perang. Sagara = pepindaning kahartakaning nagara, Asat = enték.
Ganda kéntir, semuné liman pepéka. Lambangé Sri Pamekas ing Pedjadjaran; marga Sang Prabu kurang wewéka, kena: disédani déning putrané déwé jaiku Sijungwanara (sarana dilabuh ing kali). Ganda = pralambangé ratu. Kéntir= kéndang. Liman' = pralambangé ratu. Pepéka = sepi ing pangati-ati. ora wewéka.
Matjan galak semuné tjuriga ketul. Lambangé nagara Madjapait. Sang Prabu Brawidjaja Nata Binatara; éman déné para-putra-sentana lan kawulané pada ketul pangrasané marang kasusastran. Matjan galak= ratu kuwasa. Tjuriga=para putra-sentana lan kawula (rakjat).
Lunga perang putung watangé. Pralambangé para ratu Demak. Sultan Demak nenelukaké para bupati kang isih agama Buda kanti dibijantu para wali, akeh wali (lan sakabaté) kang tumeka ing séda. Lunga perang = nenelukaké. Putung = mati. Watang = para wali (lan salabté).
Alelungan datan kongsi bebasahan, keselak kampuhé bedah. Pralambangé Sultan Padjang (Djaka Tingkir, Hadiwidjaia, [ 81 ]
81

Mas Karèbèt, Banjak widé), olèhé djumeneng ratu durung nganti mukti-wibawa, keselak séda.
Alelungan= pepindané djumeneng ratu. Datan kongsi bebasahan = durung nganti mukti-wibawa. Keselak kampuhé bedah = keselak séda.

Surakalpa semuné lintang sinipat. Pralambangé Panembahan Sénapati ing Mataram, olèhé nenelukaké para adipati kang setya marang Sultan Padjang mung abanda kekendelan, tanpa wadya-bala akèh. Durung nganti rampung olèhé nenelukaké, Panembahan Sénapati tumeka ing séda. Sura= wani. Kalpa - djaman. Surakalpa= djaman (wektu) nalika Panembahan Sénapati (sakawulané kang setya) tuwuh kasudirané. Lintang sinipat = tegesé:lintang karainan, maksudé: Panembahan Sénapati tumeka ing séda.
Kembang sémpol semuné lebé keketu. Pralambangé Sultan Sédakrapjak lan Sultan Agung, pada tumemen ulah kasantrèn, mungkul ing agama Islam. Kembang sémpol=kembang traté, tundjung, pralambangé ratu. Lebé keketu = pralambangé wong kang mungkul ing agama Islam.
Kalpa sru semuné kanaka putung. Pralambangé Sinuwun Mangkurat Tegalarum, panggalihé sereng (wengis, wentalan), akèh andel-andelé pradja kapatrapan ukum-pati déning Sang Sinuwun. Kalpa = djaman. Sru = banget, sereng. Kalpa sru = djaman sereng. Kanaka = kuku, pralambangé andel-andeling pradja. Putung = tugel, maksudé: mati.
Lajon kèli semuné satrija brangta. Pralambangé ingkang putra Mangkurat Tegalarum, djumenengé ratu lagi ana ing sadjroné nandang sungkawa, djalaran lagi ndèrèkaké lolosé ingkang rama. Lajon kèli = djisim kéndang, maksudé djisimé Mangkurat Tegalarum (sédané ora ana ing sadjroné kraton). Satrija brangta = satrija sungkawa, pralambangé ingkang putra Mangkurat Tegalarum.
Gunung kendeng semuné kenja musoni. Pralambangé S. Pakubuwana I, djumenengé ratu wis sepuh, isih sok manggalih prakara sing rèmèh (sapélé). Gunung kendeng gunung dawa, pralambang dawané umur, wis tuwa. Kenja musoni = pepindané wong nindakaké pagawéan rèmèh, prakara sapélé.
Lung gadung semuné rara nglikasi. Pralambangé S. Mangkurat (putrané S. Pakubuwana I), rusuh tindaké marang wanita (tukmís). Lung gadung pradapaning gadung, pupus gadung, pralambangé S. Mangkurat kang sarwa sembada, sarwa prigel..

[ 82 ]

82

Rara nglikasi = pralambangé Kangdjeng Sunan rusuh tindaké marang wanita (țukmis).

Gadjah meta semuné tengu......... (Pangimpun ora wentala nulis isiné titik-titik iku). Pralambangé S. Pakubuwana II, banget kinéringan para ratu mantja-pradja, nanging bareng ketekan parangmuka énggal-énggal mundut bebantu marang Pranagari (Madura), sarana nggarwa putrané putri Sang Adipati Pranagari. Gadjah meta = gadjah ngamuk, pepindané S. Pakubuwana II banget kinéringan déning para ratu mantja nagara. Tengu........= pepindaning tjiliké panggalihé Kangdjeng Sunan.
Pandji loro semuné Padjang-Mataram. Pralambang anané ratu loro, jaiku S. Pakubuwana III lan Sultan Hamengkubuwana I (K. Pangéran Mangkubumi).
Rara ngangsu, randa loro anututi pidjer atukar. Pralambangé ana satrija lolos saka kraton, ditututi ratu loro, nanging sing pada nututi pidjer tetukaran. Iku djamané K.P. Mangkubumi lan R.M. Said madeg suraning panggalih, kang wasanané K.P. Mangkubumi djumeneng Sultan Hamengkubuwana I ing Mataram, lan R.M. Said djumeneng K. Gusti Mangkunagara I ing Sukawati.
Tan kober apepaès amangun sindjang. Pralambangé S. Pakubuwana IV lan V, ora kober mranata pradja, saking akèhé rubéda kang ngreribedi. Tan kober apepaès= ora kober ngrerengga, maksudé: ora kober mranata pradja.Amangun sindjang= mranata nagara.
Kalabendu semuné Semarang lan Tembajat. Pralambangé K.P. Dipanagara nalika madeg suraning panggalih, perang mungsuh kompeni. Kalabendu = wektu bramantya, jaiku bramantyané K.P. Dipanagara. Semarang = pralambangé wadya kompeni. Tembajat pralambangé wadya-balané K.P. Dipanagara.
Tundjung putih semuné pudak sinumpet. Pralambangé satrija sutji djumeneng Ratu Adil akaḍaton ing Ketangga; sadurungé djumeneng ratu, satrija iku ora ngétokaké kasatrijané, kasebut ,,Satrija kesampar-kesandung". Tundjung putih= kembang traté awarna putih, pralambangé satrija sutji, adil. Pudak= kembang pandan warnané ija putih, pralambangé satrija luhur ing budi. Sinumpet= diwalik, pralambangé satrija kang ora katon satrija, satrija kang ora ngatonaké kasatrijané, satrija kang sadurungé djumeneng ratu kotjap ,,satrija kesampar-kesandung”.

[ 83 ]

83

Gandrung-gandrung ing lelurung andulu gelung kekenḍon; keris-parung tanpa karja, edolen tukokna uleng-uleng tjampur-bawur. Pralambangé tanah Djawa (Nuswantara) sawisé tekan djaman gemah-ripah, karta-rahardja, tulus kang

sarwa tinandur, murah kang sarwa tinuku.
Keris-parung = keris ḍapur naga-lumaksana (mawa luk), kosok-baliné keris ḍapur naga-tapa (lentjeng, tanpa luk).
Tanpa karja = tanpa guna, marga wis tata-tentrem, ora prelu saḍija (njimpen) gegaman keris Isp.
Edolen tukokna uleng-uleng tjampur-bawur keris-parung (gegaman), sarèhné wis tata-tentrem (ora ana rerusuh), prajogané edolen baé, ḍuwit pepajoné tukokna kembang sing wangi-wangi gandané, kanggo seneng-seneng.

C. Pralambanging genḍing.

Gending sing kanggo ing padalangan (kuwajangan) iku warna-warna banget. Manawa dalang (sadjroné majang) mbutuhaké gending apa baé, mung kari préntah (ngabani) marang para nijaga. Préntahé dalang marang nijaga iku ora mung dilairaké nganggo ukara sawantahé baé, nanging sinamun ing pralambang utawa sasmita.
Ukara-ukara sasmita sing lumrah dianggo pralambanging gending, kajata :

Tindakira Sang Pinangantèn sarimbit tansah akekantèn asta, tan kena benggang sanjarigending Monggang.
Gugup sagung para bijada, pijak ngarsa tangkep wuri gending ajak-ajakan.
Ing samarga-marga, kesandung-sandung tindakira Sang Dèwi - gending Sandung.
Umjang-gumuruh swarané, pinda mrijem bebéndrongan gending Béndrong (Kiprah).
Kawistara ing semu, kadi mangu-mangu tindakira Sang Sinatrija gending ladrang Mangu.
Sanalika sirna rudahing panggalih, pinda pandam kéntir gending in warih = gending Damar Kèli. Pandam = pepadang, dijan, damar. Kéntir = Kéndang, kèli.
Tindakira Dèwi Pregiwa-Pregiwati sanityasa arerangkulan, pinda gadung apepuletan gending Sekargadung.
Tindakira Sang Sinatrija nusup gegrumbulan nasak bebondotan, karèndèt-rèndèt ing ri sarirané = gending Bondèt.
Kang séba ing paglaran djaba, kawistara 'tan djangkep Winilis = gending Semukirang. Tan djangkep = ora ganep, winilis kurang.
Suwarnané Sang Dèwi Wara Srikandi lan Rarasati, jèn sinawang katon pada rupané = gending Gambirsawit. Pada rupané (tumrap sandangan) sasawit, sawitan. [ 84 ]
Namung njenjaḍang sih paduka, winenangna angaras pada = genḍhing Onang-onang.
Duk samana, wajahé wus kapara sanga = sasmita gantining pathet (mentas pathet nenem ganti patet sanga). Unining suluké Sangsaja dalu araras, abjor kang lintang kumeḍhap, titi-sonja tengah wengi ........... (sabandjuré). (¹)
Umjang-gumuruh swarané wadya-bala ambereg singa gending Singanebah. Mbereg = mburu, mbeḍag, ngojak.
Duk samana wajahé wis sumirat ndungkap raina = sasmitané genḍing Sumirat. Utawa: sasmita wiwité patet manjura (mentas patet sanga, ganti patet manjura). Unining suluké: Mèh raina semu-bang Hjang Aruna (sabandjuré).(²)

D. Pralambang tumrap ing tembang.
(Sasmita araning tembang).

Kasusastran Djawa ing djaman kuna, luwih-luwih karangané Pudjangga, akèh kang ngemot prasemon utawa pralampita. Para pangripta ing djaman kuna tjarané meḍaraké tjipta-rasa, lumrahé sinawung ing pralambang utawa prasemon kang angèl ditlusur surasané. Nanging tumrap wong Djawa kang lebda marang kasusastran Djawa, kang landep pangrasané marang éndahing basa Djawa, adaté uga lebda marang ulah-kritlaning pralampita.

Buku-buku kasusastran kang sinawung ing tembang babaran djaman kuna, prasasat mèh ora ana kang njebutaké djenengé pupuh kanti tjumeplos. Kabèh pupuh utawa tembang, djenengé sinamun ing prasemon kang ing djaman saiki lumrahé diarani „ukara sasmita araning tembang”. Dunungé „ukara sasmita araning tembang” ana warna loro,

jaiku: I. Ana ing bebukané pupuh, isi pituduh djenengé pupuh iku. II. Ana ing wekasané pupuh, isi pituduh djenengé pupuh tjanḍhaké.

I. Tuladha sasmita ing bebukané pupuh.

1. Mamèt prana rèh kawuntat, kang winangun nalikanira nguni, Sang pra Kawi Wali wolu, mrih hardja wurjèng pradja, pinitaja déra Kangdjeng Sang a-Prabu, Sri Wasésa ing Bintara, pinilala murwèng kawi.

(Lambangpradja, M. Ng. Mangunwidjaja).

2. Manis-arum sinawung langen sri, sru kawurjan pamudyaning raras, kang mulja pangrèh sarèhé, lir manik mandaja gung, breming rat wus winajang ing sih, sih wigunaning karja, akarja wulangun, wulanguning tama-hardja, hardjèng déja

_____________

^{(1) Mriksanana katja 117 No. 7.

(2) Mriksanana katja 118 No. 10.} [ 85 ]sinemangkara suksmadi, pangèsti murwèng sastra.

(Langendrija, Balai-Pustaka).

3. Kasmaran ingkang pinudji, luputa ing ila-ila, dèn dohna tulak-sariké, ngétang sagunging lelembat, kang karèh Goplem ika, demit lit-alit sadarum, pan dédé demit pra radja.

(Serat Kidung).

Pitakon :

Kawuntat, manis, kasmaran, sidji-sidjiné sasmitané tembang apa ?

II. Tulada sasmita ing wekasané pupuh.

Putjung (Wulangrèh, Pakubuwana IV).
Éwuh temen babo wong urip puniku, apan nora kena, kinira-kira ing budi, arang mantep widjiling basa rahardja.
Megatruh (Wulangreh, Pakubuwana IV).
Tulisané ing Lohkilmakpul rumuhun, pepantjèn sawidji-widji, tan kena owah sarambut, tulising badan puniki, adja mundur ing pakéwoh.
Sinom (Ardjunasasrabau, R. Ng. Sidusastra).
Bedhahé nagri Ajodya, para Mantri kèh umiring, ngungsi nèng wukir Dhandhaka, iku tjarita mangsuli, mangkana kang winarni, Rawana ingkang ngaḍatun, anèng nagri Ajodya, sawadya-balanirèki, anggung dènnja pepara anganthi bala.

Pitakon:

Widjiling, mundur, anganți, sidji-sidjiné sasmitané tembang apa?

Ringkesé.

Tembung-tembung kang kanggo njasmitani tembang:

I. Dhandhanggula: sarkara, manis, madu, artati, dhandhang, gula, gula-drawa, gagak, kagakresna.

II. Sinom: srinata, ron-kamal, pangrawit, logondhang, anom, Wèni, muda, taruna, réma.

III. Asmaradana: asmara (kasmaran), kingkin, brangta, brangti, sedih.

IV. Kinanti: kanti, ganḍhèng, kanțhèt.

V. Pangkur: wuri, pungkur, juda-kanaka, wuntat, tembung-tembung mawa wanda „kur”.

VI. Durma: mundur, galak, tembung-tembung mawa wanda „dur”.

VII. Midjil: widjil, wetu, wijos, raras-ati, sulastri.

VIII. Maskumambang: kambang (kumambang), kéntir, timbul.

IX. Putjung: kluwak, untjung, tembung-tembung mawa wanda „tjung”. [ 86 ]

X. Djurudemung: mung, djuru.

XI. Wirangrong: wirang, mirong.

XII. Balabak: klelep, keblabak.

XIII. Gambuh: embuh, gambuh, djumbuh, kambuh, tambuh.

XIV. Megatruh: pegat, duduk, truh.

XV. Girisa: giris.

Pakon:

Ing Ngéngréngan Kasusastran Djawa djilid I pérangan panutup (bab XX) ana reriptan tembang mawa sasmita warna-warna. Bukaken, watjanen, iḍep-iḍep mbalèni.
Reriptan tembang ing ngisor iki saben telung pada nuli ganti tembang. Golèkana sasmitané! Sasmitané tembang apa ? Tembangna!

Sedjarahé wajang warna-warna.

Sinarkara ing taun Masèhi, sangangatus telungpuluh sanga, Sri Djajabaja kaswarèng, Nata Kediri kasub, kang murwani ajasa ringgit, wajang Purwa sing rontal, ing tembé binangun, Radèn Pandji ing Djenggala, duk ing taun rolas atus dwi dasa tri, sléndro ponang pradangga.
Sinulukan nganggo tembang Kawi, masih abebakal saka rontal, Kudalaléjan Pamasé, ja Lembuamiluhur, Padjadjaran putra Sang Pandji, ajasa wajang dluwang, amarengi taun, rolas atus patang pluh pat, pamburiné Djakasuruh Madjapait, kala angkaning warsa.
Rolas atus asta dasa lan tri, jasa wajang abebakal dluwang, ingaranan wajang Bèbèr, pradangga sléndro wuwuh, rebab praptèng kalané warsi, sèwu tlung atus djuga, putra Sang a-Prabu, Brawidjaja kang kapisan, jékang asma Sungging Prabangkara wasis, kasmaran mulas wajang.
Wektu iku wajang wiwit, mawa tantjeban katjrita, prapta ing djaman kuwalèn, Radèn Patah natèng Demak, karsa ajasa wajang, taun sèwu patang atus, telung puluh luwih sapta.
Djinurungan para wali, Sunan Giri sung sumbangan, wanara anétra loro, Bonang sung ritjikan djaran, déné Sang Kalidjaga, kang jasa kekeliripun, panggah saléndro pradangga.
Taun patblas atus luwih, patang puluh telu kotjap, Radèn Patah Demak bijèn, karsa ajasa gunungan, wajang saja sampurna, wajang Purwa saja kombul, dé wajang bèbèr kawuntat.
Sultan Trenggana ing Demak, jasa wajang tinatah ponangrai, taun sèwu patang atus, lan sapta dasa sapta, duk ing taun patblas atus wolung puluh, ajasa kidangkantjana, rinengga prada rinukmi.
Tumeka angkaning warsa, patblas atus wolung pluh lima nuli, Sunan Girilaja iku, jasa wajang ingaran, wajang Geḍhog [ 87 ]

pradangga pélog kasébut,tanpa danawa-wanara, mirid lakon Radèn Pandji.

9. Let sawarsa Sunan Bonang, jasa wajang Bèbèr-Gedog akanti, tinabuhan trebang-angklung, iku karan Ketiprak, praptèng taun limalas atus lan telu, Djakatingkir mbangun wajang, mawa kampuh-tjlana komplit.

10. Amarengi lan pepakem midjil, pakem warna loro, wajang Purwa atanapi Golèk, wajang nawa gegamaning djurit, limalas atus lwih, lima ponang taun.

11. Tuwuh wajang Golèk tanpa kelir, gamelanè slèndro, Sunan Kudus sing jasa djarènè, kotjap Panembahan Sènapati, mbangun wajang mawi, tatahan pinundjul.

12. Iku taun limalas atus lwih, patang puluh sitok, nuli elet sawlas warsa manèh. Dèn Mas Djolang mbangun angowahi, tangan-iras dadi, sopakan sinambung.

13. Sang Srinata ing Mataram, Sultan Agung kang anganggit, wanda wajang sawlas warna, wewidjangè sidji-sidji, Baladèwa narpati, wanda gègèr kang sinebut, wanda gendrèh Sri Kresna, Wanda mangu Sang Djahnawi, wanda rangkung Kusuma Wara Sumbadra.

14. Wanda djangkung Sujudana, wanda golèk Banuwati, wanda brebes Badranaja, Wrekudara wanda mimis, dè Bagong dèn arani, wanda gilut lamun Pètruk, wanda djeglong ingaran, ratu buta den arani, wanda barong wajang Krutjil katjarita.

15. Kang jasa Sultan Mangkurat, mirid babad Madjapait, lelakonè Damarwulan, pradangga salendro ugi, angkanè ponang warsi, nemblas atus lima nudju, wajang-wong djumedul ugi, wajang dupara kasebut, sing jasa sardjana solo.

16. Wajang-wong saja gambuh, wajang Purwa saja ndedel kombul, bareng lawan wajang-wong djumel ugi, wajang dupara kasebut, sing jasa sardjana Solo.

17. Wajang dapura iku, kang kinarja lakon duk rumuhun, babad tanah Djawa wiwit ana Landi, wajang dupara tan dangu, sirna den emohi uwong. *)

18. Ketoprak duk djumedul, taun sangalas atus rong puluh, atabuhan lesung lan kentongan tjilik, madju gamelan kalebu, lesung pinegat tan kanggo.

19. Taun sèwu sangang atus slawè tuwuh, tontonan kang angemperi, wajang-wong ingaran ludrung, mawa lagon purwakanti ing Surabaja kang kalok.

) Sing jasa R.M> Danuatmadja. [ 88 ]
1. Let sapuluh taun manéh gja djumedul, wajang wahana tan mawi, praba

lakonè tan tamtu, nanging tanadangu nuli, sirna dén emohi uwong.

Djaman kamardikan tuwuh wajang suluh, taun sangalas atus lwih, patang puluh nenem durung, sumebar ing semu sami, wong-uwong akéh sing emoh.

E. Pralambang lija-lijané.

1. Kangdjeng Sultan Agung nggarwa Njai Rara Kidul.

Njai Rara Kidul iku djaréné sing ngratoni samodra-Kidul, ja samodra India kang djembaré prasasat tanpa tepl. Djembaré samodra-Kidul (samodra India) iku mralambangi djembaring panggalihé K. Sultan Agung; sugih pangapura, ora gampang duka.

2. Sigra milir kang géték sinangga badjul, kawandasa kang ndjageéni, ing ngarsa miwah ing pungkur, ing kanan miwah ing kéring, sang géték lampahnja alon.

„badjul” kang kasebut ing tembang Megatruh iku dudu badjul kang saluguné, nanging „sbadjul-buntung”. Tembung „gétek” uga dudu. géték kang sawantahé.

3. Pralambang ing wiwitané lajang Djangka Sabdapalon.
Sinom

Rusake ing tanah Djawa, kambah déning wéwé putih, tebu. wulung gegamannja, wong Djawa abosah-basih, wong désa keh kang sedih, kéles déning dajanipun, halangsa mring Hjang Suksma, antuk apura Hjang Widi, tjahja djenar midjil saking ing bang wétan.

Wewé putih = bangsa akulit putih, Walanda.

Tebu wulung = bedil.

Tjahja djenar = bangsa akulit kuning, Djepang.

Midjil saking ing bang wétan = gendéra ) „matahari-terbit",

4. Pralambang uran-uran „Semut-ireng”.

Dandanggula.

Semut-ireng anak-anak sapi
kebo-bongkang njabrang kali Bengawan (kakehan 1 wanda pm)
Kéjong gondang djarak sungutè (kakéhan 1 wanda Pm).
timun-wuku gotong wolu (kakèan 1 wanda Pm).
Surabaja gègér kepati
ana wong ngojak matjan,
dèn wadahi bumbung
alun-alun Kartasura

[ 89 ]gadjah meta tjinantjang wit sidaguri

patiné tjinèkèr ajam (kekéhan 1 wanda Pm).
Semut-ireng = Déwi Sapuḍi putri saka Wanḍan (garwa pangrembé Prabu Brawidjaja) pakulitané ireng-manis.
Anak-anak sapi = peputra Bonḍankadjawan, kasebut Lembupeteng. Ja Lembupeteng iku sing kapunḍut putra-mantu Ki Ageng Tarub, diḍaupaké karo Dèwi Nawangsih utawa Rara Kasihan. (*)

Kebo-bongkang = Kebokenanga lan Kebokanigara (putrané Prabu Brawidjaja) ora karsa mandjing agama Islam, wasanané paḍa tumeka ing séda. Kebokenanga disédani déning Sunan Kudus, Kebokanigara séda-muksa ana ing gunung Mrapi. Ja sédané prijagung loro iku sing dipralambangi „njabrang kali Bengawan”.
Kejong-gonḍang = Djaka Tingkir, turuné wong geḍé kang wis dadi asor. Djarak sunguté = bisa djumeneng ratu.
Timun-wuku gotong wolu = Panembahan Sénapati didjumenengaké ratu saka pambijantuné wong wolu, jaiku: 1 Ki Ageng Pamanahan, 2 Ki Djurumartani, 3 Ki Pendjawi, 4 Ki Djurukinṭing, 5 Ki Bujut Wirasaba, 6 Tumenggung Majang, 7 Pangéran Madé Pandan, 8 Adipati ing Batang.
Surabaja gègèr kepati = bedahé Surabaja, wong-wong paḍa bingung pating bilulung (gègèr).
Nalika samana sing djumeneng Adipati ing Surabaja asma Pangéran Ratu Agung; wondéné sing mbeḍah Surabaja asma Tumenggung Mangun-Oneng lan Tumenggung Sepandjang, utusané Sultan Agung ing Mataram.
Ana wong ngojak matjan dèn waḍahi bumbung = Tumenggung Urawan (utusané Sunan Mangkurat ing Kartasura) bisa mikut kraman kanṭi gampang. Sing madeg kraman jaiku Pangéran Puger.
Gadjah meta = wong aran Dirana madeg kraman, (Dirana iku anaké lelurahé srati aran Bujut Dirada).
Patiné tjinèkèr ajam = patiné Dirana marga dirampog sarana ditjotjogi nganggo dom.
Alun-alun Kartasura, gadjah meta ...... sabandjuré = bareng kraman Dirana kepikut bandjur ditjatjang ing wit wringin alun-alun Kartasura, nuli ditjotjogi dom nganti tumeka ing pati. Wondéné sing mikut Dirana asma Pangéran Pringgalaja (utusané Sinuwun Kartasura).

BAB XII. BASA BLENDERAN

Basa bléndéran iku basa sing diplèsèdaké marang teges lija, preluné supaja wong sing didjak wawan-gunem utawa sing [ 90 ]

90

ngrungu bisaa anjel atiné, ngguju. Tuladané:

Kowé pada slamet? Tembung „pada slamet" kang satemené ateges ,,pada tanpa alangan", déning wong sing ditakoni diplèsèdaké tegesé ,,pada gedéné karo Slamet", lan wong sing ditakoni mangsuli: ,,Gedé aku tinimbang karo Slamet".
Grija sampéjan pundi ? ,,Pundi" kang maksudé ,,ing pundi" (ndjaluk dikandani araning kampungé utawa kutané), diplèsèdaké kang ateges ,,ndjaluk dituduhi wudjuding omahé", mulané wong sing ditakoni bandjur mangsuli: ,,Grija kula boten kula bekta".
Aku rak wong kétok. ,,Kétok" kang pantjèné kudu ditegesi éntar (misuwur, kadjèn-kéringan lsp.), diplèsèdaké sing ateges lugu, lan wong sing ngrungu ukara iku bandjur njambungi: ,,Ija, wong kowé pantjèn ora bisa ngilang".
Anakku (sing saiki isih tjilik) bésuk mesti dadi wong gedé. ,,Wong gedé" kang maksudé ,,wong gedé pangkaté", diplèsèdaké sing ateges ,,gedé wudjuding awaké".
Aku ora tau ngèlèki wong. ,,Ngèlèki" tegesé ,,nggawé èlèk", dadi saka tembung lingga ,,èlèk". Nanging jèn diplèsèdaké, linggané „kèlèk”.
Punapa sampéjan sampun naté ngawoni tijang? ,,Ngawoni" karepé saka lingga ,,awon", jèn diplèsèdaké bandjur saka lingga ,,awu"..
Kowé njekel péso, apa kowé arep mbelèk ? ,,Mbelèk" kang linggané ,,belèk", diplèsèdaké ing tembung mbelèk" kang maksudé ,,tembelèk" (reregedé pitik).
Kowé nggawa bendo, apa arep merang? ,,Merang" linggané ,,perang", diplèsèdaké ,,merang" kang ateges : gagang pari. (*)
Pak Suta ngèrèki manuk. „Ngèrèki" linggané ,,kèrèk", diplèsèdaké sing asalé saka lingga ,,èrèk".
Bakalé Tjina-Tjina digantungi. ,,Bakalé" ateges ,,bahané" (barang-sembet), diplèsèdaké kang ateges tjaloné".
Wong adol krambil dikepruki, wong adol témpé diwudani, wanita adol mbako diambungi. Sarèhné telu iku ukara bléndéran, kudu disurasa mangkéné: Sing dikepruki iku krambilé (dudu wongé), sing diwudani témpéné, sing diambungi mbakoné.
Klambimu mesti ora bisa ngendog-uler. ,,Ngendog-uler" iku tembung tjamboran kang ateges ,,pating

(*) Arep, ditegesi: dojan. [ 91 ]

91

trutul ireng-ireng", diplèsèdaké kang ateges metu, endogé awudjud uler".

Aku wis saminggu ora kopèn. „Kopèn" lumrahé ateges: kerumat. Ing ukara bléndéran iku ateges: ngombé wédang kopi.
Apa kowé arep ngombé kopi ? Kopi" ateges,,wédang-kopi", diplèsèdaké kang ateges,,bangsané gendul".
Wédang-kopi iku ana ing mripat marakaké reged. Mesti baé, manawa wédang-kopi iku diesokaké ing mripat. (Ora diombé).
Andak kowé jèn ngombé wédang-tèh bisa turu ? Ora bisa! Ngendi ana wong lagi ngombé kok bisa turu!
Sing sapa ketiban durèn mesti bakal sugih. Maksudé: sugih tatu, akèh tatuné.
Kowé nedya ngalap wanita, mestiné ora sawanita-wanitané, nganggo milih. Tumrap kowé, wanita ,,sugih ala" karo ,,ora duwé aju", endi sing kopilih ? Emoh kabèh! Wanita,,sugih ala" tegesé akèh banget alané, mestiné babar-pisan ora kasinungan ,,apik". Hla wanita sing ,,ora duwé aju", mung duwé ala tok, babar-pisan ora ana ajuné, sapa sing gelem ngalap ?!
Apa kowé bisa mènèk krambil ? Ora! Jèn ngentjiki krambil aku bisa. Nanging jèn mènèk gluguné (wité), aku wis kulina banget.
Djaréné kowé karem 'djangan-menir, apa njata ? Ora! Jèn djangan djagung-nom, aku pantjèn karem banget. Djangan tugelan-beras (menir), aku babar-pisan ora dojan. (Ing basa lumrah, djangan-menir = djangan djagung-nom).
Dikir ora ana gunané, donga ngebot-eboti. Ing basa bléndéran, tembung,,dikir" ditegesi,,wedi satakir" (tembung wantjahan). Tembung,,donga" ditegesi,,wadung sanga". Mesti baé, wedi mung satakir ja ora ana gunané. (Hla dianggo apa?!) Wadung sanga, mesti ngebot-eboti.
Lan sapanunggalané. Basa bléndéran iku sok dianggo tjangkriman, djenengé ija tjangkriman bléndéran, lan tjangkriman bléndéran iku tarkadang sinawung ing tembang. (Ndelenga Ngéngréngan Kasusastran Djawa djilid I tjap-tjapan kaping IV katja 84-86). Basa bléndéran bisa mahanani gumjeg, gajeng lan lutjuning gunem; dadi ija kalebu rerengganing basa. Sarèhning sipaté basa bléndéran iku bisa mahanani gumjek gajeng lan lutjuning gunem, 'sing mesti migunakaké base bléndéran jaiku dagelan.

[ 92 ]

92

Wong-nom guneman karo wong-tuwa, manawa migunakaké basa bléndéran kalebu nerak tata-krama.

BAB XIII. BASA PEPRENÉSAN.

Basa peprenésan iku tetembungan utawa unèn-unèn kang digawé-gawé, lumrahé ngemu surasa pamiluta utawa meméntjut. Wong nglairaké basa peprenésan iku adaté darbé sedya ,,nudju prana" marang wong kang ing wektu iku pinudju ana ing satjedaké. Maksudé, supaja wong iku bisaa katuwuhan rasa seneng kang tundoné bandjur katetangi rasa-pangrasané ,,sihtresna" marang wong sing nglairaké basa peprenésan mau.

Basa peprenésan iku njedaki tetembungan tjremedan utawa lékoh. Tumrap wong sing alus budiné lan sugih wewéka, njirikmarang basa peprenésan. Ngutjapaké manèh gelema, krungu baé wis ora seneng. Matja buku-buku kang isi basa peprenésan ora wegah, mung mligi kanggo ngganepi pepaking kawruh kasusastran.

Basa peprenésan sok keprungu ana ing pasrawungan, kanggo patjalaton lumrah. Nanging sing luwih adakan, keprungu ana ing tjakepané tembang lan lelagon kang kanggo nggérongi gending, luwih-luwih ing pérangan kang diarani umpak-umpak lan senggakan.

A. Basa peprenésan padinan.

Basa peprenésan padinan (kang diutjapaké kanggo patjalaton), lèrègé ngandut maksud ,,sembrana pari-kena". Wong sing ngutjapaké darbé pangangkah marang bab kang dilairaké; nanging supaja ora ngatarani, panembungé kanti sesembranan. Ing lair, panembungé sadjak api-ora, sadjatiné nijat temenan.
Tulada:

Jèn (barangku) nedya kotuku, aku ora olèh; nanging jèn kodjaluk, malah dakwènèhaké kabèh. (Unèn-unèn iki bisa ngandut maksud sing djero).
Dodolané rokok larang, nanging meksa dakserang (meksa daktuku), wong sing dodol ora kalah aksi karo Rara Mendut.
Djarité baé larang regané, apa manèh bakulé; méndah gedéning pepanggilé. Prija sing guneman mangkono iku (ana ing sangarepé wanita bakul djarit), ing lair nedya tuku djarit, nanging sadjatiné nijat ngalap bakulé.

Pepanggil = pandjaluké wanita marang prija kang ngadjak bebrajan urip; jèn prijané saguh minangkani, wanita iku ija gelem manut-miturut.

[ 93 ]

93

,,sembrana pari-kena" iku jèn ora tiba kebeneran, sisip-sembiré tampa pepisuh resik patjerèn temenan, nandang wirang. Mulané wong sing alus budiné lan sugih wewéka, ngedohi tindak sembrana pari-kena", ngemohi basa peprenésan.

B. Basa peprenésan ing tembang (gérong).

Senggakané tembang Pangkur ing gatra kang kalima (tumrap sawenèhé lagu): Ora susah koliwetké, waton alus gelungané; ja nduk.
Senggakané gending Orèk-orèk motor-mabur: Gendulak-agendulik, apa sida apa ora.
Sawenèhing tjakepané lelagon ,,Suwé ora djamu”. Suwé ora djamu, djamu godong suruh. Suwé ra ketemu, temu pisan ngadjak rusuh.
Senggakané Sinom Paridjata: Ing-ing golèk tanding lentjir-kuning. Ing-ing danar-danar dénok kuning.
Senggakan kang sinawung parikan: Njangking èmbèr kiwa-tengen. Lungguh djèdjèr tamba kangen.
Parikané Ulerkambang (ing gatra kang mèh wekasan): Pipimu kena dakdumuk; dakdumuk nganggo langes, nora saru mandar luwes.
Parikan ing bebukané Pangkurlamba: Kembang gedang, mantèn wédok nggodog wédang. Wédang ndjomplang, ketungkul njawang sing lanang. Utawa: Kembang gedang, mantèn wédok ngratjik wédang. Wédang ndjomplang, kebandjur njiram sing lanang.

Wong sing betjik bebudèné, mesti ija betjik tindak-tanduké lan betjik gunemé. Nembanga, ja mesti milih tjakepan sing betjik. Nggéronga, njenggakana lelagon gending, ja nganggo tjakepan sing betjik. Tjakepan kang isi pituduh betjik, kang amot pitutur, kang salaras karo djamané, jaiku djaman pambangunan".
Ing djaman pambangunan, tembang lan gérong uga kudu dibangun. Ora ngemungaké laguné baé, tjakepané ija prelu dibangun. Tjakepan kang isi basa peprenésan, tetembungan lékoh utawa tjremedan, sing bisa nenuntun marang rusaking aklak, diganti. Gantiné sing isi pitutur utawa pituduh kang murakabi ingatasé pambangunan.
Tulada warna pitu ing duwur iku upamané, tjakepané kena diganti mangkéné :

Adja watak ngendé-endé, betjik trus tumandang gawé, ja lé.
Sepia marang pamrih, di ramé tumandang gawé. [ 94 ]
94
Lir ketiban ndaru, begdja kemajangan. Dèn mempeng sinau, mrih rantjaging pambangunan.
Ing-ing, adja nglokro mempeng maning.
Manuk glatik mabur duwur. Tindak betjik budi luhur.
Bektia ibu pratiwi, mempeng ngudi ngèlmi, kinarja mbangun nagari
Kembang gedang, sumangsang warnané abang.

Botjah lanang, wadjib tumandang ,,berdjuang".
Panunggalané tembang-tembang kang tjakepané nganggo basa peprenésan, kajata :

I. Kinanti.

Kinanți panglipur wujung, rerenggané prawan sunți, durung pasah dojan nginang, tapih pindjung nging mantesi, méndah baja jèn diwasa, bumi-langit gondjang-gandjing.
Leléwané gawé gandrung, kintjangé alis wèh brangti, ulat galak nggugah brangta, liringé angasmarani, wiraga mawèh wigena, ngudjiwaté milangoni. (Pm).

II. Dandanggula.

(Pétruk sing nembang, Garèng njanțulani).
Banuwati rupané ju-manis, béndjang lamun Sujudana séda, sajekti sun pondong déwé. (Garèng: ,,Ora bakal klakon sedyamu! Dadia randa pisan, mangsa gelema Banuwati koalap!") Kalamun datan purun, sun réwangi apati-geni. (Garèng ,,Patigenia nganti awakmu kuru-aking, mangsa klakona sedyamu. Tjekaké salawasmu ana ing donja, ora bakal klakon bisa tetemon karo Banuwati".) Jèn tan panggih nèng donja, nèng akérat bésuk. (Garèng: ,,Nèng akérat saja ora bisa klakon tetemon; hla wong Banuwati ana ing swarga, kowé ana ing nraka".) Nadyan kawula nèng nraka, mbokmanawa Banuwati amèk geni. (Garèng: ,,Amèka geni kaé rak ja kongkonan baturé".) Batur-batur lumajan. (Garèng: ,,Wé hla! Djebulané toging endon Wemung trima mondong batur baé !").

III. Sinom.

Béndjang jèn ingsun palastra, jwa kokirim mbang telasih, kirimen lajoning sekar, jwa kokubur anèng bumi, kuburen kasursari, lurukana sutra wungu, jwa komaèsi séla, maèsana asta kuning, tangisana Palaran lan Paridjata.

IV. Dandanggula.

Ajam tjemeng ingkang mubal putih, simbok ngantèn mandega sadéla, kinarja tulak brangtané, nutu pari nom tanggung, simbok ngantèn pipiné ramping, gebjog malang nèng dalan, [ 95 ]sarenteg wong aju, mripaté ndamar kanginan, milar-milir èsemé dèn intjrit, murungké wong sesandja.

Ing ngisor iki tulaḍa tjakepan tembang kang mawa basa peprenésan lan kang ora, petikan saka buku Sekar-sekaran lan buku Lagu-Djawi.

Rarabéntrok (88) X2 X2, sl. pt. 9.

5 5 6 12 6 61 6.5

I. Kang ka-ta- man la- ras- ma- га
II. Ra- ras sa- djro- ning hu- dya- na

5 5.61 5 5 6.532 2 21 2 3.5

I. Ra- ra bên trok a- nglam-lam- i
II. ti- non se- kar man tja war- ni

2 2 2 2 165 5.61 52 5.321

I. pa- ran tu-ma- mèng ti- lam rum
II. én dah pè- ni a- wor a- rum

Djineman

05 6 2 12 165 2 2321 6

I. ba-ja rum- ing sa- ri ran- ta
II. ma- wèh as- tjar- ja- ning dri-ja

005 6 12 235 13 21 6.16 5

I. su- mer ma- mer- du me- nuh- i
II. ka- ti- jup ma- ru- ta man- da

5 5 5. 6.1 12 6.1 5 6.532

I. duh Mas- mi- rah Sang ku- su- ma
II. mi- rut sa- ti a- mrik mi- nging [ 96 ]5 5 6 1 2 165 2 2 32 1

I. am- bu- ka gan- da- ning se- kar

II. lu- mrang gan-da- ni- га ko- ngas

6 61 12 2 61 12 6.16 5

Gam- bir- sa- wit ma- ra- tan- i (I=II).

Sidji engkas sing tanpa basa peprenésan, tembang gedé Rarabéntrok tanpa djineman.}}

2 2 2 2 i 5.612 61 6.165 5 5 612 2 2 2.32

Te-men-é na kang den an- ti, Gam- bir- sa-wit du-

2.1 1561232 1.6 2 1.2 6165 5.356 3 3.2 5 6.532 2 5

rung mu-ni, tur i- ku no- ra mbosen- i, wit ku-

6.12 62165 2 3 5.321 5 5.61, 5.32 3.235 1 1 1

па ngan- ti. sa- i-ki, na-dyan sa- djam mu-ni ping

2.165 2 2 2 2 2 1.235 2 5.6532 2 2 2.32 1.612

tri. se-reng-é du-rung ngen-don- i. pa-na- buh- e

62165 2 3 5.321 5 5.61 5.32 2.35 13 2.1 6.16 5

ma sih u-ti, tan- da de- men- é trus a- ti.

BAB XIV. BASA RINENGGA.

Rinengga, ateges: dipatjaki, pinadjang, dipaèsi, kinarawista. Rinengga, preluné supaja éndah, bregas, ngengreng, ngresepaké. Basa rinengga uga diarani basa padjangan, basa patjakan utawa basa bregasan.
Basa rinengga mesti baé ngemu surasa kaéndahan, kaéndahaning basa. Basa kang éndah ora ateges basa sing angèl, sanadjan mesti baé ja akèh basa éndah kang angèl disurasa tegesé.
Tjarané ngrengga basa, kajata:
1. Sarana dikanḍakaké utawa ditulis nganggo ukara lija kang tetembungané ngemu surasa luwih bregas.

[ 97 ]

97

Tulada:

Kudu, manawa dikandakaké ,,ora kena ora" utawa ,,adja tau ora", bandjur dadi basa rinengga. ,,Ora kena ora", tegesé: jèn ora, ora kena. Kenané ,,ja". Adja tan-ora" tegesé: adja ora-ora", utawa: adja ora. Maksudé: kudu ,,ja". ,,Ora kena ora" utawa ,,adja tan ora" lumrah disarodja karo tembung ,,kudu", dadi bandjur muni: Ora kena ora, kudu..... Adja tan ora, kudu......
Tandangé kaja bantèng ketaton. Manawa unèn-unèn iku tembungé sawatara diganti tembung Kawi, bandjur dadi basa rinengga, sanadjan tegesé pada baé karo sing nganggo basa lumrah.

Tandangé kaja bantèng ketaton.	⁠⁠Iki basa lumrah.
Tandangé kadi andaka kanin.	⁠⁠Iki basa rinengga.

Tetandingan

Basa lumrah.	⁠⁠ Basa rinengga.
1. Teluk.	⁠⁠ 1. Asrah bongkokan.
2. Sadéla banget.	⁠⁠ 2. Sakedèp nétra. Utawa: Jèn nginanga abang, idua durunorung asat.
3. Salumahing bumi, saku-rebing langit.	⁠⁠ 3. Kang kasangga ing pratiwi, kaungkulan ing akasa.
4. Pasrah pati-urip. (Pasrah djiwa-raga).	⁠⁠ 4. Kumureb ing abahan.
5. Prakara iku adja kopikir manèh.	⁠⁠ 5. Prakara iku sisihna baé.
6. Ditundung kanti tjara sija.	⁠⁠ 6. Ditjutat kaja tjatjing.
7. Surasané lajangmu wis dakngretèni. Tetandingan.	⁠⁠ 7. Surasané lajangmu wis dakdada.
8. Ajo rembugan adu-arep, adja grundelan ana ing buri.	⁠⁠ 8. Enja dada, endi rai.
9. Wé hla! Sida dakgebugi, kowé!	⁠⁠ 9. Wé hla! Mangsa wurùnga krasa ing tanganku, kowé!
10. Aku krungu kabar kang durung karuwan njata lan orané.	⁠⁠ 10. Aku krungu tembang rawat-rawat, udjaré bakul sinambéwara.	_

Panunggalané basa rinengga:

Ngrepèpèh² pinda sata manggih krama.

Unèn-unen iku diarani ,,pepindan" mawa basa rinengga, [ 98 ] isiné bab tjandra, jaiku tjandrané: wong kang tindak-tanduké sadjak mendak-mendak, katon andap-asor semu ngasih-asih.

Madjua sajuta ngarsa, saketi wuri. Iku diarani ,,ukara sesumbar" mawa basa rinengga. Maksudé: nantang supaja dikrojok. Jèn basané sing lumrah aku krojoken (sing akèh kantjamu ngrojok).
Gagah kedjibah, mingkuh ketempuh. Iki diarani ,,paribasan" mawa basa rinengga. Maksudé: kepeksa kudu nindakaké, amarga wis kebandjur saguh.
Lir tinubruk ing mong tuna, sinamber ing gelap lepat. Iki diarani ukara pepindan mawa basa rinengga, isi panjandra, jaiku tjandrané tandangé wong kang gugup-gurawalan, amarga atiné trataban banget.
Kadjondjang sumangga asta, katigas sumangga djangga, katuwek sumangga djadja. Iki diarani ukara asrah djiwa-raga, maksudé : badé dipunpunapakaken sumangga, ndèrèk kémawon.
Mata-mata kapèn, kaja kowé kulup Premadi. ,,Mata-mata kapèn" ukara pepindan, tegesé lugu: mripat kaling-kalingan. Maksudé rumangsa samar (panduluné), mulané takon „Kowé apa Premadi, kulup ?”
Kapèn = lingga apé + ater-ater ka + panambang an.
Apé = aling-aling, rana (Walanda: schutsel). Kapèn = kaling-kalingan.
Marmane djeneng sira adoh ingsun awé, tjedak ingsun raketaké,...............
Adoh ingsun awé = dak-undang.
Tjedak ingsun raketaké = dakkon mréné, njedak.
Nadyan akèh kawulaningsun kang sakepel sisih rerawisé, kang pinangku djedjénggoté, nanging ora ana kang pantes ingsun adjak imbal-watjana ngrembug ruwed-rentengé pradja, kadjaba amung sira kang bisa mbubuti ing arungkud, madangaké ing apeteng.
Sakepel sisih rerawisé, pinangku djedjénggoté = maksudé wis tuwa, dadi wis akèh pangalamané.
Ruwed-rentengé pradja = prakara sing ndjalari ora tatatentremé nagara.
Mbubuti ing arungkud, madangaké ing apeteng = njirnakaké kang ndjalari rusuh lsp.
Tédja-tédja sulaksana, tédjané wong anjar katon. Wingking pundi kang pinangka, ngadjeng pundi kang sinedya; tigas kawurjan, sinten sinambat ing wangi?

[ 99 ]

[ 100 ]

Irawan

mawa

berhima

gunung

imbal-watjana

nggantung laku

tanpa larapan

Tanpa larapan

sowan déwé

Dumrodjog

Ngamuk punggung sura tan taha, nirbaja nirwikara

Punggung

Ngamuk punggung

Sura tan taha

Nirbaja

Nirwikara

gegala

tinatah mendat djinara méntér

tapak-paluning pandé

sisaning gurénda

Gegala

Manggala

digegala

Tinatah mendat

Djinaea méntér

Paron

Palu

Teguh-timbul

[ 101 ]

Sekti-mandraguna (tembung sarodja) = digdaja banget.
Tapak-paluning pandhé = gegaman saka wesi. Gegaman saka wesi iku mesthi ana tapaké palu, marga panggawéné sarana dipalu.
Sisaning gurénda = tegesé lugu: turahané wungkal, maksudé: gegaman saka wesi. Gegaman saka wesi iku pangasahé sarana digosokaké wungkal. Marga gosokan karo wungkal, gegamané dadi tipis (mingid-mingid), dadi landep.
Gurénda = wungkal awangun bunder.

Sedhakep asuku tunggal, nutupi babahan bawa sesanga. Iku tjarané wong mudja-samadi. Tangané seḍhakep, sikilé dadi sidji (didhèmpètaké). Asuku tunggal = mawa suku dadi sidji (didhèmpètaké).
Babahan (tembung Kawi) = bolongan, lawang, wiwara, dwara.
Hawa = napsu, jèn disarodja dadi: hawa-napsu.
Nutupi babahan hawa sesanga = lawanging hawa-napsu tjatjahé sanga, ditutupi kabèh. Bolongan kuping 2, bolongan irung 2, mripat 2, tjangkem 1, planangan (pawadonan) 1, djubur 1. Kabèh iku ditutupi, maksudé: ora makarti. Liré: ana rupa ora dinulu, ana ganda ora ingambu, ana swara ora rinungu, lan saterusé.

Radèn Arja Setyaki ja Radèn Wresniwira, ja Bimakunting, ja Singamulangdjaja, suh-djedjeting pradja, sapu-kawat Dwarawati.
Suh = nam-naman tali (kanggo nalèni sapu). Djedjet = talining wengku. Suh-djedjeting pradja = pikuwating nagara, jaiku sing bisa njapu mungsuh (samangsa ana parangmuka nekani nedya ngrabasa pradja).
Sapu-kawat = andel-andel, jaiku wong sing kena diendelaké mesti bisa njirnakaké mungsuh (njapu parangmuka).

Ngasta bang-bang aluming pradja. Tegesé : bisa nggawé abang utawa aluming nagara. Maksudé: Nguwasani pradja lan tanggung-djawab tata-tentremé. Tembungé lija: ngasta pusaraning pradja. (Pusara = tali).

Djeneng para ingsun timbali marak ing ngarsaningsun, poma adja darbé pangira manawa bakal tampa nugraha keris kang tuwa tangguhé, kampuh kang pera siginé, sabuk kang dawa ubedé. Bebasan adoh lintang binalang kaju; tangèh kenané, tjepak tjupeté.
Para = tembung wantjahan sarana mbuwang pérangan tengah: pa (keni) ra, tegesé : kowé. Nugraha = gandjaran.
Keris kang tuwa tangguhé = keris peng-pengan, gedhé kasijaté.
'Kampuh kang pera siginé = kampuh (dodot) isih anjar.

[ 102 ]

Adoh lintang binalang kaju= lintang dunungé adoh banget (dhuwur banget), dibalang nganggo kaju, mesthi ora bakal kena. Maksudé: pangarep-arep utawa sedya kang tangèh bisané klakon.

21. Rinten-dalu ingkang kawula tjetjadhang namung ajahan ingkang awrat. Kakarsakna mbedhah pradja sawantji-wantji, anggrasang bètèng nggathol kapurantjang, kawula sendika nglampahi. Manawi putung kasawatna, remuk kasawurna !

Kapurantjang = wilahan (pring) dilantjipi ditata pating tjrongat kapasang ing: pager-bata (bètèng) .

(Manawi badan kawula ngantos)putung kasawatna, remuk kasawurna = (manawi badan kawula) nganthos tatu, (balung putung, kulit tjètjèl), prajogi kaedjura pisan. kémawon. Djalaran manawi kawula ngantos nandang tatu, pratandha kirang teguh-timbul, kirang digdaja, boten pantes tampi kapitadosan ageng, adamel lingsemipun Gusti.

Rinengga (direngga) utawa didèkèki rerenggan, maksudé supaja éndah angresepaké. Nanging manawa kakéhan rerenggan, malah ndjuwarèhi. Pepindhané wong nganggo-anggo sing kakéhan rerenggan, mesti ndjuwarèhi. Upamane: nganggo ali-

ali satengah lusin, ndjuwarèhi. Nganggo djam-tangan lan djam-kandhut; ndjawarèhi. Mangkono uga basa, manawa kakéhan rerenggan ija ndjuwarèhi. Sing bisa ,,marakaké éndah”iku dudu ,akèhing rerenggané”, nanging ,,pintering pamilihé rerenggan” lan prigeling tjarané matrapaké rerenggan iku ing papan kang mungguh.

Reriptan ing ngisor iki. asalé saka Kèpèk tilarané Ki Bei Tjitrasantika, Wadana Pamidjèn ing Sambunematjan: (Sragèn). Ora kakéhan rerenggan nanging èndah angresepaké. Tembungé runtut, gampang diapalaké; pedhotané mapan, unèn-unènè laras, tur isinè ija mentes.

I. Dhandhanggula

1. Tibra laju wajahé Hjang Rawi, rawat-rawat sinamar Hjang Ima, amara-semu sunaré, rèrèh dènnja tumurun, lir kepalang malah-tumolih, labet masih karenan, mjat resmining dhukuh, wismané randa Dhadhapan, mèsi sotya kang lagi sinara wèdi, dinadar ing Djawata.

2. Ponang Retna samana kaèksi, 'Kèn Limaran nèng ngajuning wisma, njaponi palantarané, sakedhap kèndel mangu, kang sinapon tinolih pulih, wola-wali mangkana, kèh rondhon kand luru, lir kenèng daja-upaja, mbok parawan pegel ing tyas nawung kingkin, temah tunèng wewéka. [ 103 ]

⁠3. Katarutjut ngutjap pasang-giri: ,,.Déwa Gung kang amengku kuwasa, saksinen udjar ngong mangké, sapa bangkit tumulung, ngilangana kalésa mangkin, kalamun djalu dadya, djatu-kramaningsun, déné jèn sipat wanodya, ingong rengkuh sadulur sinarawèdi, tekèng Ari-bawana”.

II. Pangkur.

⁠1. Samantara djleg kawurjan, Djaka Lodang tumurun marepeki, Kèn Rara arsa lumaju, ponang wamara modjar : ,,Éh ta Rara tan nedya sikara ingsun, mung ajun takon kéwala, ing wau ingsun mijarsi.

⁠2. Sira prasetyéng Djawata, sapa bisa tetulung minangkani, laruding larahan luru, regeding palataran, lamun prija sira sumarah Winengku, jèn wadon dadia kadang, sadulur sinarawèdi.

⁠3. Apa temen udjarira, jèn tjidraa kenèng upata jekti, jèn sira nuhoni wuwus, njatèdining Kusuma, jwa sandéja nugrahanta mèh dhumawuh, ingsun: dutaning Djawata, anekani pasanggiri”.

III. Maskumambang

⁠ 1. Rawat waspa Kèn Rara dupi mijarsi, ngungun sru nalangsa, puwara aris nauri: ,,Dhuh walèh-walèh punapa.

⁠2. Pan sanjata wuwus ulun kang kawidjil; mené mung sumangga, paran nggèn ulun njinggahi, jèn wus karsaning Djawata”.

⁠3. Suka ing tyas réwanda tandya samadi, Hjang Maruta prapta, kalésa katut sumilir, rerontjèné tan winarna.

IV. Kinanti

⁠1. Baskara diwasa surup, ginantyan wimbaning sasi, sedhengé tanggal ping sapta, manda prabané marnani, senen djroning padhukuhan, sonja sabawaning djanmi.

⁠2. Upama kalané dalu, ana karna kang tumiling, kaja mung mjarsa na rasan, piweling kang milangoni; ,,Duh Rara ing béndjang-éndjang, ing wajah banguning rawi,

⁠3. Sun méndra arsa anggaru, mring sawah si Randakuning, sira Rara reratenga, sathitik kinarja ngirim, nora kudu salah éndah, nanging susulna pribadi”.

V. Balabak.

⁠1. Bjar raina Kèn Rara wus maring sendhang, mamèt wé. Turut marga njambi reramban djanganan, antuké. Prapténg wisma wusing. njapu atetebah, djogané. [ 104 ]

2. Tjetik geni arerateng tata-tata, sumbulé.Samantara kirimané wus samakta, kabehé. Ngambil sléndang Kèn Rara nuli pamitan, rénané.

3. Nggéndong tjeting manggul sumbul sarwi ngemban, kendiné. Gja umangkat semparèt agegantjangan, lampahé. Prapténg teba winulat kawurjan sonja, gubugé.

VI. Putjung.

Nguwuh-uwuh: ,,Kakang nèng ngendi sirèku, djare nggaru kakang, sawahé si Randakuning, kari-kari dakgolèki nora nana"
Nengna wau mené gantya kang winuwus, nenggih Radén Putra, ing Djenggala Sang Apandji, nudju arsa bedag-pikat amisaja.
Mjang nenumpu mring alas gung liwang-liwung, namur brangtanira, manganti pandjanmaning Sri, nitih kuda ingiring Ki Djodèh Santa.

VII. Midjil

Sru kapjarsa tradjanging taranggi, andegé pinargok, kumritjiking kendali linepèh, mjang plesating seséla lit-alit :,,Tik-kaletik krintjing, bug-gedebug barus”.
Prapténg teba Dyan Pandji uméksi, ana raré wadon, kawistara éndah suwarnané, tinakonan wus sadjarwa djati, Radyan duk mijarsi, ing drija kumenjut.
Gja tumurun mara miraketi, pagut ing patemon, Nikén Rara karenan ing tyasé, asrah djiwa mring Sang Radja-siwi, tan pantara prapti, Djaka Lodang nguwuh.

VIII. Durma.

,,Eh ni Rara endi pepundjunganira, suwé sun anti-anti, katuwoné sira, patemon lan wong prija, lah apa njata sirèki, wus gatuk ing tyas, tan kogel mulat téngi”.
Katgadèng tyas Radén Putra duk mijarsa, arsa ngajat djemparing, réwanda sru modjar: ,,Babo jwa salah tjipta, ingsun dutaning Hjang Widi, dadi patjalang, memulang tuduh margi.
Kèn Limaran pasti djatu-kramanira, trah-tumerah midjeni, djroning pitung djaman, béndjang sapungkurira dihin djaman Anderpati, Kalawisésa, nèng Padjadjaran nagri. [ 105 ]
IX. Asmaradana

1. Dyan Sri Kala Radjapati, kuthané in Madjalengka, rinusak putrané dhéwé, sumilih salin salaga, ngalih maring Bintara, Adijati djamanipun, sadjroning Kalawisaja

2. Rusaké mring Padjang ngalih aran djaman Kaladjangga, tan lawas wus ngalih manèh kekhuta anèng Mataram, rinaket wong nakoda, djaman Kalasakti iku, sirep reretuning pradja.

3. Djaman kaping nem angalih, kuthané ing Wanakarta, pan Kaladjaja djamané, puwara djaman ping sapta, Kalabendu ranira,, pjarsakna lambanging semu, nanging sun lungguh sadhéla."

X. Gambuh.

1. Djaka Lodang gumandul, praptaning pang ngethèngkrèng sru muwus; ,, Wahanané jèn Kalabendu nekani, tinggalé njanma sawegung, tan Ijan arta kang katongton.

2. Prandéné malah larud, amalarat lir binérat larut, warna-warna wadalé kawula alit, padjégé rangkep. kang mupu, pradjané sugih bot-répot.

3. Tan ana warta tuhu, mari kangen wong sanak-sadulur, nir ing tata sardjana-sudjana kontit, dursila kendel andarung, kang bandol tulus mandosol.

XI. Sinom.

1. Leremé retuning pradja, sinapih Nata Ginaib, sinebut Ratu Amisan, sudama papa linuwih, djroning masih piningit, bebasan sinampar-sandung, akèh kang katambuhan, puwara djenengira dji, pinandita mengku adil-paramarta.

2. Djedjuluk Sri Hérutjakra, ngadaton Ketangga-petik, pradjurité mung Sirolah, kang molah luluh kapilis, singa mungkir kadjungkir, mangsah rebah kabarubuh, saking karsaning Suksma, akarja buwana-balik retuning rat érat ingréh rahardja.

3. Ménak sésining bawana, tan ana winalang ati, muwah-muwuh sandhang-boga, sirna kang durdjana-djuti, tobat durtané sebit, mulat wilalating ratu, turun ping tjatur sirna, tanpa karananing djurit, mung katawan lawan napsuné prijangga.

XII. Megatruh.

1. Ingsun tutur iku nguni wus kasebut, djangkané Natèng Kediri, Sri Djajabaja duk rawuh, nèng wukir Padhang nelasi, Adjar Subrata kedudon. (*) [ 108 ] Léng = pepindaning raga, awak, badan-wadag, djasmani.

Ngemuli = maksudé ndjaga, rumeksa, ngerèh.

Maknané : djiwané manungsa kudu bisa mangrèh ragané, supaja ing tembé bisa mati sampurna. (Raga, uga ateges: napsu).

Wong urip iku arang sing djiwané bisa mangrèh ragané utawa hawa-napsuné. Sing akèh-akèh, marga ketarik éndahing kadonjan, ragané utawa hawa-napsuné tansah ngerèh djiwané. Malah ora mung ngerèh, ja nunggangi barang; djiwané diengkuk-engkuk, djiwané kalah. Sing menang ragané, marga

djiwané kurang kuwat. Mung wong sing adjiwa kuwat utawa wong sing gedé mutmainahé sing bisa meper hawa-napsuné. Ja djiwa kang asipat mangkono iku kang kena diisbataké „kodok ngemuli léngé”. Wong kang djiwané kaja mangkono, ing tembé bisa mati sampurna.

2. Ngangsu apikulan warih.
Tegesé wantah : ndjupuk banju mawa pikulan banju. Tegesé : ngalap banju, wis duwé banju. Maksudé : maguru ngèlmu gaib, wis mawa lambaran utawa lèmèk.

Lambarané utawa dedasaré wong kang nedya maguru ngèlmu gaib, kajata : wis kulina ngengurangi, wis ora banget-banget olèhé mangéran marang kadonjan.

3. Amét geni adedamar = ngangsu apikulan warih,

4. Golèkana galihing kangkung = ngretia marang djiwamu (suksmamu, badan-alusmu). Sawisé ngreti, udinen murih djiwamu bisa kuwat, bisa ngalahaké hawa-napsumu.

Kangkung, pepindaning raga (djasmani). Galihé, pepindaning djiwané (Satemené kangkung iku tanpa galih).

5. Apa isiné wuluh wungwang? Maksudé : apa kang ana ing sadjroné badan-wadhag? Wangsulané: badan-alus, suksma, djiwa utawa njawa.

Wuluh wungwang = bumbung wungwang = bumbung kang bolong kiwa-tengen, iku pepindané ragané manungsa.

6. Golèkana tapaké kuntol nglajang! Maksudé: ngudia murih ngreti marang keplasing njawa ! Wong mati iku njawané menjang ngendi, kudu ngreti.

Kuntul = pepindhaning njawa (suksma, djiwa).

Isbat sinawung ing tembang, tuladhané :

Dandhanggula. (Petikan Kidung).

1. Ana pandita akarja wangsit, minda kombang angadjap ing tawang, susuh angin ngendi nggoné, lawan galihing kangkung, wekasané langit-djaladri, isining wuluh wungwang, lan gigiring punglu, tapaké kuntul anglajang, manuk miber uluké ngungkuli langit, kusuma ndjrah ing tawang. [ 109 ]

2. Ngambil banju apikulan waruh, amèt geni sarwi adedamar, kodok ngemuli elèngè, miwah kang banju dèn kum, mjang dahana murub kabasmi, bumi pinetak ingkang, pawana katijup, tanggal pisan kapuparman, jèn anenun sentèg pisan anigasi, kuda ngrap ing pandegan.

3. Ana kaju amurwa sawidji, wit buwana epang kéblat papat, agodhog méga rumembé, apradapa kekuwung, kembang lintang salaga langit, semi ndaru lan kilat, woh surja lan tèngsu, asirat bun lawan udan, apeputjuk akasa bungkah pratiwi, ojodé baju-badjra.

BAB XVI. SULUK NGÈLMU GAIB. (*)

Suluk ngèlmu gaib, lumrahé sinawung ing Tembang Matjapat, isi piwulang babagan ngèlmu gaib {ngèlmu kabatinan, ngèlmu kasampurnaning pati).

Tuladha :

I. Maskumambang. (Tasawuf Islam 25-7-38)

Batu-tukon lamun nrima masthi dadi
ing kamardikannja
nadyan wong mardika jekti
jèn loba dadi kawula.

Batur-tukon = budhak, maksudé: budhaking kadonjan, wong sing mangéran marang kadonjan.

Kamardikan, maksudé: kamardikaning djiwa (suksma), ora kerè ing kandonjan, ora mangéran marang kandonjan.

Kawula = batur, abdi. Maksudé: abdining kadonjan.

Maknané:

Wong kang kèrem marang kandonjan (mangéran, marang donjan}, menawa gelem ngendhalèni hawa-napsuné, mesthi banjur bisa asipat ora kerèh ing kadonjan, mandar bandjur bisa ngerèh. Kosok- baliné: wong sing djiwané wis mungkur ing kadonjan, manawa tuwuh angkara-murkané lan ora bisa meper, mesthi bandjur malik-grémbnjang kèrem marang kadonjan.

II. Midjil. (Tasawuf Islam 25-10-37)

1. Sagung pangkat kang sira alami, ajra sira raos, jéku apan warana djatiné, marwa singkirna jwa sira pikir, terusa lumaris, njenjadhang pitulung.

2. Samangsané sira sinung luwih, sing djanma kinaot, poma ajwa kesengsem dèn anggé, nadyan katon solan-salin warni, singkirana kaki, jwa nganti kalimput

Pangkat, maksudé : kanikmataning kadonjan.

Ajwa sira raos = adja banget2 korasakaké kanikmatané.

Warana = aling-aling, maksudé: kadonjan iku bisa ngaling-

[ 110 ] alingi (nutupi) laku kang tumudju marang kasampurnaning pati.

Ajwa sira pikir = maksudé pada karo ajwa sira raos.

Terusa lumaris = terusa tumindak ngener kasampuraning pati.

Njenjadang pitulung = nenuwun marang Pangéran bisaa tinarbuka atiné bandjur gumrégah nggilut ngélmu kasampuraning pati.

Nadyan katon solan-salin warni = sandajan kadonjan iku éndah lan ora mboseni.

Jwa nganti kelimput = adja nganti peteng djiwamu kang marga ketutupan ing kadonjan iku.

III. Midjil. Pituturé Rama marang Wibisana).
Damar kraton ajwa mati-mati
sadegé kaprabon
ajwa kandeg madangi djagadé
mangka panariking réh sajekti.
ing pati-pinanggih
kautaméng Prabu.

Damar kraton (damaring pradja), maksudé : kang minangka pepadanging awak, jaiku ati lan pikiran. (Pikir itu pelita hati).

Sadegé kaprabon = salawasé madeg ratu, maksudé: salawasé urip.

Ajwa Kandeg madangi djagadé = kudu tansah ulah kabetjikan.

Mangka panariking réh sajekti = minangka pambudidaja, minangka laku.

Ing pati pinanggih kautaméng Prabu = manawa mati, njawané antuk kamuljan.

Buku-buku Suluk, sing akéh-akéh djumedulé ing djaman Islam, tuladané: I Suluk Sukarsa, Karangane Sunan Bonang. II Suluk Wudjil, karangané, Sunan Bonang. III Suluk Malang-Sumirang, karangané Sunan Panggung.

Ing ngisor iki petikané:

I. Suluk Sukarsa: Girisa

1. Sastra gumelar ing djagas, kang atuduh pangawikan, kang wruh ing tuduh sampurna, tan ana ireng lan petak. Jén sira sampun waspada, lumampaha alon-alonan, kibirira lan sumungah, udjub-loba singgahana. [ 111 ] 2. Ki Sukarsa wus alajar. ing sakaṭahing sagara, margané tekèng makripat, tanpa étang urip-pedjah. Damaré murub tan pedjah, panganggo mulja tan rusak, asangu tan kena telas, angungsi ing désa djembar.

3. Ki Sukarsa dènnja lajar, parau sabar-darana, salat mangka tiangira, kinamuḍèn pangawikan. Linjaran amangun hak, winelahan nijat donga, dèn satangi aneneḍa, dèn pulangi lawan tobat.
4. Dèn labuhi sukurullah, dèn talèni lan kana-'at, dèn pulangi lan witjara, dèn damari lan makripat. Ki Sukarsa dannja lajar, wus tekèng sagara rachmat, kawasa dènira lajar, wus tekèng Sagara "Ora".

II. Suluk Wudjil: Ḍanḍanggula.

1. Dipun weruh ing urip sadjati, lir kurungan reraga sadaja, betjik dèn wruhi manuké, rusak jèn sira tan wruh, hèh ra Wudjil salakunèki, iku mangsa, dadia, jèn sira jun weruh, betjikana kak sarira, awismaa ing enggon punang asepi, sampun katjakrabawa.
2. Adja doh déra ngulati kawi, kawi iku njata ing sarira, punang rat wus anèng kéné, kang minangka pandulu, tresna djati sariranèki, sijang-dalu dèn awas, pandulunirèku, punapa rekèh pratjihna, kang njatèng sarira sakabèhé iki, saking sipat pakarja.
3. Mapan rusak sadjatinirèki, dadiné lawan kaarsanira, kang tan rusak dèn wruh mangké, sampurnaning pandulu, kang tan rusak anané iki, minangka tuduhing Hjang, sing wruh ing Hjang iku, mangka sembah pudjinira, mapan awis kang wruha udjar Puniki, dahat sipi nugraha.

III. Suluk Malang-Sumirang: Ḍanḍangggula.

1. Dosa agung-alit dèn singgahi, udjar kupur-kapir kang dèn ambah, wus liwung pasikepané, tan andulu dinulu, tan angrasa tan angrasani, wus tan ana pinaran, pan djatining suwung, ing Suwungé iku ana, ing anané iku surasa sadjati, wus tan ana rinasan.
2. Pan dudu rasa karasèng laṭi, dudu rasaning apapa lawan, dudu rasa Kang ginawé, dudu rasaning guju, dudu rasa kang angrasani, rasa dudu rerasan, kang rasa amengku, sakèhing rasa-karasa, raga-djati tan karasa djiwa-djisim, rasa mulja wisesa. [ 112 ]

Kang wus tumeka ing rasa-djati, sembahjangé tan mawas nalika, lwir banju mili djatiné, tan ana djatinipun, munimona turu atangi, saosiking sarira, pudjiné lumintu, raina wengi tan pegat, pudji iku raina-wengi siréki, akéh dadi brahala.
Pangrunguningsun duk raré tjilik, nora Selam déning asembahjang, tan Selam déning panganggé, tan Selam déning saum, nora Selam déning nastiti, tan Selam déning tapa, nora déning laku, tan Selam déning aksara, nora Selam jén anut aksara iki, tininggal nora esah.
Selamé ika kadi pun-endi, kang ingaranan Selam punika, déning punapa Selamé, pan ing wong kapir iku, nora déning amangan bawi, nadyan asembahjanga, jén durung aweruh, ing sadjatiné wong Selam, midera ing likasan amontang-manting, djatiné kapir kawak.

Pitakon :

Kaprijé basané buku-buku Suluk iku? Kaprijé pedotané gatra-gatrané tembang ? Klebu apik apa ora?

BAB XVH. SULUK PADALANGAN. (*)

Lelagon (langen-swara) kang kanggo ing pedalangan (kuwajangan) iku njrambahi sawarnaning tembang. Tembang gedé, tengahan, matjapat lan lelagon dolanan, kabéh kesrambah.' Nanging sing kerep déwé kesrambah jaiku‘lelagoning tembang kang diarani Suluk padalangan.
Tjakepané suluk padalangan iku njilih tjakepané tembang
gedé, tembang tengahan utawa matjapat, nanging lumrahé mawa owah-owahan sawatara (dielong utawa diwuwuhi).
Tuladané:
Tembang gedé Saljarini (7 + 7 + 7) x 2 x 2, sl. pt. 9.
Endjing budal gumuruh, saking nagri Wirata, sakéhing balakoswa.
Abra busananira, lir surja wedalira, saka ing djalanidi.
Arsa madangi djagad, duk mungup² anéng, anéng putjaking wukir.
Marbabak bang sumirat, kenéng soroting surja, méga lan gunung²

Dadiné tjakepan ing suluk padalangan, ndelenga tulada No. 6.
Gunané suluk padalangan iku kanggo mbangun swasana, swasananing kaanan kang lagi ditjaritakaké.
Sadjroné majang sawengi (djam 21.00 — djam 6.00), dalang mbangun swasana warna-warna, mulané suluké ija gonta-ganti. Swasana susah, gembira, lega, ketjuwan, sereng, kendo lan sapanunggalané, iku sidji-sidjiné ana suluké déwé.

__________

_{(*)Tembung „suluk” asalé saka tembung „cloka”, tegesé: puisi (tembang).} [ 113 ] Tuladané :

Swasana susah, disuluki nganggo Patet manjura djugag. (Ndelenga tulada No. 12)

4. Suluk padalangan iku ana pepilahané. Ana sing diarani :

Suluk djulag, jaiku suluk sing ditjekak.
Ada-ada greget-saut, jaiku suluk sing sereng.
Sendon, jaiku suluk sing rasané kendo, mengeng, tida-tida.
Sendonan (sesendonan), jaiku tetembangan matjapat utawa lelagon dolanan (Dandanggula, Putjung, Gambangsuling, Witing-klapa lsp).

Hla „patetan” iku apa?

Tetabuhan mawa lelagon suluk, nanging tanpa ditembangi. Dadi sing keprungu mung swaraning gamelan, lan ora kabeh ceritjikaning gamelan ditabuh. Sing ditabuh mung gendér, rebab, gambang lan suling.

Tembang sing kanggo ing suluk padalangan, akéh sing asale saka petikan buku abasa Djawa-kuna (Kawi). Emané, unén-unéné suluk kang abasa Djawa-kuna akeh sing mlésed saka asliné, ora tjotjog karo tjakepan kang kasebut ing buku kang dipetik. Saking mlésédé, unén-unén ing petikan iku bandjur dadi basa bubrah kang tanpa teges.

Tuladané:

I. Suluk Suluk patet manjura-djugag kang uniné mangkéné:

Djahning jahning talaga Kadi langit

kembang tapas-wulan upamanika (0 ..)

lintang tulja kusuma ja sumawur (0 ..).

.................................

Uniné sing asli kasebut ing buku Ramayana katja 177, tembang Bramarawilasita pada kaping 31, mangkéne:

Jahni yâhning talaga kadi langit

mambang tang pâs wulan upamanika

wintang tulya ng kusuma ya sumawur

lumrâpwekang kadi jalada.

Katrangan:

j = dj ⁠ y = j ⁠ ― = tanda dawa swarané.

Jahni = banju. Yâhning = ja bening. Mambang = kumambang. Pâs = bulus. Jalada = méga.

Asliné muni: mambang tang pâs wulan upamanikâ (larikan kapindo), tegesé : bulusé kumambang, (wanguné ) kaja rembulan (jaiku bunder). Mambang tang pâs = bulusé kumambang.

Hlo ! Tembung „Mambang tang pâs” hla kok bandjur dadi „kembang tapas”. Apae ora ‘njata mbubrahaké basa?! [ 114 ]II. Suluk patet manjura wantah (ndelenga tulada No. 10) asliné kasebut ing buku Bharatayuddha katja 9, tembang Wisardjita pada 1, uniné mangkéné:

Meh rainâ semubâng Hyang Aruna kadi netra-ning oga rapuh, sabda ni kokila ring kanigara sakêtêrni kidung ning akung, lwir wuwusing winipancha papêtaking ajam wanaring pagagan, mrak anguhuh brêmarâ ngrabasa kusuma ring parahyasan arum.

Katrangan:

Oga = sesakit (roga).
Rapuh = lungkrah (marga sajah).
Kokila = manuk.
Kanigara = arané wit.
Sakêtêrni = kaja geter.
Winipancha = bangsané suling.

Brêmara = tawon (kombang).
Ngrabasa = ngrusak (mangrurah).
Kusuma = kembang.
Parahjasan = pasaban.
Arum = wangi.
Parahyasan arum =pasaban wangi.

6. Tulada suluk padalangan ing ngisor iki mawi kadékékan titilaras, preluné supaja para nupiksa bisa nglagokaké.

1. PATET NEM WANTAH.

3 3 3 3 3 23 235 5 5 5 5 35 6532

Lengleng ramjang ningkang, sa- sang-ka ku- me-njar. O..

6 6 6 6 6 61 65 21216

ma-ngrengga rum-ing pu- ri, O...

32 2 2 2 2 12 3 56 3 5 3 2 235 235

mangkin tan-pa si-ring, ha- lep-ning kang umah, mas... lir...

2 2 2 21 65 6 12 2 2 2 2 12 121653 murub ing la- ngit. O... te- kwan sar-wa ma- nik. O...

2 2 2 2 2 12 6165 21216

ta-wing-nja si- na-wung. O... O ...

32 2 2 2 2 2 12 3 56 2 2 2 16 12

sa- sat se kar si-nudji, ung-gwan Ba- nu- wa- ti. O... [ 115 ]3 56 3 5 3 2 235 235 2 2 2 21 65 6

jwa- na mrem ma- la-ngen, lan Na- ta Dur- ju- da- na. O..

12 2 2 2 2 2 12 121653

lan Na- ta Dur- ju- da- na. O...

2. PATET NEM DJUGAG.

6 6 6 6 6 6 6 56 12 2 2 2 2 2

An-djrah ingkang pus- pi- ta a- rum, ka- si- lir ing sami-

2 12 6165

ra- na mrik. O...

3 5 53 2 235 235 2 21 65 6

se-kar ga-dung ko- ngas gan-da-nja. O...

12 2 2 2 2 2 2 12 121653

ma-wèh ra-ras re- na- ning dri- ja. O..

3. TEMBANG GEDÉ GIRISA, PAȚET NEM. (Tumrap Suluk diarani patet Lasem).

6 212 6 5 5 5 5 5 5 35 3 3 3

O... O... Dé- né u- ta- ma- né na- ta, bèr- bu- di

3 3 3 35 6 21216 2 2 2 2 2 2 2 16

ba wa lek- sa- na. O... lir- é bèr- bu- di mangka-na.

35 3 3 3 3 3 3 3 35 6 21656 2 2 2 2

O... li- la le- ga wa ing dri- ja. O... anggung dènnja

2 2 3 56 2 12 3 5 5 5 53 2 235 235

pa- ring da-na, ang- ge- gan- djar sa- ben di- na, lir... é... [ 116 ]2 2 2 2 21 65 6 12 2 2 2 2 2 2

kang ba wa lek-sa-na. O... a- ne- tep- i pa-ngan-di-

12 121653 ka. O...

4. ADA-ADA ASTAKUSWALA TJILIK (PATET NEM).

6 6 6 6 6 6 6 6 12 2 2 2 2 2

Mun-dur Re- kja- na Pa-tih un-dang, ing pra wa-dya sa-mja

2 235 2 6 6 6 6 6 6 6 5 56 6 5

sa- né ga, u- mjung ra-mé swa-ra- né ben- dé bè- ri, gu-

5 5 5 5 56532 6 12 2 2 2 2 2 2 2 2

bar gur-nang kla- wan Puk- sur tam-bur mjang su-ling papandjèn

2 235 2 6. 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6.56

da lu- dag, ben- dé ra mi- wah ka-kan- da war- na- warna

5 5 5 5 53 56532 353216 5 5 5 5 56532

pin- da dja- la- di jan. O... A- sri ka- wur- jan.

5. SULUK PLENTJUNG DJUGAG (PATET NEM). (Munduring utusan).

3 6 1 6 6 1 2 6 6 6 53

Gja lu-mèng-sèr du- ta- né Sri Na- ra- na- ta,

6 6 6 6 6 6 61 65 6 1 21216

re- kap pa- sé- wa-kan tan-dya tu- mun- duk,

3 3 3 35 321 1 1 1 1 23 5 2 16,

sang jun ma-ngar- sa, tan a- na ku- tji- wa ra- ras. [ 117 ]

6. TEMBANG GEDÉ SALJARINI.
(Tumrap Suluk diarani Mataram Gedé)

6 6 6 6 6 6 5 23 1 1 1 1 16 5

En-djing bi- dal gu- mu-ruh, sa-king sa-djroning pra-dja

53 21 1 1 1 1 1 2 2 2 2 3 5 6

gunging kang ba- la ko-swa, a- bra bu- sa- ni- ra,

6 6 6 6 6 6 5 23 1 1 1 1 1 16 5

lir sur- ja we- dal- i- гa, sa-king ing dja- la- ni- di,

53 21 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 12

ar- sa ma-dang- i dja-gad, duk mu- ngup-mu-ngup a-nèng,

1 6 6 6 6 6 6 32165 a- nèng pu-tjak- ing wu- kir. O...

7. PATET SANGA WANTAH.

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

Sangsa- ja da- lu a- ra- ras, a- bjor kang lintang ku-medap,

21 1 1 1 1 1 1 61 2 2 2 2 2 2 2

ti- ti so-nja tengah we-ngi, lu-mrang ganda-ning pus-pi- ta,

235 5 5 5 5 5 5 5 ka-reng-gjaning pu-dya-ni-ra.

12 2 2 2 2 2 21 6
O... Sang dwi- dja-wa-ra mbre-nge-ngeng.

21 1 1 1 1 1 1 61

lir swaraning ma-dubrang-ta.

2165 2 12 6 1 6 1 6 5
O... Ma-nung-sung sa-ri-ning se-kar.

[ 118 ]Suluk ing duwur iku kanggoné ana ing wiwitané ganti patet, jaiku saka patet nenem menjang patet sanga, kira-kira ing wajah djam 12 bengi. Sanadjan tumrap wajangan ing wajah awan, uniné tjakepan uga kaja kang kasebut ing duwur iku. Iku dadi tanda-jekti, manawa wajangan iku pantjèné mono kudu mung ing wajah bengi baé.

8. ADA-ADA PALARAN.

1 1 1 1 1 1 1 1 1 61 6 6 6 6 65 3

Ra sek-sa kru- ra ka- gi- ri- gi- ri, geng-nja lir pra-ba- ta,

561 1 1 1 1 61 6 6 6 6 65 3 5 5 5 5

bang ka- we- la-gar, ma-ngu-wuh ing mungsuh, a-min-ta la-

35 21 1 1 1 1 1 1. 1 2 2 2 2 2. 2 2

wan, anggro sru ma si- nga nab- da ka-dya éng- gal jun ma- nu

21 6 1 bruk-a. O...

9. ADA-ADA PATET SANGA DJUGAG.

1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 12

Tan-dya ba- la Pan-da-wam-bjuk, gu- mu-lung ma-ngung-sir,

1 6 6 6 6 6 1

ring Sa- ta Ko- ra- wa. Ο ....

{{c|10. PATET MANJURA WANTAH.

Suluk patet manjura wantah ing ngisor iki kanggo ing wiwitané ganti patet, jaiku saka patet sanga menjang patet manjura.

Tjakepané (unèn-unèn) uga dadi tanda-jekti, manawa wa- jangan iku pantjèn kudu katindakaké ing wajah bengi.

3 3 3 3 3 3 3. 3 3 3 3

Mèh ra- i- na se- mu bang Hjang A-ru-na,

3 3 232 2 2 2 2 2 12

ka- di né-tra-ning ang-ga ra-pub, [ 119 ]3 3 3 3 3 3 3 356 6 6 6 6 6 56 23

sab-da-ning ku-ki- la ring. ka- ni- ga- ra sa- ki- ter. O...

3 3 3 3 32 1 32 2 2 2 2 2 2 12 3216

ki- ni-dungan ing kung, lir wu-wus-ing wi- ni-pan-tja. O...

1 1 1 1 1 1 1 61 21653

sa pe-tok-ing a- jam wa-na. O... (*)

11. ADA-ADA DJUGAG.

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 Bu- ta ta ta ga- ti wi- sa- ja in- dri jek- sa sa- ra ma-

2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 2 1 1 1 1 1

ru- ta ba na mar- ga sa- mi- ra- na gu- ling-an wil wa- ra-

1 2

jang. O...

Kang kanggo ing tjakepan Suluk ing duwur iku, tembung- tembungé, sidji-sidjiné pada kadunungan watak lima. (Ndelenga bab XX sengkalan).

12. PATET MANJURA DJUGAG.

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Bre-ma- ra rèh ma-ngu-swa a- mung am-bre-nge-ngeng

32 2 2 2 2 2 2 2 12 3216

ka- di ka- ru- na- ning ka- swa-sih. O...

1 1 1 1 1 1 61 21653

a- nèng mar-ga a- le- la- ku. O...

_________

(*) Tjotjogna karo katja 114. [ 120 ]

13. SENDON KLOLORAN.

3 3 356 653 1 1 1 1 1 12 16

Ga-lak u- lat pin- da ta- tit am- ba- rung

2 2 2 12 2 3 6 5 32 1 21612

kang pa-mu- lu a- lus ma- nis ma-lat kung. O...

3 3 32 1 1 6 5 3 1 1 1 12 16

sem-ba- da geng a- de-deg man-da- ra- na kung

2 2 2 12 3 3 6 5 32 1 21653

a- go- rèh pan- tes da-dya ma- wèh kung. O...

14. ADA-ADA ASTAKUSWALA GEDÉ.

3 216 1 2 2 2 23 3 56 6 6 612 6 3

Graggreg an-dem- an- ing kang dja-ran ngrik ma- ga- lak gen-

3 3 3 23. 2 2 2 2 2 2 2 23216 121653

ti ma- ni- tih ing pa- me- kak-ni- ra ri sang. O...

2 2 2 2 2 23216 1 1 1 1 1 1 61 21653

su-dar- sa- na da- hat, ken-da- li rangah mandjing. O...

356 6 6 6 612 6 3 3 3 23

lak-lak-an-ing ku- da ngrik mi- djil rah

2 2 2 2 2 2 23216 1 6 2 6 21

ka-dya tuk su- ma-ram- bah. O... Mung djir mung djir A...

1 1 1 16 5 2121 1 1 1 1 1 1

jak - sa te- mah- an. O... kru- ra sru ma- na- ut

2 2 2 2 2 21 6 32165

jit na Sang Nar-pat-ma- dja. O.. [ 121 ]Ing duwur iku kabèh tulaḍa-tulada Suluk Padalangan laras sléndro, kanggo njuluki wajang Purwa. Déné Suluk Padalangan kang alaras pélog, kanggo njuluki wajang Gedog, tuladané kaja ing ngisor iki (Petikan saka buku Lagu Djawi):

1. SULUKAN PÉLOG PATET LIMA.

5 6 1 2 2 2 2 1 2 321 1 1 1 12

Mi-djil la-ngen- i--ra Sang Nar-pa- ti, lam-pah- i-ra a

165 3 3 3 23 1 2 3 3 3 32 35 321 1 1

lon gi- na-re- beg ba- da- ja ju war-na- ni-ra, solah-

1 1 1 1 1 1 1 1 2 4 5654216 6 6 6

i-га wi- ngit lir wi-da- da ri nu- run, lir wi-da-

6 6 1 232165 4 5 4 5 6165421 da - ri nu- run sa- ri-sa- ri. O..

2. SULUKAN PÉLOG PATET NEM.

2 1 6 1 1 1 1 1 12 16 12 2 321653

Pus-pa lu- lut se- kar a-di an ta- rik- sa. O...

6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 12 2 321653

An- dé a sih- ing-sun ka-lin-tang pan a- mung si- ra. O...

3. SULUKAN PÉLOG PATET BARANG DJUGAG.

7 7 7 7 7 7 7 7 7 76 7 27653 2327

Ka- ro- ré- jan kang a- ge- lung ma-jang me- kar. O...

3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 5 6765327 27653

Nji-rig njongklang ku- da- né dèn- tjandet mi-ring. O...

2 2 2 2 2 3 72 7 276532

Ku-da- né dèn- tjan- det mi- ring. O... [ 122 ]Basa kang kanggo ana ing Padalangan iku kalebu basa rinengga, basa patjakan utawa basa bregasan. Basa kang kanggo djanturan, antawatjanané sidji-sidjiné wajang, tjakepané Suluk, kabèh kalebu ing basa rinengga.

BAB XVIII. DJAPA, MANTRA, DONGA LSP.

Djapa, mantra, donga, sidikara, adji-adji iku tegesé mèh paḍa baé, jaiku unèn-unèn sing (dianggep) nduwèni daja-kekuwatan gaib. Unèn-unèné djapa, mantra, donga, sidikara lan adji-adji lumrahé diarani rapal (tembung Arab). Ndjapani, mantrani, ndongani, njidikara lan matek-adji iku ateges: ngutjapaké rapal kang (dianggep) nduwèni daja-kekuwatan gaib. Manawa tjarané ngutjapaké rapal iku kanṭi njwara djenengé ngemèlaké rapal; wondéné jèn mung sarana dibatin baé arané matek rapal.
Djapa, mantra, donga, sidikara, adji-adji iku dimèlaké utawa diwatek rapalé (déning wong sing darbé sedya apa-apa) tumudju marang Pangéran, marang ḍiri pribadi, marang wong lija, marang lelembut utawa marang barang. Manawa rapal iku ditudjokaké :
1. Marang Pangéran, lumrahé kanṭi maksud nenuwun murih kesembadaning sedya.
2. Marang ḍiri-pribadi, kanṭi maksud supaja awaké ḍéwé kasinungan daja-kekuwatan gaib kang ndjalari digdaja, bisa njekel mungsuh lan sapanunggalané.
3. Marang wong lija utawa barang, kanti maksud:
  I. Nglebokaké daja-kekuwatan gaib marang anggané wong utawa barang iku.
  
  II. Ngilangaké (nulak) daja-kekuwatan gaib kang dinarbé wong (barang) iku, supaja wong (barang) iku ora mbebajani marang wong sing ngemèlaké (matek) rapal.
4. Marang lelembut, kanṭi maksud:
  I. Nekakaké lelembut kang arep didjaluki pitulungan.
  
  II. Nglungakaké (nulak) lelembut kang ganggu-gawé.
Radjah. Rapaling djapa, mantra, donga lan sapanunggalané kang tinulis ana ing kretas utawa barang tipis, utawa kawangun gambar, arané radjah. Dadi, radjah iku kretas utawa barang tipis sing isi djapa, mantra, donga lan sapanunggalané awudjud tulisan utawa gambar.

[ 123 ]

Djimat. Daja-kekuwatan gaib iku kena diisèkaké ing barang; tjarané ngisèkaké mesṭi baé ija sarana djapa, mantra, donga lan sapanunggalané. Barang sing isi daja-kekuwatan gaib, arané djimat.
Djapa, mantra, donga lan sapanunggalané iku bisané mandi (ampuh): kudu disarati laku. Dudu lakuning suku, nanging lakuning kalbu. Wong bisa oleh (ndarbèni) djapa, mantra, donga lan sapanunggalané kanṭi gampang, ora angèl. Sing angèl (abot) iku l a k u n é.
Wong-wong ing djaman bijèn ratjaké paḍa kerep ngemèlaké (matek) rapalé djapa, mantra, donga lan sapanunggalané. Arep mangan, arep turu, arep lelungan, nedya nambani wong lara, lumrahé nganggo ndedonga ḍisik, ngemèlaké (matek) djapa-mantra.
Tulaḍa-tulaḍa djapa, mantra, donga lsp., kajata :

I. Mantrané dalang.

Hong ilahèng awighnam astu namas siḍam.

Maksudé kurang-luwih: Ḍuh, Gusti! (Aku) manembah (nenuwun), muga-muga kalisa saka reribed lan sangker-walering Déwa.

Hong = panguwuh marang déwa (upamané: Ḍuh Gusti).

Ila = larangan, sangker-waler. (Djawa:ila-ila = larangan. Indonesia: pantangan).

Hèng = Hjang, déwa. Ilahèng = larangané déwa.

Awighnam = ora ribed, ora nemu reribed, kalis ing rerubed. (A = ora. Wighna = alangan, rubéda).

Astu = muga-muga. Namas = panembah. Siḍam = kang maha kuwasa, kang maha sutji (djedjuluké Gusti)

II. Donga-balik (Radjah Kalatjakra).

Kanggo mbalèkaké panggawé ala.

Ja maradja, djaramaja.
Ja marani niramaja.
Ja silapa palasija.
Ja midoro rodomija.
Jamidosa sadomija.
Ja dajuda dajudaja.
Ja sijatja tjajasija.
Ja sihama mahasija.

Manut dedongéngan, Radjah Kalatjakra iku tinulis ing baṭuké Baṭara Kala déning Baṭara Guru [ 124 ]

III. Dandanggula.

Kanggo ngedohaké lelembut, nulak lelara lsp.

Ana kidung rumeksa ing wengi, teguh-aju luputa ing lara, luputa bilai kabèh, djim sétan datan purun, paneluhan tan ana wani, miwah panggawé ala, gunané wong luput, geni atemahan tirta, maling adoh tan wani perak ing kami, kemat-duduk pan sirna.
Sakèh lara apan samja bali, sakèh ama pan samja miruda, welas-asih panduluné, sakèhing bradja luput, kadi kapuk tibaning wesi, sakèhing wisa tawa, sato galak tutut, kaju aèng lemah sangar, songing landak guwaning wong lemah miring, mjang pakiponing merak.
Pagupakaning warak sakalir, pan winatja ing sagara asat, temahan rahaju kabèh, dadya sarira aju, ingideran pra widadari, rineksa Malaékat, sakaṭahing Rasul, pan dadi sarira tunggal, ati Adam utekku Bagénda Esis, pangutjap Nabi Musa.
Napasku Nabi Ngisa linuwih, Nabi Jakub pamijarsaning-wang, Jusup ing rupaku mangké, Nabi Dawud swaraku, Djeng Suléman kasekten mami, Nabi Ibrahim njawa, Idris ing rambutku, Bagénda Li kulitingwang, getih-ḍaging Abubakar-Umar nenggih, balung Bagénda Usman.
Sungsumingsun Patimah linuwih, Siti Aminah bajuning angga, Ajup ing ususku mangké, Nabi Nuh ing djedjantung, Nabi Junus ing otot mami, nétraku ja Muhammad, pamuluku Rasul, pinajungan Adam-sarak, sampun pepak sakaṭahing para Nabi, dadi sarira tunggal.

IV. Kinanti.

Kanggo ngléla-léla djabang-baji.

Jèn anangis laré iku, léla-lélanen lan ḍikir, supaja doh kang lelara, sarap-sawané tan wani, saking rachmating Hjang Suksma, lan supangaté Djeng Nabi.
Winatjaa kidung iku, sétané lumaju nggendring, sarap sawané sumimpang, kala-kalané sumingkir, tjatjing-ratjak paḍa menḍak, kruma-kremi paḍa mati.
Pitik-tulak pitik tukung, tetulaké djabang-baji, ngedohaken tjatjing-ratjak, sarap-sawané sumingkir, si tukung mangungkung ngarsa, si tulak bali ing margi.
Si djabang-baji puniku, kekasihira Hjang Wiḍi, rineksa ing Malaékat, dén emong pra Widadari, pinajungan ing Hjang Suksma, kinebutan para Nabi. [ 125 ]
1. Sakaṭahing Wali-kutup, Ulama mjang para Mukmin, samja angreksa ki djabang, mila tebih ing sesakit, sirna larané ki djabang, walagang slamet ki baji.

V. Pangkur.

Kanggo nunggu wong lara.

Singgah-singgah kala singgah, pan suminggah durgakala sumingkir, singa ama sing awulu, sing asuku asirah, sing atenggak lawan kala sing abuntut, pada sira suminggaha, muliha mring asalnèki.
Ana kanung saka wétan, nunggang gadjah telalé elar singgih, kulahu barang balikul, sétan lan brekasakan, amuliha mring tawang-tuwang pradjamu, iblisé jwa kari pisan, kulhu balik bolak-balik.
Ambalik marang awaknja, mbalik marang djasadira pribadi, mbalik karsané Hjang Agung, tamat pasinggah sétan, tulak sarap samangkja gantya winuwus, arané sarap dèn utjap, sagung pra nupiksa sami.
Arané sarap kang lanang, Kulhuputih kang wadon Kulhukuning, jwa purun sudi maring sun, jwa marang kaki djabang, sarap-wangké sarap-wédang sarap-awu, paḍa sira suminggaha, muliha mring asalnèki.
Samja gègèr sétan wétan, anrus djagad kulon plajuning ḍemit, kang tengah Baṭara Guru, tinutup Nabi Sléman, iblis-sétan brekasakan adjur-luluh, ki djabang-baji wus mulja, liwat Siratolmustakim.

VI. Adji-sirep-bégananda.

Hong ilahèng!

Nijatingsun matak-adjiku, adji-sirep Bégananda, adji Patinggengan saka Adjisaka. Sing sapa ketiban, djim-sétan periprajangan paḍa mati. Adja manèh asipat djanma-manungsa, oraa mati amblek-sek turuné kaja mati; ora pisan-pisan tangi, jèn aku durung ..... (Isiné manut kang sinedya).

VII. Adji-adji Wringinsungsang. Durma.

1. Wringinsungsang wajahira tumaruna, ngaubi awak mami, tur tinut ing bala, pinatjak-sudji kembar, pepitu djadjar ma- ripit, asri jen sijang, angker kalané wengi.

2. Duk samana akempel kumpuling rasa, nétraku dadi di- ngin, nétraningsun emas, peputihé mutyara, reng-irengé wesi manik, tjeploking nétra, waliker uda-ratih. [ 126 ]

126

3. Idepingsun keketjang-bang reruwitan, alisku sarpa mandi, kiwa-tengen pisan, tjupakku surja kembar, kedépku pankilat-țațit, kang munggwing sirah, wesi kekentén adi.

4. Rambut kawat sinomku pamor anglajap, batuk séla-tjen-dani, kupingku salaka, pilinganingsun gangsa, irungku wesi kang adji, pasuku kléwang, pipiku wesi kuning.

5. Watu item lungguhé ing djanggutingwang, untuku ra-djeg-wesi, lidah wesi abang,aran wesi mangangkang, iduku tawa sakalir, lambéku ija, séla matangkep kalih.

6. Guluningsun paron wesi galigiran, djadja wesi sadatjin, pundak wesi akas, walikat wesi ambal, salangku wesi ngalungid, bauku denda, sikutku pukul wesi.

7. Asta tjriga épék-épékingsun tjakra, tjakarwok -djempol kalih, panuduh trisula; panunggulku musala, memanisku supit-wesi, djentikku ija ingaran Pasupati.

8. Bebokongku séla ageng kumalasa, akawet wesi gilig, ebolingsun karah, luput' denda kang tindja, balubukan entut mami, ujuhku wédang, dakarku purasani.

VIII. Mantra kanggo ngedohaké ula.

Ingsun angésti marang Resi Astika kang misuwur ing djagad, putrané Maharsi Djaratkaru, kang midjil saka Dewi Djaratkaru. Ija Resi Astika kang wus ngentas para sarpa saka bebaja geni sesadji Naga. Mula sira sarpa kang wus antuk kabegdjan gedé, adja nangsaja marang ingsun, pada sumingkira sarta nemua basuki. Sarpa kang mandi adja pada njedaki marang ingsun, ngélingana marang pangandikané Resi Astika kang kadawuhaké nalika sabubaring sesadji Naga Prabu Djanamedjaja.

IX. Adji-adji kang kasebut ing kuwajangan

1. Kawrastawan: ngreti kang ginaib, kang sinamar, nang, Tunggal, Manikmaja, Abijasa}}

2. Kemajan: bisa ngilang, mantjala warna, (Manikmaja, Narada, Antaboga, Ardjuna, Wisnu, Kresna, Anoman, Kalamaritja)

3. Pangabaran: bisa nekakaké udan, angin, geni, lsp., kanggo njapu mungsuh. (Brama-geni, Indra-bledég, Baju-angin, Wisnu-banju, Sambo-méga, Manikmaja-warna-warna).

4. Mundri: kanggo nggendjot mungsuh, nimblis mungsuh (Anoman). [ 127 ]

127

5. Pameling: kanggo ngundang saka papan adoh Kresna, Anoman, Wibisana).

6 Sepi-angin: bisa mlaku rikat tanpa tumapak lemah (Wrekudara, Anoman, Djanaka).

7. Pamepesan: kanggo ngringkus mungsuh nganti pepes (Gandamana, Wrekudara ).

8. Bandung-bandawasa: rosa banget (Gandamana, Wrekudara).

9. Lebursekti: kanggo ngremet mungsuh (Drestarata).

10. Gineng: kanggo nggetak mungsuh supaja kabur (Kasipu, Ardjuna).

11. Panitisan: kanggo nitis mandjanma urip manéh (Wisnu

marang titisé).

12. Pranawadjati: ndjalari ora bisa lali (Nakula).

13. Pramanadjati: ngreti kabéh kadadéan. (Sadéwa).

14. Narantaka: sing diantem remuk (Séta, Gatutkatja).

15. Lindupanon: sing ketaman dadi mumet lan bingung (Pandu).

16. Tjandabirawa: nekakaké sétan utawa wadya-bala akeh (Salja).

17. Pangasihan: ndjalari asih-luluting wong (Durna)

18. Pantjasona: jén mati urip manéh. (Subali, Dasamuka, Bomanarakasura).

19. Gedongmenga: bisa mangan lan ngombé akéh banget Kumbakarna).

20. Petak gelapsakeți: jén petak, mungsuh rubuhkabarubuh (Kumbakarna)

X. Adji-adji (kaluwihan) lija-lijané.

1. Mukdjidjating Nabi = bisa nggawé barang nganti malih warna awujdud apa-apa.

2. Irjasing Nabi = pisa marasaké wong lara mung sarana pangandika.

3. Kramating Wali = bisa maringi pangéstu marang wong nganti dadi wong linuwih.

4. Sabdaning pendita = bisa njabdakaké wong dadi tugu, dadi waraha (tjéléng) lsp.

5. Manguhaning Mukmin = bisa nekakaké apa-apa tanpa didjupuk.

6. Istidjrating kapir

7. Ijahaning wong duraka.

8. Sikiré wong ora ngéndahaké agama

{nomor 6, 7, 8 :Bisa nggawé (nekakaké) pangéram-éram, kajata: kaliasat dipandeng, bandjur bandjir, lsp.} [ 128 ]

BAB XIX. SANDI-ASMA.

Sandi utawa sandya satemené ateges sambung utawa gandhéng.

Sandikala utawa sandya-kala, ateges: kala (wektu) sing njambung utawa nggandeng wektu awan karo wektu bengi,jaiku ing kala (wektu) meh suruping srengenge. Dadi, tembung sandi-kala ateges : wektu méh suruping srengenge.

Weruh marang sandining urip, ateges : ngerti marang sesambunganing urip, maksudé : bab sing bisa njambung urip karo pati sing sempurna, jaiku darma (panggawe betjik).

Ing djaman saiki, tembung sandi lumrahé ditegesi ,,wadi”,

Pulisi sandi, ateges: pulisi winadi (pulisi rahasia), jaiku: pulisi kang panganggoné (sandangané) kaja wong lumrah baé. Pantjen supaja adja nganti diarani pulisi déning wong-wong.

Sandi-sastra, ateges : sastra kang winadi, sinamun, sinamar,tembungé mantja ,,kode”.

Sandi-asma, ateges : asma kang sinandi, djeneng kang sinamun, sinamar. Djeneng kang ora katuduhaké kanthi melok, ora kanthi tjetha. Katuduhaké, nanging sinamar (sinamun) ing sadjroné karangan, lumrahé ing sadjroné karangan kang sinawung: ing tembang.

Sing ada-ada migunakaké sandi-asma warna-warna iku swargi R. Ng. Ranggawarsita. Ja Sang Pudjangga swargi R. Ng. Ranggawarsita iku kang migunakaké sandi-asma warna-warna dhisik dhéwé.

Sang Pudjangga swargi R. Ng. Ranggawarsita tjarane mapanaké sandi-asma ana warna nenem, jaiku ing saben wiwitane pupuh, ing saben wiwitané pada, ing saben wiwitané gatra, ing pedhotané gatra, ing saburiné pedotan, lan ana maneh sandi-asma kang mung dumunung ing gatra sidji. Tuladhané :

A. DUMUNUNG ING WIWITANÉ PUPUH

(Tinemu ing lajang Adjipamasa lsp.).

RA	—	sikaning Sarkara kaésthi	(Pupuh Dhandhanggula)
HA	—	sasmita wadyanira	(Pupuh Sinom)
DYAN	⁠	Tjepu kinon ningali	(Pupuh Asmaradana)
NGA	—	wu-awu ing pamuwus nguwus-uwus	(Pupuh Putjung)
BÉ	—	la tampaning wardjaja	(Pupuh Pangkur)
I	—	jeg tyas sabijantu	(Pupuh Gambuh).

[ 129 ]

RONG	⁠	⁠ prakara pilihen salah satunggal	⁠ (Pupuh Durma)
GA	⁠-	⁠ gat bangun angun-angun ing pradja gung	⁠ (Pupuh Magetruh)
WAR	⁠-	⁠ nanen tanah ing sabrang	⁠ (Pupuh Pangkur)
SI	⁠-	⁠ ra Sang Prabu kalihnja	⁠ (Pupuh Girisa)
TA	⁠-	⁠ litining wong abetjik	⁠ (Pupuh Asmaradana)

B. DUMUNUNG ING WIWITANING PADA.

(Tinemu ing lajang Sabdatama, Adjimasa lsp.).

1. RA	⁠-⁠	saning tyas kajungjun, angajomi lukitaning kalbu, lambarana. kalawan eninging ati, kabekta kudu pitutur, sumingkir ing rèh tyas wirong
2. DÈN	⁠-⁠	samja amituhu, ing sadjronè djama Kalabendu, jogja samja njenjuda hardaning ati, anenuntun mring pakéwuh, uwohing panggawé awon.
3. NGA	⁠-⁠	djapa tyas rahaju, ngajonama sesamèng tumuwuh, wahanané gendhak angkara kalindih, ngèndhangken pakarti dudu, dinulu luwar tibèng doh,
4. BÉ	⁠-⁠	da kang ngadji pumpung, nir waspada rubédabé tutut, kekintilan manggon anggung atut wuri, tyas riwut ruwed dahuru, korup sinerung agoroh
5. I	⁠-⁠	lan budajanipun, tanpa baju wéjané ngalumpuk, satjiptané wardaja ambebajani, ubajané nor paju, kari kataman pakéwoh.
6. RONG	⁠-⁠	asta wus katekuk, kari ura-ura kang pakantuk, Dhandhanggula lagu Palaran sajekti, ngleluri para leluhur, abot ing sih swami karo.
7. GA	⁠-⁠	lap-gangsuling tembung, Ki Pudjangga panggupitanipun, rangu-rangu pamanguning rèh hardjanti, tinanggapan prana tambuh, katenta nawung prihatos.
8. WAR	⁠-⁠	tiné para djamhur, pamawasing warsita tanpa wus, wakahanané apan owah angowahi, jéku sangsaja pakéwuh, éwuh-aja kang linakon.
9. SI	⁠-⁠	daning Kalabendu, saja ndadra hardaning tyas limut, mora kena sinirep limpading budi, lamun durung mangsanipun, malah sumuké angradon.

[ 130 ]

10. TA — tanané tumruntun, panuntuning tyas angkara antuk, kaladésa wenganing karsa kaéksi, limut kalimput angawut, mawut sanggjaning dumados.

11. ING — antara sapangu, pangungaking kaanan wus kemput, morat-marit panguripaning sesami, Sirna, katentremanipun, wong udrasa sanggon-enggon.

12. KE — mat isarat lebur, bubar tanpa daja kabarubuh, paribasan tidem tandaning dumadi, begdjané ula dahulu, tjangkem-silité anjaplok.

13. DUNG — kari gunung-gunung, kang geneng-geneng pada djinugrug, parandéné tanana kang nanggulangi, wedi kalamun sinembur, upasé lir wédang umob.

14. KOL — longaning kaluwung, prabanira kuning abang biru, sumurupa iku mung soroting warih, wewaraheé para Rasul, dudu djatine Hjang Manon.

15. SU — paja pada émut, tinon mawas ing sadjroning taun, windu kuning kono ana ‘wewé putih, gegamane tebu wulung, arsa angrabaséng wedon.

16. RA — sané wus karasuk, miwah kesuk kala-mangsa-wahju tumelung, tulus tn kena tinegor.

17.KAR — taning tyas katudju, djibar-djibur adus banju waju, juwanané turun-tumurun tan enting, antuk barkahing Hjang Agung, dén ugung saenggon-enggon.

18. TA — tuné kabéh tuntum, lalarané waluja sadarum, tyas prihatin ginantyan suka mepeki, wong ngantuk anemu ketuk, djro isi dinar sabokor.

19. A — mung pada tinumpuk, nora ana rusuh tjolong-djupuk, radja-kaja_ tjinantjangan ana nganggo tinunggu, parandéné tan tjinolong.

20. DI — raning durta katut, anglakoni ing panggawé runtut, tyasé katrem kajoman ajuning budi, budyardja mardjajéng limut, amawas pangésti awon.

21. NING — gal pakarti dudu, kadapaning paréntah ginugu, mring pakarjan saregep tetep nastiti, ngisor-duwur tyasé djumbuh, tan ana waon-winaon.

22. NGRAT — tani Sapradja gung, kéh sardjanna sudjana ing kéwuh, nora kéwran mring tjaraka agal-alit, pulih duk djaman rumuhun, tyasé teteg teguh tanggon. [ 131 ]

131

C. DUMUNUNG ING WIWITANÉ GATRA.

(Tinemu ing lajang Adjipamasa lsp.).

I. RA ― sikaning Sarkara kaèsti, DEN ― nja kedah mamardi mardawa, NGA jawara puwarané, BÉ ― la-bélaning kalbu, I ― nukarta nis kartèng gati, RONG ― ngas rèhing ukara, GA. ― garanirantuk, WAR ― ta wasitaning kuna, SI ― nung tengran Djanma Trus Kaswarèng Bumi (1791), TA ― litining tjarita. (Serat Adjipamasa).

D. DUMUNUNG ING PEDOTANÉ GATRA

(ANDEGAN NAPAS).

I. Songsong go- RA tjandraning hartati, lwir wini- DYAN sarosèng parasdya, ringa-ri- NGA pangriptané, tan dar- BE labdèng kawruh, angruruh- I wenganing budi, kang mi- RONG ruharèng tyas, dja- GA angkara nung, minta lu- WAR -ing duhkita, ajwa kong- SI kéwran lukitèng kintèki, kang ka- TA ginupita. (Serat Tjemporèt).
II. Ajwa pegat ngudia RONG- ing budyaju, mar- GA -né saka basuki, dimèn lu- WAR kang kinajun, kalis ing panggawé SI -sip, ingkang TA -beri prihatos. (Serat Sabdadjati).

E. DUMUNUNG ING SABURINE PEDOTAN GATRA.

Jektènana RONG windu ana dumawuh, pulung- GA -na kang sadjati, WAR -taning kang para djamhur, iku SI -daning kadadin, dadining TA -pa kang manggon. (Serat Djakalodang).

F. DUMUNUNG ING GATRA SIDJI, DADI SALARIK.

Sageda sabar santosa, mati sadjroning aurip, kalis ing rèh aru-ara, murka-angkara sumingkir, tarlèn meleng malat-sih, sanityaseng tyas mematuh, badaring sapu-denda, antuk majar sawatawis, bo- RONG ang- GA su- WAR -ga mè- SI mar-TA -ja. (Serat Kalatida).
Kadjaba dumunung ing reriptan kang sinawung ing tembang, sandi-asma uga sok tinemu ana ing karangan GANTJARAN. Tuladané, kajata ing lajang GANTJARAN Hidajatdjati. Tjoba waspadakna!
RONG -kob rukading badan, kalingan déning solah susila. GA- lap-gangsuling lésan, kalingan manis. WAR -ni awon, kalingan déning manah sarèh. SI -pat kutjiwa, kalingan déning nétya sumèh. TA -liti sudra, déning

bèrbudi bawa-laksana. [ 132 ]

132

TULADA LIJA-LIJANÉ.

Para paramèng kawi ing sapungkuré Pudjangga R. Ng. Ranggawarsita, akèh kang mapanaké sandi asma ana ing lajang-lajang reriptané, nélad lekasé Sang Pudjangga.
Tjoba reriptan ing ngisor iki watjanen, badénen karangané sapa, sarana kotitik unining sandi-asma. Lan terangna, sandi-asmané dumunung ana ing endi.

1. Gambuh.

Dèn lim- PAD sakèh ngèlmu, mrih uta- MA uripmu ing bésuk, jwa kesu- SU ngadjap mulja njipta mukti, mrih tume- KA kang ginajuh, tan malé- TJA dadi asor.

2. Pangkur. (Lajang Pepéling lan pamrajoga).

Kang wus katon mobahing rat, jéku tanda dadi parenging Widi, baja pa- REK kang kinajun, kawa- SA' ndjundjung bangsa, mung marsu- DI djudjuré kang sedya madju, tanapi PRA tuduh marga, poma a- DJA tinggal éling.

3. Sinom.

Lir brataning REK -si wara, mitjara rèh SA -du budi, marsudi mrih DI -paning tyas, memènget mring PRA taruni, wit djroning DJA -man mangkin, kèh kang mbéda SU -marawung, jèn limut RA -sikèng tyas, korup mring rèh KAR -ja sisip, temah sirna TA -lering titah utama.
PUNGGAWA jogja njenjilah, WISA -ning wengkon sinirik, MARTA -né kang dèn upaja, KEPAREK mrih mirong wangi, KANAN - kéring udani, NGABEHI saliring kawruh, REKSA - rumeksanira, DI- ning wewengkon kaèksi, PRADJA -nira mrih tulus tata-rahardja.

4. Dandanggula.

REK' -ing kar- SA mrih Sarkara wre- DI, minda wi- PRA murwèng wasitar- DJA, tambuh pa- RAN surasa-NÉ, mung sar- WA tibèng du- DU, tinemah- A tilaring wi- DJI, lire KANG ngriptèng kra- MA, nenga ring pa- NGAPUS, tan wrin su- AL mjang pangi- JAS, mrih prasa- DJA mungn lining- GA woding ka- WI, rineng- GA panggupi- TA.
RA -wat-rawat rumeseping sari, DYAN kadadak budajaning sedya, MAS -mu meksa pangiketé, BE -bèting budi tjubluk, I -na-papa sumengkèng kapti, SU -mungguh ngémba lebda, MA -wardi ring kajun, AT -as tataning utama, MA -walarsih mring sagunging kang umèksi, KA -nang ruwijèng gita. (Lajang Ki Ageng Drepajuda). [ 133 ]
133

5. Pangkur. (Kalawarti Djarjabaja 8-1-1956)

RAH -ju mungkur ing duskarta, HA -mung kewran kaweken dening tan wrin, DE -njarsa angrukti kidung, BU -buka kongsi pwara, DI -naduga sajektine datan gadug, HAR- dajeng tyas kumabisa, DJA -na limpad kang den esti.

6. Midjil. (Saka Siswa S.G.B. Purworedjo)

1. SU -mundul wjat semangat kang midjil, HAR -sajéng tyas jektos, TI -ta njata tuhu panggregute, TA -tag tanggon para muda sami, JUN ndepani nagri, NAH- an munah mungsuh.

SA-nadyana kurang gaman djurit, KA -dugi rerempon, KU -du nglawan wong ala watake, TA -kah-srakah arsa ndjadjah nagri, GOM -beng tan ngengeti, BONG -gan kang anglurug.

SANDI-ASMA WUDJUD DEDAPUKANING AKSARA.

Sandi-asma iku pantjéné kudu awudjud dedapukaning wanda. Wiwit ana tjara basa Djawa tinulis nganggo aksara Latin, bandjur ana ada-ada sandi-asma kang awudjud dedapukaning aksara. Ing ngisor iki tuladané:

1. S asat mungkur basa 3. G lagaté wus kawistara Djawa

U mumira pra muda djaman mangkin

T -an tumanggah ing panggregut

R as-arasen nggegulang

I ng adjuné basa Djawa mamrih luhur

S edéné duk kuna-kuna

N gumala lir kala nguni.

2. A pan mangké wus karasaundurira Kasusasteran Djawi

U pamané trus kebandjur

R usak budaja Djawa

I ng bésuké sapa kang kélangan iku

D atan Sia wong Djawa pijambak ?

S ajekti kaduwung wuri

3. G lagate wus kawistara

B akal rusak Kasusasteran Djawi -

I ba getuné ing bésuk

N anging jén para muda

G elem agé nggagahi gumrégah nggregut

P ada glia gelem nggegulang

U mum sami mardi jekti.

4. R ahaju budaja Djawa

W us tartamtu terus tulus lestari

O ra mundur mandar Iuhur

R usak kena tjinegah

E nggih mangga énggal rumagang jén saguh

DJ ak-adjak adjeg djumaga

O ndjoné budaja Djawi.

[ 134 ]

Sandi asma kang kadadéan saka dedapukaning aksara kaja kang kasebut ing duwur iku, manawa tinulis nganggo aksara lija (Djawa), bandjur ilang sipating sandi-asma. Nanging sandi-asma kang kadadéan saka dedapukaning wanda, tinulisa nganggo aksara apa baé, wudjudé sandi-asma isih adjeg, ora ilang.

BAB XX. SENGKALAN.

Wiwit djaman kuna mula wong-wong wis lumrah pada „méngeti wektu“ kang mawa kadadéan utawa lelakon wigati kajata : wektu lairé botjah, geblage (patine) sanak-sadulur, wektu ngedegaké omah, wektu omah-omah (dadi pangantén), wektu ana bebaja gedé (gunung ndjeblug, bandjir-bandang, lindu gedé, perang) lan sapanunggalane.

Wong-wong Djawa ing djaman kuna manawa „méngeti wektu“, lumrahé tjatjahing taun ora pinéngetan nganggo angka, nanging nganggo tetembungan utawa gambar, jaiku “kang diarani sengkalan.

Tjatjahing taun kang pinéngetan nganggo tetembungan diarani „sengkalan lamba”, déné kang pinéngetan sarana gambar diarani „sengkalan memet”.

Kang katerangaké ing buku iki mung „sengkalan lamba”, jaiku tjatjahing taun kang pinéngetan nganggo tetembungan utawa ukara (ora nganggo angka) iku:

Oléhé gawé péngetan (sengkalan) bisa kalarasaké unén-unené karo bab utawa lelakon kang pinéngetan.
Gampang diéling-éloing, angél laline.

TEMBUNG-TEMBUNG KANG KANGGO ING SENGKALAN.

Kang kanggo ing sengkalan iku tembung-tembung kang dianggep nduwéni watak-wilangan. Kanti ringkes kapratélakake ing ngisor iki :

Watak sidji'	:	Barang (péranganing anggané manungsa utawa kéwan) kang tjatjahé mung sidji, barang kang awangun bunder, djanma-manungsa.
Watak loro'	:	Barang kang tjatjahé mesti loro.
Watak telu'	:	Geni, barang-barang kang mawa geni.
Watak papat'	:	teges, „gawe”, barang-brang kang isi banju.

[ 135 ]

Watak Lima	:	Buta, panah, angin.
Watak nenem	:	Araning rasa, tembung-tembung kang ngemu surasa obag, kang ateges, „kaju“, araning sadpada (insect).
Watak pitu	:	Gunung, pendita, nunggang, djaran. (Kang awudjud saukara lan gampang diéling-éling: „Pendita gunung pitu nunggang djaran“).
Watak wolu	:	Gadjah, kéwan rumangkang (reptiel).
Watak sanga	:	Déwa, barang-barang kang dianggep bolong.
Watak das	:	Tembung-tembung kang ngemu surasa „ora ana”, kang ateges langit utawa duwur.

Kanti ringkes jén sinawung sinawung ing tembang Dandanggula, uniné mangkéné:

Djanma buweng wani tunggal gusti.
Pangantén dwi akekantén asta.
Gegeni putri katluné.
Papat agawé banju.
Buta lima amanah angin.
Sad rasa kaju obah.
Wiku pitwéng gunung.
Gadjah wewolu rumangkang,
Déwa sanga anggeganda terus mandjing.
Duwur wijat tanpa das. (Pm).

Mungguh pangrimbagé tembung-tembung kang kanggo ana ing sengkalan (miturut buku Tjandra Sangkala karangané Ki Bratakésawa) kanti ngélingi Guru warna wolu. Guru ateges: wewaton, paugeran, patokan. Guru warna wolu, jaiku:

Guru-dasa-nama. Tembung kang pada tegesé dianggep pada watak-wilangané, kajata : pratiwi, pratala, bantala, kisma, pada déné awatak sidji.
Guru-sastra. Kang sastrané (panulisé) pada, sanadjan tegesé béda, watak-wilangé dianggep pada, kajata : ésti kang ateges gadjah, jaiku pada déné awatak wolu.
Guru-wanda. Kang duwéni wanda kang pada, watak-wilangané kaanggep pada, kajata : dadi karo waudadi (sagara), kaangep pada watak-wilangané , jaiku pada déné awatak papat.
Guru-warga. Kang nunggal sawaarga utawa sagolon, kaanggep pada watak-wilangané kajata : ula karo baja pada kaangep déné kalebu golongan kéwan rumangkang (reptiel), kaangep awatak-wilangan pada, jaiku pada déné awatak wolu.

[ 136 ] 5. Guru-karja. Barang karo pakartiné (afngalé) kaanggep pada watak-wilangané, kajata : mripat karo mandeng, kaanggep pada déné awatak-wilangan loro.

6. Guru-sarana. Sarana utawa piranti kaanggep pada watak wilangané, kajata : ilat karo rasa, kaanggep pada déné awatak-wilangan nenem. (Ilat iku piranti, wlawa srana kanggo ngrasakakeé)
7. Guru-darwa. Barang karo sesipatané kaanggep pada watak-wilangané, kajata : geni karo panas kaanggep pada déné awatak telu, sabab ,panas” iku darwané ,,geni”. Utawa : sing asipat panas iku geni.
8. Guru-djarwa. Tembung karo djarwane (maksude ,,djarwa rasa”) kaanggep pada watak-wilangane, kajata: retu karo gègèr, pada déné awatak-wilangan nenem.
Nagara retu = nagara ora tentrem, rusuh. Manawa nagara nganti retu, rakjaté mesti oreg, kerep obah pating bilulung kang tembungé lija diarani ,gégér”.

KATRANGAN TEMBUNG-TEMBUNG

KANG DIANGGEP NDUWENI WATAK - WILANGAN.

Ing ngisor iki tembung-tembung kang pada dianggep nduweni watak-wilangan, kagawé tjakepan (unèn-unèn awudjud tembang). Tjakepan iku kudu kawatja urut mangisor. Saben tekan ,,padaa titik”,iku ateges tekan ing ,,wekasané gatra”.

I.Asmaradana. Watak sidji.

Tjakepan.	⁠Tegesé tembung.	⁠Sababé awatak samono *)
Djanma.	⁠Wong.	⁠Guru-warga karo nabi kang ateges panuntun agama.
nabi	⁠Wudel, panuntun agama	⁠Wong mung duwé wudel sidji.
tunggal	⁠Sidji.	⁠Wong mung duwé wudel sidji.
gusti	⁠Gusti Allah.	⁠Satunggal ngokoné : sidji, sawidji, éka, djuga.
Badan	⁠Awak, angga	⁠Wong mung abadan sidji.
rupa	⁠Warni	⁠Guru-dasanama karo tjandra kang ateges rupa
maha	⁠Linuwih	⁠Kang linuwih ora ana sing madani iku Gusti Allah (tjatjahé Gusti Allah mung sidji).

*) Tjandra sangkala Ki Bratakésawa. [ 137 ]

buda.	⁠Budi, angen-angen.	⁠Manungsa mung darbé angen-angen sidji.
Samadi	⁠Mudja, djubur.	⁠Manungsa mung adjubur sidji. Wong memudja uga meleng marang barang sidji.
iku	⁠Buntut, kuwé.	⁠Kéwan mung abuntut sidji.
pamasé.	⁠Ratu.	⁠Guru-warga karo nabi panuntuning agama.
Surja	⁠Srengéngé.	⁠Tjatjahé mung sidji, awangun bunder.
tjandra	⁠Rembulan, rupa.	⁠Tjjatjahé rembulan mung sidji awangun bunder.
sasa	⁠Lintang.	⁠Guru-warga karo rembulan, awangun bunder.
dara.	⁠Weteng, lintang.	⁠Manungsa aweteng sidji (dara, padaran, weteng).
Widji	⁠Isi kang tinandur.	⁠Guru-wanda karo: sawidji, sidji.
godong	⁠Ron.	⁠Guru-djarwa karo semi, tumrap wit semi iku tandaning urip, lan sing bisa urip iku widji.
lèk	⁠Rembulan.	⁠Tjatjahé mung sidji, awangun bunder.
kenja.	⁠Prawan.	⁠Guru-warga karo manungsa.
Wungkul	⁠Bunder, wutuh.	⁠Barang kang bunder kaanggep wutuh (sidji).
buweng	⁠Bunder.	⁠Guru-dasanama karo wungkul, bunder.
urip	⁠Gesang.	⁠Guru-darwa karo widji, widji iku kadunungan darwa. (sipat) urip.
nekung.	⁠Mudja-semadi.	⁠Nekung iku meleng marang bab sidji.
Njata	⁠Temen, jekti, sadjati.	⁠Barang sing njata, sing sadjati iku mung sidji.
sudira	⁠Wani, kendel	⁠Guru-dasanama karo wani, sarta wani iku guru-wanda karo awani kang ateges srengenge.
tyas	⁠Ati.	⁠Manungsa mung darbé ati sidji.
putra. (Pm).	⁠Anak.	⁠Guru-djarwa karo mandjanma (nitis) dadi anak.

[ 138 ]

II. Kinanti. Watak loro.

Pangantèn	⁠Temantèn.	⁠Tjatjahé pangantén iku loro (lanang-wadon).
dwi	⁠Loro.	⁠Wis tjeta awatak loro.
nembah	⁠Njembah.	⁠Guru-karja karo tangan; njembah iku pakartiné tangan.
suku.	⁠Sikil.	⁠Manungsa asikil loro.
Gandéng	⁠Kantèt.	⁠Gandéng iku ngemu surasa
asta	⁠Tangan.	⁠Manungsa darbé asta loro.
ndulu	⁠Ndeleng.	⁠Guru-karja karo mripat.
dresti.	⁠Alis	⁠Tjatjahé alis loro (kiwa tengen).
Nétra	⁠Mripat.	⁠Manungsa anétra loro
mjat	⁠Mandeng.	⁠Guru-karja karo mripat
budja	⁠Bau, tangan.	⁠Manungsa abudja, loro.
budjana.	⁠Pangan, sesungguh	⁠Guru-wanda karo budja.
Karnan	⁠Seneng.	⁠Guru-wanda karo karna (kuping).
ngrenga	⁠Maèsi,madjang.	⁠Guru-dasanama karo tjarana (ateges rerenggan).
ati-ati.	⁠Kening.	⁠Tjatjahé ati-ati loro.
Paksa	⁠Bau, swiwi, kudu	⁠Tjatjahé bau utawa swiwi loro.
apasang	⁠Arakit.	⁠Sapasang, sarakit, tjatjahé loro.
tjarand	⁠Sikil, rerenggan.	⁠Manungsa asikil loro.
Sikara	⁠Tangan, sija-sija.	⁠anungsa. atangan loro.
bau	⁠Bau, budja.	⁠Manungsa abau loro.
suwiwi. (Pm).	⁠Swiwi.	⁠Tjatjahé swiwi loro.

III. Pangkur. Watak telu.

Tri	⁠Telu	⁠Wis terang awatak telu
djata	⁠Sijung	⁠Guru-wanda karo tridjata
lir	⁠Kaja	⁠Guru-dasanama karo pinda, kaja lsp.
wrin	⁠Weruh	⁠Guru-dasanama karo uninga.
dahana.	⁠Geni	⁠Sang Hjang Dahana asorot telu: abang, kuning, biru.

[ 139 ]

Kaja	⁠⁠Kados.	⁠⁠Guru-wanda karo guna-kaja.
wignja	⁠⁠Sugih kawruh.	⁠⁠Guru-darwa karo kawruh ⁠⁠(weruh, uninga).
uninga	⁠⁠obor, sumurup.	⁠⁠Guru-warga karo geni (obor ⁠⁠ iku mawa geni).
anauti.	⁠⁠Tjatjing.	⁠⁠Guru-warga karo uta (lintah), ⁠⁠lan uta guru-wanda ⁠⁠karo utawaka (geni).

Sorot	⁠⁠Tjahja.	⁠⁠Guru-darwa karo geni; sing ⁠⁠asorot iku geni.
brama	⁠⁠Geni.	⁠⁠Guru-dasanama karo dahana.
api	⁠⁠Geni.	⁠⁠Guru-dasanama karo brama, ⁠⁠ dahana.
murub.	⁠⁠Mubjar.	⁠⁠Guru-darwa karo geni; sing ⁠⁠ murub iku geni.

Kobar	⁠⁠Kobong.	⁠⁠Guru-darwa karo geni; sipaté ⁠⁠ geni bisa agawé kobar.
guna	⁠⁠Geni, pinter.	⁠⁠Guru-dasanama karo dahana, ⁠⁠ brama, apju.
udjwala.	⁠⁠Sorot.	⁠⁠Guru-darwa karo geni.

Teken	⁠⁠Teken.	⁠⁠Guru-dasanama karo siking ⁠⁠ kang ateges teken.
siking	⁠⁠Upet; teken.	⁠⁠Guru-dasanama karo geni, ⁠⁠ siking iku mawa geni.
kèksi	⁠⁠Katon.	⁠⁠Guru-dasanama karo kauningan ⁠⁠ linggané uninga= ⁠⁠ 1. Weruh, 2. Geni obor.
bahni	⁠⁠Geni.	⁠⁠Guru-dasanama karo dahana ⁠⁠ brama, agni, apju
kukus	⁠⁠Kukus.	⁠⁠Guru-darwa karo geni. Sing ⁠⁠ mawa kukus iku geni.
apju.	⁠⁠Geni.	⁠⁠Guru-dasanama karo dahana, ⁠⁠ brama, agni, bahni.

Nala	⁠⁠Ati.	⁠⁠Guru-wanda karo anala kang ⁠⁠ ateges geni.
bentèr	⁠⁠Panas.	⁠⁠Guru-darwa karo geni. Sing ⁠⁠ kadunungan sipat panas (bentèr) iku geni.
rananggana.	⁠⁠Paprangan.	⁠⁠Guru-sastra karo rananggana ⁠⁠ kang ateges geni paprangan.

Katon	⁠⁠Katara.	⁠⁠Guru-dasanama karo kauningan.
panas.	⁠⁠bentèr	⁠⁠Guru-darwa karo geni, sing ⁠⁠ panas iku geni.

[ 140 ]

pindha	⁠⁠Kaja.	⁠⁠Guru-dasanama karo kaja, ⁠⁠⁠ lan kaja guru-wanda karo ⁠⁠⁠ gunakaja; déné gunakaja guru-wanda karo ⁠⁠⁠ guna kang ateges geni.
agni. (Pm).Geni.	⁠⁠bentèr	⁠⁠Guru-dasanama karo dahana, ⁠⁠⁠ bahni, apju, api.

IV. Putjung. Watak papat.

Sumber	⁠⁠Tuk, sumur.	⁠⁠⁠Guru-warga karo banju. ⁠⁠⁠ Sumber iku isi banju.
sumur	⁠⁠Sumur.	⁠⁠Guru-warga karo banju. ⁠⁠ ⁠Sumur iku isi banju.
tlaga	⁠⁠Tlaga.	⁠⁠Guru-warga karo banju. ⁠⁠ ⁠Tlaga iku isi banju.
wening.	⁠⁠Bening.	⁠⁠Guru-darwa karo banju. ⁠⁠⁠ Wening iku darwané banju.
karja.	⁠⁠Kanggo, gawé.	⁠⁠Guru-dasanama karo joga ⁠⁠⁠ kang ateges gawé. Joga ⁠⁠⁠ kang awatak 4, sabab joga kang ⁠⁠⁠ ateges djaman ana 4: ⁠⁠⁠ Kretajuga, Tirtajuga, Duparajuga, ⁠⁠⁠ Kalijuga. (Juga = joga).
masuh.	⁠⁠Ngumbah.	⁠⁠Guru-sarana karo banju. ⁠⁠⁠ Masuh iku sarana banju.

Udan	⁠⁠Djawah.	⁠⁠Guru-warga karo banju. Udan ⁠⁠⁠ awudjud banju.
bun.	⁠⁠Bun	⁠⁠Guru-warga karo banju. Bun ⁠⁠⁠ awudjud banju.
hèr.	⁠⁠Banju	⁠⁠Guru-dasanama karo waruna ⁠⁠⁠ (baruna) kang ateges banju.
dadya.	⁠⁠Dadi	⁠⁠Guru-dasanama karo dadi, ⁠⁠⁠ lan dadi guru-wanda karo ⁠⁠⁠ waudadi (sagara).

Warna	⁠⁠Warni	⁠⁠Guru-wanda karo waruna ⁠⁠⁠ kang ateges banju.
warih	⁠⁠Banju.	⁠⁠Guru-dasanama karo banju, ⁠⁠⁠ hèr, tirta, wé.
waudadi	⁠⁠Sagara.	⁠⁠Waudadi (sagara) iku isi ⁠⁠⁠ banju.

Tirta	⁠⁠Banju.	⁠⁠Guru-dasanama karo warih, ⁠⁠⁠ hèr, udaka, ranu.
nadi	⁠⁠Kali.	⁠⁠Guru-warga karo banju. Kali ⁠⁠⁠ iku isi banju.

[ 141 ]

dadi	⁠⁠Dados.	⁠⁠Guru-wanda karo waudadi. ⁠⁠⁠ (ateges sagara).
sutji	⁠⁠Resik.	⁠⁠Guru-darwa karo banju. Sutji ⁠⁠⁠ iku darwané banju.
wédang	⁠⁠Banju panas.	⁠⁠Guru-warga karo banju. Wédang ⁠⁠⁠ iku awudjud banju.
tawa (Pm).	⁠⁠Wantah.	⁠⁠Guru-darwa karo banju. Tawa ⁠⁠⁠ iku darwané banju.

V. Durma. Watak lima.

Saja	⁠⁠Sangsaja.	⁠⁠Guru-wanda karo wisaja (piranti ⁠⁠⁠ ngrénah mungsuh).
galak	⁠⁠Galak.	⁠⁠Guru-darwa karo danawa. Galak ⁠⁠⁠ iku darwané danawa. ⁠⁠⁠(Rota danawa = buta galak).
guling	⁠⁠Turu, bantal ⁠⁠⁠dawa.	⁠⁠Guru-wanda karo gulingan ⁠⁠⁠ (angin paturon).
wil.	⁠⁠Buta.	⁠⁠Buta klebu pantjabaja (tumrap ⁠⁠⁠ satrija lelana).
jaksa.	⁠⁠Buta.	⁠⁠Guru-dasanama karo danawa, ⁠⁠⁠ wil, diju.
raseksa.	⁠⁠Buta.	⁠⁠Guru-dasanama karo danawa, ⁠⁠⁠ wil, diju.

Marga	⁠⁠Djalaran, sabab.	⁠⁠Guru-wanda karo margana ⁠⁠⁠ (panah).
Pandhawa	⁠⁠Putrané Pandu.	⁠⁠Pandhawa itu tjatjahé 5 (Puntadéwa, ⁠⁠⁠ Wrekudara, Djanaka, Nakula, Sadéwa).
lungid	⁠⁠Landhep.	⁠⁠Guru-darwa karo gegaman ⁠⁠⁠ (panah). Lungid iku darwané ⁠⁠⁠ gegaman (panah).

Bana	⁠⁠Panah.	⁠⁠Guru-sarana karo pantjakara. ⁠⁠⁠ Bana iku srana kanggo ⁠⁠⁠ pantjakara.
wrajang	⁠⁠Panah.	⁠⁠Guru-sarana karo pantjakara.
sara	⁠⁠Panah	⁠⁠Guru-sarana karo pantjakara. ⁠⁠⁠ Utawa guru dasanama karo ⁠⁠⁠ djemparing, astra, bana.

Wisaja	⁠⁠Piranti ngrénah ⁠⁠⁠mungsuh	⁠⁠Guru-sarana karo pantjakara.
pantjakara	⁠⁠Perang.	⁠⁠Guru-wanda karo pantja ⁠⁠⁠(lima).

Tjakra.

⁠⁠Panah bunder.

⁠⁠⁠Guru-dasanama karo bana,
⁠⁠⁠ astra, warastra.

[ 142 ]

hru	⁠⁠Panah	⁠⁠Guru-sarana karo pantjakara.
astra	⁠⁠Panah.	⁠⁠Guru-sarana karo pantjakara.
djemparing	⁠⁠Panah.	⁠⁠Guru-sarana karo pantjakara.

Gati	⁠⁠Angin, prelu ⁠⁠⁠ (wigati).	⁠⁠Guru-dasanama karo maruta, ⁠⁠⁠ samirana.
tinata	⁠⁠Tata = angin.	⁠⁠Guru-dasanama karo maruta, ⁠⁠⁠ samirana.

Margana	⁠⁠Panah	⁠⁠Guru-sarana karo pantjakara.
bradja	⁠⁠Gaman (panah), ⁠⁠⁠ angin.	⁠⁠Guru-sarana karo perang, ⁠⁠⁠ utawa guru-dasanama karo ⁠⁠⁠ maruta, pawana, ⁠⁠⁠samirana.
angin. (Pm).	⁠⁠Angin.	⁠⁠Guru-dasanama karo pantjaroba ⁠⁠⁠ utawa pantjawora ⁠⁠⁠(angin gedhé).

VI. Sinom. Watak nenem.

Mangsa	⁠⁠Wektu, mangan ⁠⁠⁠tumrap kéwan ⁠⁠⁠ galak	⁠⁠ Guru-wanda karo madumangsa, ⁠⁠⁠ madumangsa guru-wanda ⁠⁠⁠ karo madu, madu iku legi, ⁠⁠⁠ déné legi iku arané rasa, ⁠⁠⁠ rasa ana nenem.
nenem.	⁠⁠Nenem, sad.	⁠⁠Wis genah awatak nenem.
tjarem.	⁠⁠Salulut	⁠⁠Nganakaké rasa kang ⁠⁠⁠njenengaké.
raras.	⁠⁠Endah, rasa ⁠⁠ (rasané swara)	⁠⁠Guru-dasanama karo rasa.

Rasané	⁠⁠Raosipun	⁠⁠Rasané madu iku legi, legi ⁠⁠⁠ arané rasa.
madu	⁠⁠Madu	⁠⁠Arané rasa, guru-darwa karo ⁠⁠⁠ rasa.
hartati.	⁠⁠Legi.	⁠⁠Mangsa nenem. Arané mangsa nenem ja awatak ⁠⁠⁠nenem

Naja	⁠⁠mangsa nenem	⁠⁠⁠ Arané mangsa nenem ja awatak ⁠⁠⁠ nenem.
sad.	⁠⁠Nenem	⁠⁠Wis genah awatak nenem.
wajang.	⁠⁠Ringgit, obah.	⁠⁠Guru-wanda karo winajang ⁠⁠⁠ kang ateges arané mangsa ⁠⁠⁠ nenem.
wujungan.	⁠⁠Gandrung	⁠⁠Guru-wanda karo wajang ⁠⁠⁠wujungan,

[ 143 ]

Ilat	⁠⁠Ilat.	⁠⁠Guru-sarana karo rasa. Ilat ⁠⁠⁠ iku sarana kanggo
ojag	⁠⁠Obah.	⁠⁠Guru-dasanama karo wajang ⁠⁠⁠ (winajang) kang uga ngemu ⁠⁠⁠ surasa obah
Obah	⁠⁠Obah.	⁠⁠Guru-dasanama karo wajang ⁠⁠⁠ (winajang).
manis.	⁠⁠Legi.	⁠⁠Arané rasa, mangka arané ⁠⁠⁠ rasa ana nenem.

Glinggang	⁠⁠Kaju.	⁠⁠Guru-dasanama karo anggas ⁠⁠⁠ kang ateges kaju.
prabatang	⁠⁠Kaju rubuh.	⁠⁠Guru-dasanama karo glinggang, ⁠⁠⁠ kaju.
ojig	⁠⁠Obah.	⁠⁠Guru-dasanama karo ojag, ⁠⁠⁠ wajang.

Madura	⁠⁠Legi.	⁠⁠⁠Arané rasa, guru-darwa karo ⁠⁠⁠ rasa.
sarkara	⁠⁠Legi, gula.	⁠⁠Guru-darwa karo rasa; rasa ⁠⁠⁠ ana nenem.
retu.	⁠⁠Gègèr, rusuh, ⁠⁠⁠ oreg.	⁠⁠Guru-darwa karo obah. Utawa: ⁠⁠⁠ retu iku arané ukuran ⁠⁠⁠ wektu = 6 taun.

Lona	⁠⁠Ketjut.	⁠⁠Guru-darwa karo rasa.
tikta	⁠⁠Pait.	⁠⁠Guru-darwa karo rasa.
kajasa	⁠⁠Sepet.	⁠⁠Guru-darwa karo rasa.

Anggas	⁠⁠Kaju.	⁠⁠Guru-dasanama karo glinggang, ⁠⁠⁠ prabatang.
anggang- anggang	⁠⁠Arané kéwan.	⁠⁠Guru-warga karo sadpada.
gondjing.	⁠⁠Obah	⁠⁠Guru-dasanama karo ojag, ⁠⁠⁠ojig, wajang.

Tahen	⁠⁠Kaju, tahan.	⁠⁠Guru-dasanama karo glinggang, ⁠⁠⁠ wreksa.
wreksa.	⁠⁠Kaju.	⁠⁠Guru-dasanama karo prabatang.
Mangsa.	⁠⁠ nenem.	⁠⁠Wis tjeța awatak nenem, ⁠⁠⁠ padha karo naja.
kaju.	⁠⁠Kadjeng, ⁠⁠⁠wreksa.	⁠⁠Guru-dasanama karo prabatang ⁠⁠⁠, glinggang.
anggana. (Pm).	⁠⁠Dhéwé, idjèn.	⁠⁠Guru-wanda karo gana, lan ⁠⁠⁠gana iku kagolong sadpada ⁠⁠⁠(anak tawon).

[ 144 ]

VII. Maskumambang. Watak pitu.

Resi	⁠⁠Pendita	⁠⁠Sing ngèstrèni djumenengé ⁠⁠⁠ Prabu Kano: Pendita 7, ⁠⁠⁠ Brahmana 8 lan Déwa 9.
gunung	⁠⁠Redi.	⁠⁠Guru-dasanama karo prawata, ⁠⁠⁠ lan prawata iku guruwanda ⁠⁠⁠ karo Sapta-prawata.
pitu	⁠⁠Pitu.	⁠⁠Wis tjetha awatak 7.
anitih.	⁠⁠Numpak, ⁠⁠ nunggang.	⁠⁠Guru-wanda karo titihan ⁠⁠⁠ kang ateges djaran.
turanggi.	⁠⁠Djaran.	⁠⁠Guru-sarana karo banju. ⁠⁠⁠ Masuh iku sarana banju.

suka	⁠⁠Seneng.	⁠⁠Guru-wanda karo biksuka utawa ⁠⁠⁠ biksu (ateges pendita).
weling.	⁠⁠wulang	⁠⁠Guru-dasanama karo wulang.
Wekas.	⁠⁠Wuruk	⁠⁠Guru-karja karo pendhita, sing ⁠⁠⁠ asung wewulang iku pendhita ⁠⁠⁠ (ing djaman kuna).

Swara	⁠⁠Uni, pendhita.	⁠⁠⁠Guru-dasanama karo pendhita.
gora	⁠⁠Gedhé.	⁠⁠Guru-dasanama karo gung ⁠⁠⁠ (gung diseseli in dadi ⁠⁠⁠ gunung)
angsa	⁠⁠Banjak, murka.	⁠⁠Durung tinemu sababé
muni.	⁠⁠Pendhita, njwara.	⁠⁠Guru-dasanama karo pendhita, ⁠⁠⁠ resi.

Aswa	⁠⁠Djaran.	⁠⁠Guru-dasanama karo turangga, ⁠⁠⁠ kuda.
giri	⁠⁠Gunung.	⁠⁠Guru-dasanama karo arga, ⁠⁠⁠ prawata.
gung	⁠⁠Gedhé, gunung..	⁠⁠Guru wanda karo gunung. ⁠⁠⁠ Tembung gunung iku wodé ⁠⁠⁠ gung (diseseli na).
himawan. {P,}.	⁠⁠Gunung.	⁠⁠Guru-dasanama karo arga, ⁠⁠⁠ prabata, giri.

VIII. Midjil. Watak wolu.

Astha	⁠⁠Wolu.	⁠⁠Wis tjeṭa awatak wolu.
basu.	⁠⁠Wasu	⁠⁠Guru-sastra karo basu (wasu) ⁠⁠⁠ kang ateges wasu, tjatjahé ⁠⁠⁠ wasu ana 8, sing sidji asma ⁠⁠⁠ Bisma utawa Déwabrata. *)

[ 145 ]

ula	⁠⁠Sawer	⁠⁠Guru-warga karo Hjang ⁠⁠⁠Basuki (ratuné ula), lan ⁠⁠⁠Basuki guru-wanda karo basu ⁠⁠⁠ (wasu).
slira	⁠⁠Menjawak.	⁠⁠Guru-warga karo ula (warga ⁠⁠⁠ reptiel).
murti	⁠⁠Tjetjak.	⁠⁠Guru-warga karo ula (warga ⁠⁠⁠ reptiel).

Gadjah	⁠⁠Liman	⁠⁠Ratuné gadjah asma Nagaradja, ⁠⁠⁠ iku guru-wanda karo ⁠⁠⁠ naga kang ateges ula. Utawa ⁠⁠⁠ kang katon kumlawé ⁠⁠⁠ ing anggané gadjah ana 8, ⁠⁠⁠ jaiku: tlalé 1, buntut 1, kuping ⁠⁠⁠ 2 lan sikil 4.
tengga	⁠⁠Ngentèni, ⁠⁠⁠ gadjah.	⁠⁠Guru-warga karo matengga ⁠⁠⁠ (gadjah).
bunglon	⁠⁠Bunglon, tanu.	⁠⁠Guru-warga karo ula (warga ⁠⁠⁠ reptiel).

Tanu	⁠⁠Bunglon.	⁠⁠⁠Guru-warga karo ula, tjetjak ⁠⁠⁠ (warga reptiel).
sarpa	⁠⁠Ula.	⁠⁠Guru-dasanama karo ula, ⁠⁠⁠ sarpa, naga.
badjul	⁠⁠Baja.	⁠⁠Guru-warga karo ula, sarpa, ⁠⁠⁠ taksaka (reptiel).
baja.	⁠⁠Badjul.	⁠⁠Guru-warga karo ula, sarpa, ⁠⁠⁠ taksaka (reptiel).
tekèk.	⁠⁠Tekèk.	⁠⁠Guru-warga karo ula, sarpa, ⁠⁠⁠ taksaka (reptiel).

Dipa	⁠⁠Gadjah	⁠⁠Guru-dasanama karo matengga, ⁠⁠⁠ liman, dirada.
manggala	⁠⁠Gadjah, ⁠⁠ panggedhé	⁠⁠Guru-dasanama karo dipa, ⁠⁠⁠dipangga, dirada.
madya	⁠⁠Tengah.	⁠⁠Guru-wanda karo samadya ⁠⁠⁠ kang ateges gadjah.
basuki	⁠⁠Rahaju, slamet.	⁠⁠Gusu sastra karo Basuki ⁠⁠⁠(Hjang Basuki).

Dipangga	⁠⁠Gadjah.	⁠⁠Guru-dasanama karo dipa, ⁠⁠⁠ dipangga, dirada.
angèsțhi	⁠⁠Meleng.	⁠⁠Guru-sastra karo èsți kang ⁠⁠⁠ ateges gadjah.

Brahmana	⁠⁠Pendita ⁠⁠ sabrang.	⁠⁠Sing ngèstrèni djumenengé ⁠⁠⁠ Prabu Kano: Brahmana 8, ⁠⁠⁠ Pendhita 7 lan Déwa 9.
wewolu (Pm).	⁠⁠Wolu.	⁠⁠Wis genah awatak 8, padha ⁠⁠⁠ karo astha.

[ 146 ]

IX. Gambuh. Watak sanga.

Kusuma	⁠⁠Kembang, putri.	⁠⁠Ganda wangi, wewangi, asalé ⁠⁠⁠ saka kembang, lan wangi ⁠⁠⁠ iku arané ganda, guru- ⁠⁠⁠dasanama karo ambu.
ganda	⁠⁠Ambu.	⁠⁠Gurú-dasanama karo ambu, ⁠⁠⁠ lan ambu iku guru-wanda ⁠⁠⁠ karo ambuka, jèn binuka ⁠⁠⁠ bandjur bolong, lan bolongané ⁠⁠⁠ awak ana 9. Sebutna !
arum	⁠⁠wangi.	⁠⁠Guru-darwa karo ambu utawa ⁠⁠⁠ ganda.

Déwa	⁠⁠Hjang, ⁠⁠Djawata.	⁠⁠Sing mèlu ngèstrèni djumenengé ⁠⁠⁠ Prabu Kano: Déwa 9, ⁠⁠⁠ Brahmana 8 lan Pendhita 7.
sanga.	⁠⁠Sanga	⁠⁠Wis terang awatak 9.
mbuka.	⁠⁠Mbukak	⁠⁠Jèn kabuka bandjur bolong, ⁠⁠⁠ lan tjatjahé bolongan awak ⁠⁠⁠ ana 9. Sebutna !
pintu.	⁠⁠Lawang	⁠⁠Guru-darwa karo bolong. ⁠⁠⁠ Lawang iku bolong.
masuk.	⁠⁠Mlebu	⁠⁠Bisané mlebu marga bolong.

Kori	⁠⁠Lawang	⁠⁠Guru-darwa karo bolong. ⁠⁠⁠ Kori iku bolong.
menga	⁠⁠Mlompong.	⁠⁠Menga, mlompong iku ⁠⁠⁠ pratanda bolong.
gatra	⁠⁠Bebakal.	⁠⁠Guru-wanda karo Tjitragatra ⁠⁠⁠ (asmané Déwa).
wangi.	⁠⁠Arum.	⁠⁠Guru-darwa karo ganda, ⁠⁠⁠ wangi iku darwané ganda.
terus.	⁠⁠Bablas.	⁠⁠Bisané terus marga bolong.
mandjing.	⁠⁠Mlebu, rumasuk.	⁠⁠Bisané mlebu (mandjing) ⁠⁠⁠ amarga bolong.

Muka	⁠⁠Rai, ngarep.	⁠⁠Guru-wanda karo mbuka.
wadana.	⁠⁠Rai, panggedhé.	⁠⁠Guru-dasanama karo muka ⁠⁠⁠ ateges rai.
marbuk.	⁠⁠Ngambar-ambar.	⁠⁠Guru-darwa karo ambu (ganda).
rum.	⁠⁠Arum, wangi.	⁠⁠Guru-darwa karo ganda (ambu).

Anggangsir	⁠⁠Gawé babahan.	⁠⁠Nggangsir iku gawé babahan ⁠⁠⁠ (bolongan).
babahan	⁠⁠Bolongan.	⁠⁠Guru-dasanama karo bolongan.

[ 147 ]

bolong. (Pm).

⁠⁠ Butul.

⁠⁠Bolongané awak (pantjadrija)
⁠⁠ ⁠ ana 9, jaiku: lésan 1, irung
⁠⁠ ⁠ 2, mripat 2, kuping 2,
⁠⁠ ⁠ djubur 1, pawadonan utawa
⁠⁠ ⁠ planangan 1.

X. Megatruh. Watak das.

Sirna	⁠⁠Ilang.	⁠⁠Sirna iku dadi ora ana, das ⁠⁠⁠ uga ateges ora ana.
musna.	⁠⁠Ilang	⁠⁠Musna iku dadi ora ana
muksa.	⁠⁠Ilang, ontjat.	⁠⁠Barang kang muksa, ilang, ⁠⁠⁠ ontjat, dadi ora ana.
mesat.	⁠⁠Ontjat, mumbul	⁠⁠Mesat, mlesat, uga bandjur ⁠⁠⁠ ora ana.
langit.	⁠⁠Tawang	⁠⁠Langit (kang katon biru) ⁠⁠⁠satemené ora ana.
mumbul.	⁠⁠Muluk, mandhuwur	⁠⁠Mumbul iku manduwur, ⁠⁠⁠menjang langit.

Pedjah	⁠⁠Mati.	⁠⁠Pedjah uga sok ditembungaké ⁠⁠⁠ ora ana; wis mati= wis ⁠⁠⁠ ora ana.
tanpa.	⁠⁠Ora mawi.	⁠⁠Guru-dasanama karo ora ana, ⁠⁠⁠ ora nganggo.
suwarga.	⁠⁠Sunjaruri.	⁠⁠Ing swarga ora ana bungah- ⁠⁠⁠ susah, suwung, ora ana ⁠⁠⁠apa-apa kadjaba mung ⁠⁠⁠tentrem-lerem.
nir.	⁠⁠Ilang	⁠⁠Nir, ilang, muksa, sirna iku ⁠⁠⁠ ora ana.

Brastha	⁠⁠Rusak.	⁠⁠Barang kang brastha, sjuh, ⁠⁠⁠ rusak, dianggep wis ora ana.
rusak.	⁠⁠Rusak, brastha.	⁠⁠Guru-dasanama karo swuh, ⁠⁠⁠ sjuh, brastha, rusak.
swuh.	⁠⁠Lebur, rusak, ⁠⁠ sirna.	⁠⁠Guru-dasanama karo brastha, ⁠⁠⁠ rusak.
wuk.	⁠⁠Wurung	⁠⁠Wuk = wurung, ora ana. Endhog ⁠⁠⁠ wukan= ora ana ⁠⁠⁠widjiné kang bisa dadi kuthuk.
suwung.	⁠⁠Sepi, ora ana ⁠⁠ isiné.	⁠⁠Suwung, sepi, sunja, ora ana ⁠⁠⁠ isiné.

Sunja	⁠⁠Sepi.	⁠⁠Guru-dasanama karo suwung ⁠⁠⁠ utawa ora ana.
windu.	⁠⁠Wektu 8 taun, ⁠⁠ rempelu.	⁠⁠Mindu iku guneman tanpa ⁠⁠⁠ kantja, ora ana wong kang ⁠⁠⁠ diadjak wawan gunem.

[ 148 ]

surud	⁠⁠Séda, kurang, ⁠⁠ kalong.	⁠⁠Guru-dasanama karo mati, ⁠⁠⁠ lalis, lajon, lampus.
sat	⁠⁠Garing, tanpa ⁠⁠ banju.	⁠⁠Sat (asat) iku ateges ora ana ⁠⁠⁠ banjuné.
nis	⁠⁠Ilang, lunga.	⁠⁠Guru-dasanama karo nir, sirna.

Sempal	⁠⁠Pokah	⁠⁠Semplak tumrap pang, pang ⁠⁠⁠ kang sempal dadi ora ana ⁠⁠⁠ (ilang).
nglès	⁠⁠Lunga	⁠⁠Nglès utawa lunga iku dadi ⁠⁠⁠ ora ana.
gegana	⁠⁠Tawang, langit.	⁠⁠Guru-dasanama karo dirgantara, ⁠⁠⁠ widik-widik, wijat, ⁠⁠⁠ wijati, djumantara, akasa, ⁠⁠⁠ langit.
adoh. (Pm)	⁠⁠Tebih.	⁠⁠Guru-dasanama karo antara, ⁠⁠⁠ lan antara iku ateges ⁠⁠⁠kosong. Dohé 20 km = ⁠⁠⁠antarané 20 km.

Pènget.

Sengkalan ing sadurungé djaman Mataram, lumrahé nganggo pétung taun Saka. Tjundhuké karo taun Masèhi kudu diwuwuhi 78.
Tjandra-sengkala, ateges: taun-rembulan. Maksudé: taun kang pangétungé manut lakuné rembulan (taun Djawa). Kosok-baliné: Surja-sengkala, ateges: taun-srengéngé. Maksudé: taun kang pangétungé manut lakuning srengéngé (lakuné bumi ngubengi srengéngé). Taun Masèhi (lan uga taun Saka) iku kalebu Surja-sengkala.

Manawa ngripta sengkalan, prajogané:

Nganggoa tembung-tembung kang wis kaprah kanggo ing sengkalan, kang gampang dingretèni déning lijan.
Adja nganggo tembung-tembung kang mbingungaké, jaiku tembung kang kena disurasa nduwèni watak-wilangan luwih saka sawarna, kajata: nata, bisa disurasa awatak 1, manawa iku tembung lingga kang ateges ratu; bisa awatak 5, manawa saka lingga tata.
Unèn-unèné sengkalan (dadiné ukara) kudu mranani, liré surasané ukara kudu salaras karo bab utawa lelakon kang disengkalani, tjotjog utawa keplok karo bab utawa kadadéan kang dipèngeti sarana sengkalan. Adja mung awudjud tembung-tembung kang didjèdjèr-djèdjèr baé, nanging tembung-tembung kang kamot ing sengkalan iku bisaa dadi ukara kang dapukané mranani, salaras utawa keplok karo bab kang disengkalani.

[ 149 ]

Tembung-tembung sing gampang tjawuh (mbingungaké) kajata: Nawa-tawa, sad-sat, joga-jogi, muni-tjaturan, wanita-putri, brama-brahmana, menga-tumenga, arum-manis, ati-nala, rupa-warna, misik-mulang lsp. Watak pira sidji-sidjiné tembung iku?

TULAḌA SENGKALAN KANG MRANANI.

Kaja Wulan Putri Iku = 1313 (taun Saka = 1313+ 78 taun Masèhi). Sengkalan ing pasaréané Putri Tjempa Dwara-wati ing Trawulan. Sang Dewi pantjèn tuhu sulistya ing warna, maṭuk banget disengkalani nganggo tembung „kaja wulan".
Sirna Ilang Kartaning Bumi = 1400 (taun Saka = 1478 taun Masèhi); iku sengkalan rusaké kraton (nagara) Madjapait.

Ing djaman Madjapait, kaanané tanah Djawa (Nuswantara) gemah-ripah karta-rahardja, misuwur tekan mantja pradja. Bareng Madjapait rusak, karta-rahardjané nagara ja rusak, sirna, ilang gemah-ripahé. Mulané mungguh banget déné rusaké Madjapait kok disengkalani kaja mangkono uniné.

Ing ngisor iki panunggalané sengkalan kang mranani, peṭikan saka lajang Sastramiruda, jasan K.P.A. Kusumadilaga.

Dadi Ḍeḍuwuraning Djanma = 104. Ngadjawané para Déwa.
Jogi Dadi Radja =144. Baṭara Guru djumeneng Ratu lan ngaḍaton ana ing sikilé gunung Pangrango (Geḍé), nagarané aran Menḍangkamulan I, patihé Resi Narada.
Sirna Wisajané Bumi = 150. Batara Guru pinḍah kraton menjang sikilé gunung Mahéndra (Lawu), nagarané isih aran Menḍangkamulan.
Swara Karungwèng Djagad = 167. Baṭara Guru jasa gamelan Lokananta, ditabuh manawa para Déwa paḍa alénggot bawa.
Angèsti Rasaning Djanma = 168. Baṭara Guru jasa Manḍalasana, jaiku palénggot-bawan, papané para Déwa nglénggotbawa binarung swaraning praḍangga Lokananta. (¹)
Wahananing Wiku Tunggal = 174. Para Déwa muksa ing Kahjangan (kondur menjang puntjaké gunung Tengguru ing tanah Inḍu).
Pantja Penḍita Ngratoni Wijat = 175. Hjang Endra djedjuluk Sri Maha Radja Sakra, djumeneng Ratu ana ing nagara Menḍanggana, kaatoné ing sikilé gunung Mahameru (Sumèru). [ 150 ]
Boma Sonja Paksa Muksa = 200. Sri Maha Radja Sakra. Ratu ing Menḍanggana adjedjuluk Sri Maha Radja Surapati.
Kalima Muksa Kapaksa = 205. Nagara Menḍanggana diganti aran Suralaja lan Sri Maha Radja Surapati adjedjuluk Sang Hjang Surapati.
Obal Asta Kalih = 226. Sang Hjang Surapati jasa Kahjangan pineṭa Tédjamaja.
Penḍita Paksa Sinembah = 227. Sang Hjang Surapati jasa Kahjangan rinéka Argadumilah ing Papardjawarna.
Tunggal Gunaning Panembah = 231. Kahjangané Sang Hjang Surapati ing Tédjamaja rinengga sarwa putih, Argadumilah sarwa kuning, Djonggringslaka sarwa abang, Papardjawarna sarwa ireng.
Ojagé Wédḍa Kapaksa = 236. Sang Hjang Surapati jasa taru sakembaran winangun kaju Déwandaru lan Djajandaru, kaprenah ing madyaning Papardjawarna.
Swara Tri ing Karna = 237. Sang Hjang Surapati jasa Maharpatan winangun Martjukunḍa lan Marakaṭa.
Naga Katingal Bodja = 238. Sang Hjang Surapati jasa Nadisara, jaiku bangawan ngubengi Maharpatan.
Wiwara Katon Kembar = 239. Sang Hjang Surapati jasa Bukur Pangarip-arip winangun kori Sélamatangkep, dumunung nèng tepining Nadisara.
Wédang Dadi Sikara = 244. Sang Hjang Surapati jasa Manipapa nulad enḍut Balegdaba (kawah Tjandradimuka).
Marga Joganing Suku = 245. Sang Hjang Surapati jasa sumur Golang-galing winangun wod Ogal-agil.
Warna Ngobahaké Nétra = 264. Kaéndran ketiban Mulat, jaiku tjahja pinḍa sesotya adi, pinudja déning para Djawata dadi widadari 7, jaiku: Supraba, Wilutama, Warsiki, Suréndra, Gagarmajang, Irim-irim, Tundjungbiru.
Swara Muni ing Talingan = 277. Sang Hjang Surapati pinaringan gamelan Lokananta saka ḍawuhé Baṭara Guru.

SENGKALAN DUMUNUNG ING TEMBANG.

Reriptan kang sinawung ing tembang, aran lumrah manawa tjatjahing taun pangriptané pinèngetan nganggo sengkalan. Tjatjahing taun mau tarkaḍang rinangkep, pinèngetan nganggo angka lan uga nganggo sengkalan, Malah sengkalané tarkaḍang uga rangkep. Tjandra-sengkala lan Surja-sengkala.

Tulaḍa sengkalan dumunung ing tembang :

I. Ḍanḍanggula. (Ardjunasasrabau, R. Ng. Sindusastra). Rebo Epon panitraning manis, Djumadilawal Djimawal warsa, éndjang ping wolulikuré, Kanem ing Djulungpudjut, Sritumurun [ 151 ]anudju Dadi, Paningron Sang Hjang Jama, Hidjrah Nabi sèwu, rong atus wandasa gangsal, sinangkalan Wiku Misik Swara Tunggil, nèng barisan Pidjénan.

II. Pangkur. (Kalawarti Surjatjandra 8-1-50, saka S.M.A. Djalan Pakem 2).

Mrababang Surja-mardika, andjrebabak nalikanira terbit, pitulas tanggal Agustrus, Pantja Tjatur Trusing Tyas, keḍap-keḍap pidjer linimput pepeḍut, malah pinaḍet ing méga, kadi wus sirna tan kèksi.
Wantuning Surja wentala, nora kanḍeg déra ndedel manginggil, nrobos nalusupi menḍung, déné praptèng samangkja, pitulikur Ḍésèmber terusing rembug, gapura Mardika menga, sineksèn langit lan bumi.
Mrabangkara léram-léram, sru sumunar ngenguwung manawengi, Surja njata Mardika wus, krana nagri Walanḍa, wus nglenggana rila ngudari tetangsul, tali koloni tinatas, tetep wus sasami-sami.
Mung ana manik samatra, parikudu Irian dén gegegi, marma growah raosipun, Surja masih grahana, genḍong titir kenṭongan pajo sineru, mrih ditya Rau mirisa, temah grahana glis pulih.

III. Asmaradana. (Tjalon-arang, R. Wiradat).

Ulun pun andjarwa mèri, niti-mangsani panitra, Slasa Pasa ping salawé, Nir Rasaning Pudjanggardja (1860), rinangkep mangsa surja, Pèbruwari ping nemlikur, Muluking Guna Trus Mulja (1930).

IV. Girisa. (Wulang-rèh, Sinuwun P.B. IV).

Telasing Panuratira, sasi Besar ping sangalas, Akad Kaliwon taun Dal, Tata Guna Swarèng Nata (1735 taun Djawa). Mangsasta winḍu Santjaja, wuku Sungsang kang atampa, ja Allah kang luwih wikan, obah-osiking kawula.

V. Kinanti. (Panutuping panembrama).

Titi telas tutup atur, malem. Rebo Paing wantji, nḍungkap tanggal tigawelas, Mei ing taun Masèhi, sengkalaning penembrama, Putri Tata Trus Manunggil (1953).

BAB XXI. ASMANÉ PARA PUDJANGGA LAN BUKU-BUKU RERIPTANÉ.

A. ING DJAMAN INḌU (Sadurungé djaman Madjapait).

Resi Abijasa: Mahabarata utawa Asṭadasaparwa, abasa Sangsekerta, anané ing tanah Djawa bebarengan karo nga[ 152 ] djawané bangsa Inḍu. Dadi Resi Abijasa (Wijasa) iku Pudjangga bangsa Inḍu. (*)

Resi Walmiki: Ramajana, abasa Sangsekerta, lumebuné ing tanah Djawa uga bebarengan karo ngadjawané bangsa Inḍu. Resi Walmiki iku uga Pudjangga bangsa Inḍu.
Prabu Darmawangsa-Teguh (Ratu Djawa-Wétan 991 — 1007): ndjarwakaké Mahabarata nganti 9 parwa, jaiku: Adiparwa, Sabaparwa, Wiraṭaparwa, Udjogaparwa, Bismaparwa, Asramawasanaparwa, Mosalaparwa, Prastanikaparwa lan Swargarohanaparwa. (Parwa pérangan). Kadjaba saka iku Sang Prabu ija ndjarwakaké sapérangané buku Ramajana-Walmiki, diarani buku Utarakanḍa.
Empu Kanwa: Ardjunawiwaha (djaman Prb. Erlangga 1019 — 1042), peṭikan saka Mahabarata parwa III (didjarwakaké).
Empu Triguna: Kresnajana (djaman Keḍiri ± 1104), isiné Kresna mbraḍat Dèwi Rukmini.
Empu Manoguna: Sumanasanṭaka (djaman Prb. Warsadjaja Keḍiri 1104), isiné njritakaké lairé Dasarata ing Ajodya.
Empu Sedah: Baratajuda (djaman Prb. Djajabaja Keḍiri 1135 — 1157).
Empu Panuluh: Gatuṭkatjasraja lan Hariwangsa (djaman Prb. Kertadjaja Keḍiri taun 1183).
Empu Darmadja: Smaradahana (djaman Prb. Kameswara Keḍiri 11151130).
Tan Akung: Wretasantjaja lan Lubdaka (djaman Keḍiri wekasan).

B. ING DIAMAN MADJAPAIT.

Empu Prapantja ngarang Nagarakertagama.
Empu Tantular ngarang Ardjunawidjaja lan Sutasoma utawa Purusadasanta.

C. ING DJAMAN ISLAM (Djaman Demak lan Padjang).

Sunan Bonang: Suluk Wudjil.
Sunan Panggung: Suluk Malangsumirang.
Pangéran Karanggajam: Nitisruti.

D. ING DJAMAN MATARAM.

Sultan Agung: Nitipradja, Sastragenḍing.
Pangéran Adilangu: Babad Padjadjaran, Bb. Madjapait, Bb. Padjang, Bb. Mataram.
Tjarik Badjra: Damarwulan (sinawung ing tembang), Babad Kartasura. [ 153 ]
1. Ranggadjanur: Pranatjitra, Dèwi Rengganis.
2. Sunan Pakubuwana IV: Wulang-rèh, Wulang-sunu.
3. Sunan Pakubuwana V: Serat Tjenṭini.
4. R. Ng. Jasadipura I (Jasadipura Tus Padjang): Tjebolèk, Babad Pakepung, Bb. Gjanti, Serat Rama, Serat Déwarutji, Ambija, Tadjusalatin, Serat Ménak, Djoharmanik, Nawawi, Bustam, Wulang séwaka, Serat Panitisastra, Serat Lokapala.
5. R. Ng. Jasadipura II (R. T. Sastranagara): Sasanasunu, Witjarakeras.
6. R. Ng. Sindusastra: Ardjunasasrabau (babon serat Kanḍa), Partajagnja (lakon Partakrama), Srikandi maguru manah, Sumbadra larung.
7. K. G. Mangkunagara IV: Wéḍatama, Buratwangi, Sendonlangenswara, Panembrama, Tripama, Salokatama, Wirawijata, Rerepén.
8. R. Ng. Ranggawarsita: Djajèngbaja, Widyapradana, Hidajatdjati, Djajabaja, Purwakaning serat Pawukon, Pustakaradjapurwa, Rerepèn Sekar Tengahan, Sedjarah pari sawuli, Uran-uran sekar Gambuh warni 7, Panitisastra, Baratajuda djarwa sekar Matjapat, Tjakrawarti, Sidawakja, Pawarsakan, Darmasarana, Judajana, Budajana, Pustakaradjamadya, Adji-lpamasa, Witaradya, Adjidarma, Pambeganing Nata Binaṭara, Kalaṭida, Sariwahana, Purusangkara, Wéḍajatmaka, Wéḍaraga, Tjemporêt, Wirid, Paramajoga, Djakalodang, Sabdatama, Sabdadjati.
9. P. Kusumadilaga: Serat Balé si gala-gala, Djagal Bilawa, Kartapijoga (Énḍang Wrediningsih), Djaladara rabi, Kurupati rabi, Serat Sastramiruda, Serat Partadéwa.

E. ING DJAMAN SAIKI (Wiwit abad XX).

Ki Padmasusastra: Tatatjara, Paṭibasa, Paramabasa, Warnabasa, Urabsari, Durtjarahardja, Rangsang Tuban.
M. Ng. Mangunwidjaja: Purwakanṭi, Trilaksita, Djiwanḍana, Asmaralaja, Lambangpradja, Wurjalotjita.
R. Ng. Sindupranata: Sawursari.
R. Ng. Sastrakusuma: Dongeng kuna.
R. T. Tanḍanagara: Pepéling, Baruklinting.
R. M. Surjasuparta (K. G. Mangkunagara VII): Kekésahan saking tanah Djawi ḍateng nagari Walanḍi.
R. M. Sulardi: Rijanta, Sarwanta.
R. Bratakésawa: Tjandrasangkala.
Wiradad: Tjalonarang.
M. Sukir: Abimanju-kèrem.
Sastrasutarma: Bantjak-Dojok mbarang djantur.
Mas Somasentika: Buta Lotjaja. [ 154 ]
BAB XXII. PEṬIKAN SAKA BUKU SAWATARA.

I. Serat Wéḍaraga (R. Ng. Ranggawarsita).

Trusan RONG saptèng lebu (1799), Ki Pudjang- GA pang- gupitanipun, tawi ta- WAR ing surasa tanpa manis, marma, kong- SI karja pému, mung mèt mar- TA karahajon.

II. Sabdadjati (R. Ng. Ranggawarsita).

Ki Pudjangga njambiwara wèh pitutur, saka mangunahing Wiḍi, ambuka warananipun, aling-aling kang ngalingi, angalingkap temah katon.
Para djanma sadjroné djaman pakéwuh, kasudranira andadi, ḍahuruné saja ndlarung, kèh tyas mirong murang margi, kasektèn wus nora katon.
Katuwoné winawas dahad matrenjuh, kenjaraing sasmita, jekti, sanityasa tyas malat kung, kongas welasé kepati, sulaking djanma prihatos.
Walujané béndjang jèn wus ana Wiku, memudji ngèsṭi sawidji (1887), sabuk lebu lir madjenun, galibedan tudang-tuding, anatjahken sakèhing wong.
Iku lagi sirep djaman Kalabenḍu, Kalasuba kang gumanti, wong tjilik bisa gumuju, nora kurang sandang-bukti, sedyané kabèh kalakon.
Panduluné Ki Pudjangga durung kemput, mulur lir benang tinarik, nanging kaserang ing umur, andringkap kasidan djati, mulih marang djatininggon.
Amung kurang wolung ari kang kadulu, tamating pati patitis, wus katon nèng Lochil-makful, angumpul ing madya ari, amarengi ri Buda. Pon.
Tanggal kaping lima antarané luhur, Sela ing taun Djimakir, Tolu Huma Arjang Djagur, Sengara winduning pati, netepi ngumpul saenggon.
Tjinitra ri Buda kaping wolulikur, Sawal ing taun Djimakir, tjandraning warsa pinétung, Sembah Muksa Pudjangga Dji (1802), Ki Pudjangga pamit lajon.

III. Serat Rama (R. Ng. Jasadipura I).

Kukusing dupa, kumelun, ngeningken tyas Sang apekik, kawengku sagung djadjahan, nanging sanget angikibi. Sang Resi Kanékaputra, kang andjlog saking wijati.
Kagjat ri Sang kapirangu, pinengkul kinempit-kempit, ḍuh Sang retnaning bawana, ja ki tukang walang-ati, ja ki tukang ngenes ing tyas, ja ki tukang kudu gering.
Ana ndadak milu-milu, kaja polahé wong tjeplik, lali jèn kalengkaning rat, ing bawana amurwani, mustikaning djagad-raja, ḍemen lalèn sangga-runggi. [ 155 ]IV. Bantjak-Dojo mbarang djantur (R. Ng. Sastrasutarma).

Isi piwulangé Nini Buta Idjo ing gunung Wilis (pandjanmané Déwi Ratih) marang anaké pupon jaiku Nikèn Bawang (Dewi Ragil Kuning), saduluré Pandji Inukartapati Nata Djenggala.

Ḍuh wong manis rèhné sira nini, wus diwasa katon, datan wurung ing tembé sira nggèr, winengku mring prijanta sajekti, marma dipun-bangkit, suwita ing kakung.
Mungguhé wong suwita mring laki, iku luwih abot, nora kena ngendel-endelaké, warna rupa banḍa lawan asli, pawitané ati, rèrèh ririh ruruh.
Basa rèrèh satindak dèn aris, satanḍuk dèn alon, adja dumèh ingandel lakiné, lamun sira kuranga ngadjèni, nuwuhaken tebih, ring katresnanipun.
Mungguh ririh iku ta sajekti, saudjar jwa doso, saketjap jwa njerik-njerikaké, nadyan sira lagja amarengi, nepsu maring laki, mjang mring lijanipun.
Udjar manis mjang basa basuki, iku anggung kanggo, adja ingkang mring barajat ḍéwé, nadyan tumrap mring lijan jwa kari, iku bisa dadi, gaman luwih ampuh.
Basa ruruh iku ulat manis, lagia karengon, maring laki ladènana sumèh, mjang dèn tadjem djatmika ing liring, poma adja nganti, bléré ing panḍulu.
Iku sirik mungguhing pawèstri, ingaranan mangro, tingal marang prija ing lijané, kèhing ngekèh ajwa anglakoni, tindak kang kadyèki, jwan sirarsa lulus.
Tri prakara iku adja lali, minangka wewaton, mring wanita suwitèng lakiné, baja aran mustikaning èstri, jèn bangkit netepi, kadya kang kawuwus.
Kari sidji poma adja lali, jèn sira lelados, marang prija marengi mangsané, teka lungan lawan tangi guling, jwa binalang liring, peteng mjang mbesengut.
Kena baé nepsu muring-muring, nanging kudu mengko, lawan manèh kabèh sirikané, adja kongsi tinradjang salami, iku djebèng jekti, lulus ing pamutjung.

V. Panitisastra (R. Ng. Jasadipura I), tjarita gantjaran.

Sardjana sudjana boten baḍé saged kasamaran ḍateng adjining kentjana ingkang kalingan djedjember ingkang njenjukeri. Samanten ugi kosok-wangsulipun, boten baḍé kasamaran ḍateng sesuker ingkang winaḍahan ing bèri kentjana pinatik ing sesotya retna.
Jèn panḍita ora ambeg lembah-manah lan narima, bakal disawijah ing saben djanma. Nanging jèn pandjenengané nata ambeg lembah-manah lan narima, nagarané mesṭi direbut mungsuh, entèk. [ 156 ]
1. Ngapusi djuru apus boten barang-barang. Malah kosok-wangsulipun: adol temen marang si djulig iku lutju, dadi gegujoné botjah tjilik.

VI. Praniti Wakja (Pametjané Prb. Djajabaja ing Keḍiri).

Djaman iku ana warna loro, jaiku djaman geḍé lan djaman tjilik. Umuré djaman Geḍé 700 taun, djaman tjilik 100 taun. Dadi saben sadjaman Geḍé ana 7 djaman tjilik.

Djaman Geḍé ana warna telu, sidji-sidjiné dipérang dadi 7 djaman tjilik, jaiku:

A. Djaman Geḍé Kaliswara, dipérang dadi djaman tjilik: 1 Kalakukila, 2 Kalabuda, 3 Kalabrawa, 4 Kalatirta, 5 Kala-rwabasara, 6 Kala-rwabawa, 7 Kalapurwa.

B. Djaman Geḍé Kalijoga, dipérang dadi djaman tjilik: 1 Kalabrata, 2 Kaladwara, 3 Kaladwapara, 4 Kalapraniti, 5 Kalateteka, 6 Kalawisésa, 7 Kalawisaja.

C. Djaman Gedé Kalisangara, dipérang dadi: 1 Kaladjangga, 2 Kalasakti, 3 Kaladjaja, 4 Kalabendu, 5 Kalasuba, 6 Kalasumbaga, 7 Kalasurata.

VII. Wéḍatama (K. G. Mangkunagara IV).

Ngèlmu iku kalakoné kanti laku, lekasé lawan kas, tegesé kas njantosani, setya budya pangekesé durangkara.
Angkara gung nèng angga anggung gumulung, gegolonganira, tri loka lekeré kongsi, jèn dèn umbar ambabar dadi rubéda.
Béda lamun kang wus sengsem rèh asamun, semuné ngaksama, sasamané bangsa sisip, sarwa sarèh saking mardi martotama.
Durung petjus kesusu keselak besus, amaknani lapal, kaja Sajid weton Mesir, penḍak-penḍak angenḍak gunaning djanma.

VIII. Wulang-rèh (Sunan Pakubuwana IV).

Pameḍaré wasitaning ati, tjumantaka aniru Pudjangga, dahad muḍa ing batiné, nanging kedah ginunggung, ḍatan weruh jèn kèh ngèsemi, amaksa angrumpaka, basa kang kalantur, tutur kang katula-tula, tinalatèn rinuruh kalawan ririh, mrih paḍanging sasmita.
Sasmitané ngaurip puniki, apan éwuh jèn nora weruha, tan djumeneng ing uripé, akèh kang ngaku-aku, pangrasané sampun udani, tur durung wruh ing rasa, rasa kang satuhu, rasaning rasa punika, upajanen darapon sampurna ugi, ing kauripanira. [ 157 ]
1. Djroning Kur'an nggonira sajekti, nanging ta pilih ingkang uninga, katjaba lawan tuduhé, nora kena dèn awur, ing satemah nora pinanggih, mundak katalandjukan, temah sasar-susur, jèn sira ajun waskita, sampurnané ing badanira puniki, sira anggegurua,
2. Lamun sira amaguru kaki, amiliha manungsa kang njata, ingkang betjik martabaté, sarta kang wruh ing kukum, kang ngibadah lan kang ngirangi, sukur oleh wong tapa, ingkang wus amungkul, tan mikir pawèwèhing ljan, iku pantes sira guronana kaki, sartané kawruhana.
3. Lamun ana wong mitjarèng ngèlmi, tan mupakat lan patang prakara, adja sira agé-agé, anganggep njatanipun, saringana dipun baresih, limbangen lan kang patang, prakara rumuhun, Dalil Kadis lan Idjemak, mjang Kijasé papat iku salah sidji, anaa kang mupakat.

IX. Najakawara (K.G. Mangkunagara IV).

Wardining kang wasita djinarwi, wruh ing kukum iku watak-ira, adoh marang kanisṭané, pamitjara puniku, wèh resepé ingkang mijarsi, tata-krama punika, ngedohken panjenḍu, kagunan iku kinarja, ngupaboga déné kalakuan betjik, wèh rahajuning raga.

X. Witaradya (R. Ng. Ranggawarsita). Kinanṭi.

Djagra angkara winangun, sardjana mardjajèng wèsṭi, puwara kasub kuwasa, wasita djro Wéda muni „Sura dira djajaningrat, lebur déning pangastuti".

Ring djanmadi kang winangun, kumenjar wimbaning rawi, prabangkara dumipèng rat, ménang kang sarwa dumadi, ambek santa paramarta, puwara anjakrawati,

XI. Darmalaksita (K. G. Mangkunagara IV).

Rambah malih wasitaning siwi, wikanana patraping agesang, kang kanggo ing salawasé, manising nétra ruruh, angedohken mring salah tampi, wong kang trapsilèng tata, tan agawé rengu, witjara lus kang mardawa, iku ḍatan kasenḍu marang sesami, wong kang rumaket ika.
Karja resep mring réwangé linggih, wong kang manut mring tjaraning bangsa, watek djembar pasabané, wong anḍap-asor iku, jekti oleh panganggep betjik, wong meneng iku njata, nèng djaban pakéwuh, wong prasadja solahira, iku nora gawé éwa kang ningali, wong nganggo tepa-slira.
Angedohken mring dosa sajekti, wong kang ènget iku watekira, adoh marang bilainé, mangkana sulangipun, wong kang amrih hardjaning diri, jéku pangulahira, batin ugeripun, ing lair garbaning basa, jéku aran kalakuan ingkang betjik, margané mring utama. [ 158 ]
1. Luwih lara laraning kang ati, nora kaja wong tininggal arta, kang wus ilang piandelé, lipuré mung jen turu, lamun tangi sungkawa malih, jaiku ukumira, wong nglirwakken tuduh, angilangken budi-daja, temah papa asor dènira dumadi, tan amor lan sasama.

XII. Asmaralaja (M. Ng. Mangunwidjaja). ¹)

Urip ingkang mawa djiwa, djiwanira mangka warana djati, djatining urip puniku, jekti tan nganggo njawa, nora njwara nora ngganḍa nora ndulu, nora muna tan ngandika, tanpa rasa pangrasa nir.
Amung nèng ening dyatmika, nèng kaanan ananira pribaḍi, nanging kabèh kang kadulu, apan wus kauningan, kang karungu wus kapjarsa ing Hjang Agung, kang kaambu wus kaganḍa, kang njwara kasabda jekti.
Kang angrasa wus karahsan, Innalloha huwassami Ul'alim, Allah iku djembar agung, uninga saniskara, nora samar ja nukat gaibul qujub, liré widji pepingitan, sumingit ing rahsanèki.

XIII. Pepéling lan pamrajoga (R. T. Tanḍanagara alijas Reksadipradja).

Hébating tyas kongsi tanpa manis, kaprabawan obahing rat Djawa, wimbuh gumrah sabawané, mandjing djro taman madju, kang tinudju mung adja kongsi, rinengkuh dèn sawijah, sedjané andjundjung, adjining daradjad Djawa, sajuk-ijeg gumolong anunggal budi, baja karsaning Suksma.
Paring osik kang utama jekti, tumuwuhing tembung kamadjuan, lumrah dadi kembang lambé, njata sèwu pitulung, lenging tjipta kari memudji, widjining kamadjuan, bangkita tumudju, djumbuh lawan Sang winenang, sumawana kang samja pantes ngajomi, ajuning wijah djanma.
Tinuwuhna piwelasing galih, wit tan lijan djiwaning kawula, tinalèn sih-wilasané, déné kang sedya rukun, mung miliha kang mitulungi, tuḍuh benering marga, adja slura-sluru, karana jèn tan rineksa, nora wurung kadi sulung lebu geni, bareng tibèng sangsara.
Nora ngekul lekasing prijaji, nanging lamun wong tjilik balaka, durung wruh kentang kimpulé, selak milu kesusu, tanpa naker kuwating diri, katut grubjuging kaṭah, nora wruh ing rembug, mung ngebjuk ubjung-ubjungan, agung-alit miwah wong padésan sami, tumekèng narakarja, [ 159 ]BAB XXIII. RIWAJATÉ PUDJANGGA SAWATARA. (*)

I. R. Ng. Jasadipura I.

Nalika isih timur asma Bagus Bandjir, wijosané ing dina Djemuwah Paing tanggal kaping 6 Mulud, taun Djimakir 1654 (taun Saka), utawa 30 Sèptèmber 1729. Sédané dina Senèn Kliwon 24 Dulkangidah, taun Bé 1728, utawa 26 April 1802.

R. Ng. Jasadipura I iku teḍaké Sultan Padjang, mulané ana ing Surakarta ketelah asma Jasadipura Tus Padjang. Pandjenengané iku Pudjangga kang kapisan ing Surakarta, jaiku ing djamané Sinuhun Pakubuwana III.

Kang ramané R. Ng. Jasadipura I asma Tumenggung Padmanagara, Bupati Pekalongan kang dibuwang menjang Palémbang, nanging bandjur ditimbali déning Sri Sunan lan dipapanaké ana ing kraton Kartasura apangkat Bupati-Djaksa.

R. Ng. Jasadipura iku éjang-bujuté R. Ng. Ranggawarsita.

II. R. Ng. Ranggawarsita.

Nalika isih timur asma Bagus Burham, wijosané ing dina Senen Legi 10 Dulkangidah taun Bé 1728, sinangkalan: Budjangga Nembah Panḍita Dji (1728), utawa 14 Maret 1802. Sédané dina Rebo Pon 25 Dulkangidah taun Djimakir 1802, sinangkalan: Paksa Muksa Budjangga Nata (1802), utawa 24 Désèmber 1873, disarèkaké ing désa Palar, tlatah Klaten.

Minangka tandaning pangadji-adji, pamaréntah jasa retja-gupala (retjané R. Ng. Ranggawarsita) dumunung ing platarané gedong Radya-Pustaka ing sawétan kebon-radja Sriwedari, lan uga mbangun pasaréané R. Ng. Ranggawarsita (ing désa Palar). Pambukaké retja-gupala kanti resmi nalika 11 Nopember 1953, déné rampungé olèhé mbangun pasaréan ing désa Palar nalika 10 Nopember 1955.

Nalika isih timur, Bagus Burham maguru ing pasantrèn ponḍok Gebangtinatar (Panaraga), ponḍoké Kjai Imam Besari. Ana ing pasantrèn, Bagus Burham kalebu murid sing bodo, nakal lan mursal, mulané kerep tampa dedukané Kjai Guru Imam Besari. Bagus Burham wis tau lolos saka pondok nganti tekan Madijun, sesrawungan karo R. A. Gombak, putrané putri Bupati Keḍiri. Ja R. A. Gombak iku kang pamburiné kagarwa Bagus Burham.

Tekan mangsané tinarbuka, kanṭi linambaran laku 40 dina 40 bengi, sadinané mung ḍahar gedang sauler, lan saben bengi kungkum ing kali Krikil, Bagus Burham antuk parmaning Pangéran oleh Wahju kapudjanggan. [ 160 ] Sarasilahé R. Ng. Ranggawarsita mangkéné: 1. Sultan Hadiwidjaja (Djaka Tingkir) peputra Sultan Banawa. 2 Sultan Banawa peputra Pangéran Emas. 3 Pangéran Emas peputra Pangéran Prabu Widjaja. 4 Pangéran Prabu Widjaja peputra Kangdjeng Djaka Radin. 5 K. Dj. Radin peputra P. Wiramanggala. 6 P. Wiramanggala kapunḍut mantu Sultan Mangkurat Tegalarum, peputra P. Danuhupaja. 7 P. Danuhupaja peputra R. Padmanagara. 8 R. Padmanagara peputra R. Ng. Jasadipura I. 9 R. Ng. Jasadipura I peputra R. T. Sastranagara (Jasadipura II), utawa R. Padjangwasita. 10 R. T. Sastranagara peputra R. Padjangswara. 11 R. Padjangswara peputra Bagus Burham (R. Ng. Ranggawarsita).

III. Ki Padmasusastra.

Putrané Ki Ngabèhi Bangsajuda ing Surakarta. Nalika isih timur ora sekolah, mung diwarahi matja lan nulis déning bapakné wiwit umur 6 taun.

Juswa 9 taun wis njambut-gawé dadi abdi-dalem (ana ing kraton), mawi asma Ngabèhi Kartadirana. Bareng munggah pangkat dadi Mantri geḍong-kiwa ketelah asma 'Mas Gus Behi, tegesé botjah tjilik sing darbé pangkat Ngabèhi. Let 10 taun manèh dadi Djaksa-Anom, ganti asma Mas Ngabèhi Bangsajuda (asma nunggak-semi bapa). Ora let suwé manèh dadi Panèwu-Djaksa, asmané ganti Kartipradata. Juswa 43 taun lèrèh, nerusaké ngudi kasusastran, asmané ganti Padmasusastra, ngrangkep dadi wartawan kalawarti „Djawikanda" ing Sala. Taun 1820 dadi Pangarsa Radya-Pustaka, asmané ganti M. Ng. Wirapustaka. Marga saka tuntunané M. Ng. Wirapustaka, Radya-Pustaka bisa ngetokaké kalawarti „Sasaḍara" lan „Tjandrakanṭa". Ing wektu iku M. Ng. Wirapustaka ḍéwé ngetokaké kalawarti „Waradarma".

Ing taun 1910 munggah pangkat kang wekasan, asmané ganti M. Ng. Pradjapustaka, nanging ora lawas manèh bandjur pènsijun. Wasana séda ing taun 1926 (juswa 86 taun).

IV. P. Kusumadilaga.

Putrané K.G. Mangkubumi ing Surakarta, utawa wajahé Sunan P.B. III. Ahli genḍing-genḍèng, ahli paḍalangan, ahli beksa lan ahli kabatinan ing abad 19.

Tanggal mijosé ora dipèngeti, sédané juswa 65 taun. Nalika isih timur maguru kabatinan marang kjai loro: 1. Kjai Kasanminhad, 2. Kjai Djamsari. Bareng wis diwasa, P. Kusumadilaga dadi guruné Sunan Pakubuwana IX ing babagan kabatinan lan filsafat. [ 161 ]

BAB XXIV. PANUTUP.

Minangka panutupé buku "Ngéngréngan Kasusastran Djawa djilid II" iki, pangripta asung pepudji-basuki marang para nupiksa, sinawung ing tembang. Ḍanḍanggula.

1. PAD ni Parta ing Banontjinawi
MA mrih terang rampungé
SU mawana mrih slameté
KA tutup tutur tembung
TJA tur betjik nora ketjitjir
GU mrudjug pudji-pudja
RU hara rurah-rug
BA ḍar tjabar kang rubéda
SA mja, sirna ingungsir pudji-basuki
DJA ja temah juwana.

WA hanané juwana numusi

SE kaṭahé para kang nupiksa
KO taman tinemu kabèh
LAH ir-batin rahaju
GU marégah bigar panggalih
RU djuké lan klumrahan
PUR naning kang kidung
WA sana winèh sangkalan
RE rékané "Uninga Tata Trus Adji” (1953)
DIJA wah Murti Ngèsti Tyas (1884 taun Djawa)

↑ Sumingkiring, ana sing matja ,,mring sukering”.

[1] Sumingkiring, ana sing matja ,,mring sukering”.

[1]