Menyang kontèn

Patjitan (Djilid I)

Saka Wikisumber
[ Samak ]
PATJITAN



Lajang watjan kanggo ing Pamulangan Guru,

S.M., Kursus Guru lan panunggalané

Sing nḍapuk:

M. MARDJANA

karo

M. SAMOED SASTROWARDOJO



DJILID I



J. B. WOLTERS – GRONINGEN - DJAKARTA
[ 3 ]
PATJITAN



Lajang watjan kanggo ing Pamulangan Guru,

S.M., Kursus Guru lan panunggalané

Sing nḍapuk:

M. MARDJANA

karo

M. SAMOED SASTROWARDOJO



DJILID I


f 0


J. B. WOLTERS – GRONINGEN, DJAKARTA – 1951
[ 5 ]
PAWARTOS

Serat ,,Patjitan" punika kanggé waosan ing pamulangan sambetipun S. R. Ingkang sampun tjeța inggih punika kanggé ing Pamulangan tjalon Guru saha ing Kursus2 Guru.

Wondéné isi tuwin basanipun kaangkah
  1. supados tumrapipun para murid saged migunani ḍateng gesangipun djasmani miwah rohani;
  2. supados kénging kanggé tetuladan kados pundi tjaranipun ngedalaken pikiran utawi greneking manah;
  3. supados para murid saged nampi sarta njakup sukur saged ngritik punapa ingkang kaweḍar ing buku2 tuwin ing kalawarti.

Djalaran saking punika isinipun inggih manéka warni, kanţi ènget ḍateng Pantjasila, antjasing panggulawenṭah ingkang kawrating Unḍang-unḍang Ḍasar kita.
Ing gesang bebrajan punika boten wonten barang ingkang sampurna. Pramila manawi para maos manggih kekirangan saha tjatjading serat punika, mugi sampun wigah-wigih, karsaa nḍawuhaken dateng ingkang gaḍah tanggelan. Saiba ta bingah miwah genging panuwunipun

Djakarta, Nopèmber 1950.Ingkang ngimṗun. [ 6 ]
ISINÉ BUKU

Katja

1.
Kekésahan saking tanah Djawi.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
5
2.
Rembagipun Sonto-Wolo
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
8
3.
Senḍang Polaman
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
11
4.
Bab ngedegaké panggaotan
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
16
5.
Sigra mabur
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
18
6.
Tripama
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
21
7.
Dr. Danudirja Setyabudhi
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
22
8.
Pandamelipun pilem
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
25
9.
Putri Mabel
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
27
10.
Lelutjon
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
30
11.
Liman Séta tata djanma
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
33
12.
Gunung Merapi
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
43
13.
Suntikan typhus, cholera tuwin dysenterie.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
44
14.
Sang Prabu Iskandar
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
46
15.
Sulawesi kidul
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
48
16.
Lelutjon
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
51
17.
Kuḍu lan kemlanḍingan
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
52
18.
Perangipun Radèn Gatutkatja kalijan Batara Gana
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
55
19.
Dinten angkatan perang
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
59
20.
Pusaka ing Lodaja
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
62
21.
Semut tjemeng
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
64
22.
Kangdjeng Nabi Musa kalijan Radja Firngon
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
66
23.
Tikilan
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
75
24.
Serat kabar
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
76
25.
Judagama
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
79
26.
Ana dina ja ana sega.(Dongèng lelutjon)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
90
27.
Mranata saéning teḍa
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
98
28.
Lampahan Wahju Tjakraningrat
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
101
29.
Pandjeblugipun redi Krakatau
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
112
30.
Gudeg Ngajodja
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
114
31.
Sniper
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
115
32.
Mèngeti 10 Sura, satunggaling dinten ingkang ,,beriwajat"
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
118
[ 7 ]
1. KEKÉSAHAN SAKING TANAH DJAWI

Watawis sadasa dinten wonten ing samodra gung Indija, lampahing baita sampun njelaki karangkobaripun tanah Afrika, pongol ingkang ngalodjok mangalèr ngétan, ing riku lampahing baita saja rongèh sanget, amargi nugel sawatawis ḍateng lampahing alun ingkang turut pasisiring tanah Afrika ingkang sisih wétan, lumampah mangalèr dumugi ing saganten Pèrsi. Agenging alun dédé-dédé; dèrèng naté kula sumerep alun ingkang samanten ageng tuwin pandjangipun. Menḍaking toja ing antawisipun alun kekalih sinawang saking baita ngantos kados lengkèhing djedjurang. Déné baita anggèning anḍangak nḍingkluk sampun boten wonten kenḍatipun, miwah adegipun ngantos sawatawis miring manengen saking gebaging alun. Dinten wau kula inggih mendem malih, nanging namung sawatawis. Sanès-sanèsipun ingkang mendem inggih katah, nanging inggih boten sanget kados ingkang sampun, bokmenawi margi sampun sawatawis kulina dateng lampahing baita. Dinten wau anginipun ageng, langitipun peteng déning kandeling mendung, djawah ngantos kaping-kaping, mila saupami ingkang alitan manah gadah giris, inggih sampun leres kémawon.

Let sedinten, sanadyan alun tuwin anginipun taksih adjeg agengipun, nanging lampahing baita suda sanget rongèhipun. Sababipun makaten wau, samangké lampahipun baita sampun kaégosaken mangalèr, dados gebaging alun ingkang wingi taksih ḍawah ngiringan, samangké dawah tjantik ingkang wingking, mila kadjawi suda rongèhipun, samangké baita sasat angsal surung saking wingking. Dinten way para panumpak inggih sampun boten wonten ingkang mendem, kepara sadaja ketingal sami ningali ḍateng agenging alun, langkung malih sareng sami sumerep bilih salebeting alun asring wonten ulam katah. Tumrapipun ingkang dèrèng naté sumerep, ingkang dados gumunan, ulam alit-alit ingkang saged miber kados peksi, saben kaleres wonten gegeraning alun, ulam-ulam wau ingkang lampahipun gegrombolan ngantos èketan, kados peksi glatik ingkang badé neba, temtu wonten sakawan utawi gangsal ingkang miber saking toja, ngantos kinten-kinten sakawan utawi gangsal mèter, ladjeng nglajang sadaja mbabar pendjawatipun ingkang dumunung ing sakiwa tengening lambung, angslup ḍateng toja malih. [ 8 ]Sadinten muput lampahing baita angler sinurung ing daja kekijataning alun. Ing wantji sonten suruping srengéngé, lampahipun Wilis saja njelaki patuk pongoling tanah Afrika, ingkang karan nama Gardafui. Nama wau tembung Portegis, tegesipun: Kang ngati-ati. Wontenipun kanamakaken makaten, ing kinanipun katah sanget baita ingkang kabilaèn wonten ing riku, djalaran saking kalèntuning lampah; dèrèng nglangkungi pongol Afrika, kakinten manawi pongol wau sampun kapengker, baita kaladjeng ketjelaken kalijan ḑaratan, wasana saking agenging alun tuwin angin, baita asring ladjeng katatabaken ing karang, utawi kauntjalaken ing daratan, lebur boten ngekap, kèrem utawi petjah wonten ing parang. Miturut tjarijosipun punggawa baita, ing sukuning pongol wau sampun naté kapasangan menara mawi dilah déning bangsa Inggris, kanggé pandoman baita ingkang lumampah ing riku, kepara sampun kaping kalih, nanging saben-saben menara wau kadjugrugaken déning bangsa ing tanah ngriku, ingkang taksih kénging kabasakaken tijang wanan, djer taksih dojan ḍateng ulam tijang. Samangké ing riku dados boten wonten dilahipun ingkang kénging kanggé pandom lampahing baita, mila baita ingkang langkung ing riku ing wantji dalu, kedah nikeli pangatos-atosipun. Menggah ichtijaripun baita-baita ingkang ngambah ing riku ing wantji dalu, samangké makaten: saben sampun tjelak kalijan pongol Afrika wau, tjanțiking baita ingkang wingking ladjeng kapasangan kérékan kanggé nganḍapaken pirantos ngukur lebet tjetèking saganten. Pirantos wau wudjudipun kados tropong, ing lebet isi ukuran, samangsa sampun ḑawah ing ḑasaring saganten, sanalika ladjeng katarik malih. Sadumuginipun ing nginggil ladjeng kapriksa wonten ing kamaripun kaptin kapal, katiti djerohanipun, awewaton pinanggihing papriksan, kaptin kapal ladjeng sumerep, boten ngemungaken lebetipun toja, nanging ugi djinisipun siti ingkang kaḍawahan ing pirantos wau, siti lempung punapa waḍas. Saben seprapat djam tambang kawat ingkang kanggé nantjang pirantos wau kaḍawahaken ing saganten; manawi miturut pinanggihing pétang, ingkang kaambah ing baita saja dangu saja tjeṭèk, punika pratanḍa lampahing baita saja njelaki ḍaratan, dados prelu kedah kaara-arah sampun ngantos lampahing baita mlèntjèng saking margi ingkang sampun katamtokaken, pamrihipun sampun ngantos baita keblasuk dateng papan ingkang tjetèk, kandas ing siti [ 9 ]

utawi notog ing parang tjuri, ingkang putjakipun boten ketingal, saking katutupan ing toja. Menggah pangeneripun margi ingkang sampun katamtokaken wau inggih namung awaton saking gambar kar kanți ngugeri ḑawahing tuding pandomaning kompas, manawi ing wektu sijang katjotjogaken kalijan unggjaning surja ing wantji tengangé, manawi ing wantji dalu katjotjogaken kalijan pernah unggjaning kartika ingkang kénging kanggé antjer-antjer.
Wiwit pun Wilis nganḍapaken pirantos kanggé ndjadjagi dasaring saganten, kados ingkang kasebut ing nginggil wau, wonten ing dinten tanggal kaping 1 Djuli djam 9 dalu. Ḍawahing pirantos mawi njuwanten „wèr", ngantos watawis samenit, inggih punika suwantening ubengipun kérékan, ingkang kanggé ngulur tambang kawat, ingkang mangka kenuring pirantos wau. Saben greg, kérékan sampun boten lumampah, bokmanawi pirantos sampun sumèlèh ing ḑasaring saganten, tambang kawat ladjeng énggal katarik minggah sarana kaikal malih ing kérékan wau. Bebau kapal ingkang nglampahaken kérékan, manawi ngulur tjekap namung tijang satunggal, nanging manawi ngikal, asring boten rampung tijang kalih. Boten saking awrating pirantos, nanging saking daja panahanipun toja ḑateng barang ingkang katarik minggah.
Para numpak boten kirang sami mrelokaken ningali patrap pangukuripun lebeting saganten wau, nadyan panumpak pangkat satunggal ingkang manggèn ing baita sisih ngadjeng, inggih salong wonten ingkang keraja-raja ḑateng ningali.
Dalu wau asrepipun langkung saking padatan, amargi anginipun ageng, nanging kaleresan lampahing angin mangalèr, dados prasasat njurung ḑateng baita, pramila dalu wau lampahipun pun Wilis inggih langkung rikat saking padatan. Sanadyan alunipun taksih ageng, pun Wilis prasasat tanpa ébah. Adegipun pun Wilis miring manengen sawatawis, kados baita lajar manawi angsal angin saking wingking sisih kiwa, nanging tumrapipun para panumpak boten dados sabab punapa-punapa, sabab lampahipun baita adjeg angler tanpa gondjing sakeḍik-keḍika.
Dalu wau panikungipun baita angéringaken patuk pongol tanah Afrika, wiludjeng tanpa sangsaja, éndjing para panumpak tangi, sampun saged sumerep saganten lètèr tanpa alun, tanpa ombak, waradin kados toja ing djembangan; namung manawi wonten silir,

[ 10 ]

bulakaning toja ladjeng ketingal isi garis pandjang, rintik-rintik kados djengkerutipun batuking tijang ingkang mantjereng, tuwin sakiwa tengen punapa déné sawingkingipun baita katingal wonten tapak paneraking baita ing bulakaning toja, ndjelaréh énggak-énggok kados kumitiring gombjok lajangan, ingkang kaunda angsal angin sawatawis ageng.

R. M. A. SURJASUPARTA


    2. REMBAGIPUN SONTO — WOLO

S. — Lo, kok kowé Wol, suwé ora tindjo!
W. — Pantjén ja wis suwé ora bisa tilik- mréné.
S. — Apa saking akéhing panggawéan, apa lagi nampa alangan?
W. — Panggawéan ja ora, alangan ja ora.
S. — Lo, la keprijé?
W. — Anu, kang, nunggu putusan saka Pemerintah kang wadjib.
S. — Putusan apa? Apa kowé kena prekara?
W. — Ora, putusan anggonku njuwun lérén saka anggonku dadi pradjurit.
S. — Apa wis bosen? Bok ija adja bosenan ngono, ora betjik, luwih2 kowé isih enom.
W. — Ora prekara bosen mengkono, kang.
S. — La apa sababé teka kowé njuwun lérén? Ing mangka miturut saka panemuku, ing atasé kowé botjah désa, anaké wong tani, tur sekolahmu mung rakjat enem, wis duwé pangkat létnan dua, blandjané tjukup, kuwi rak djeneng nemu
kabegdjan, la kok arep metu. Apa wis kangen ngudang patjulmu, béné geseng, ja, kaja paribasan: ,,Mburu umur kélangan dapur.”’
W. — Kandamu mau bener, kang. Nanging kanggoné aku bab prekara pangkat lan blandja mau dudu wosing gegajuhanku.
S. — Elo, lah gegajuhanmu apa waé?
W. — Tjoba, rungokna taktjritani. Mengko jén kowé wis ngreti apa

[ 11 ]

sababé anggonku mlebu pradjurit, kowé mesṭi ndjur ngreti apa sadjatiné iḍam-iḍamanku mau.

S. — Tjoba ndongénga, takrungokné.

W. — Mengkéné, kang. Mulané ḍèk semana aku kejungjun mlebu pradjurit, amarga kesurung déning rasa tanggung djawab.
S. — Tanggung djawab sing keprijé?
W. — Tanggung djawab anggonku dadi pemuḍa. Sumurupa, kang, pemuḍa kuwi wis katjeṭa ana ing dalem piwulang apa baé. Jèn dadi kekembanging bangsa dadi kekudanganing bangsa, apa manèh dadi sakaguruné pradja. Mula anduweni tanggung djawab tumrap kaslametané Nusa lan Bangsané.
S. — É, dadi tanggung djawab menjang Nusa lan Bangsané ta?
W. — Ija, mengkono. Mula nalika Walanda merangi bangsané ḍéwé, kang tansah sumedya nglebur kamardikan Indonésia arep ndjadjah maneèh tanah wutah getihé ḍéwé, aku bandjur lumebu dadi pradjurit, prelu mélu ngukuhi marang kamardikan Indonésia mau. Dadi mlebuku dadi pradjurit mau ora kok arep golèk pangkat lan blandja, nanging netepi kuwadjiban.
S. — Ngreti aku saiki. Dadi anggonmu mlebu dadi pradjurit mau tetep mung berdjuang lan korban.
W. — Ija, kang, djalaran sawidjining bangsa sing wis wani nuntut haké jaiku hak merdéka kuwi kudu wani netepi marang

9

[ 12 ]
    kuwadjibané. Jèn ora ngono, kamardikan sing wis bisa kagajuh mau mesti gampang leburé, dadi anggoné Merdika mung sasat kaja ana ing alaming pangimpèn baé.

S. — Dadi hak lan kuwadjiban iku tansah ganḍèng kuntja, rak ija ta? :
W. — lja, angger hak mau wis kegajuh, kuwadjiban uga timbul,
S. — La kok kowé bandjur arep metu kuwi nalaré keprijé?
W. — La kuwi mengkéné kang. Rèhning wektu iki negara sip dibutuhaké bab ,,Kemakmuran’’ ing mangka ḍasarku sing baku kuwi tetanén, mula luwih betjik aku bali menjang masjarakat tani manéh, preluné kedjaba tumandang ing gawé déwé nambah hasil bumi, uga aku duwé sedya nenuntun marang pemuḍa tani, supaja pada gelem ngowahi adat tata tjara kolot bab pangolahé sawah lan sapanunggalané.
S. — Bener banget panemumu, nanging ngélingana, pangkatmu mau rak wis duwur, mangka bandjur arep bali menjang désa, dadi wong tani. Mangka lumrahé tetanén mau dianggep penggawéan sing asor.
W. — Wijah, sing ngarani kuwi rak wong sing durung ngreti apa ta penggawéan tetanén mau.
S. — Keprijé tegesé, tjritakna.
W. — Penggawéan tetanén dudu penggawéan kang asor, nanging penggawéan kang luhur. Ora kalah mungguh wigatiné karo lija panggawéan, malah kena diarani ngatasi. Mula wong tani uga kena diarani ,,Kekembanging bangsa’’. Mangretia, kang, manungsa dititahaké déning Pangéran Kang Maha Wuninga ana ing alam ramé iki, butuhé sing nomer sidji apa, hara? Rak sega ta? La ndjur sing nganakaké sega (pangan) mau sapa? Wong tani. Jén wong tani berontak ora gelem nenandur, gelemé nenandur jan mung kanggo butuhé déwé baé, apa ora pada kaliren? Apa wareg mung dleder nganggo sandangan sing apik-apik waé?
S. — Dlédéra kaé jén wetengé krontjongan ja . . . . suwé-2 lèrèn lé dadi uwong.
W. — Mula aku ndjur mutusi kudu bali menjang masjarakat tani. Aku kabèh kudu ngreti apa sing dadi kabutuhané Pamaréntah, adja mung nuruti kekarepané ḍéwé baé, Kadjaba iku adja

[ 13 ]
    mung waton njekel penggawéan baé, nanging kudu dilarasaké karo ḍasaré ḍéwé. Djalaran jèn penggawéan kang diajahi mau wis salaras karo dasaré ḍéwé mesti bakal bisa mudjudaké wohé kang maremaké, lan bakal piguna marang nusa lan bangsané..... Wis, kang, seméné ḍisik, sédjé dina tak-ngobrol mréné manèh.

„DIRGAHAJU"



3. SENDANG POLAMAN

Senḍang Polaman punika awudjud blumbangan tiga, tojanipun bening ngantos ketingal ḍasaripun. Blumbang ingkang nginggil dipun témbok sarta dipun tutup ing semèn beton, dados telihipun toja ombèn ing Lawang. Ing satjelaking senḍang wonten witipun prèh, ingkang ageng kalih, ketawis manawi sampun sepuh. Prèh wau dipun enggèni ketèk katah. Ing senḍang katah ulamipun alit-alit maèwu-èwu. Manawi dipun tjemplungi roti utawi sekul, ladjeng bjuk, sami mara rebatan teteḍan wau. Manawi ngleresi makaten punika, manawi wonten ingkang purun njawuk toja mawi siwur utawi sérok, temtu satjawukan kemawon angsal ulam pinten-pinten dasa, nanging boten wonten tijang ingkang purun, awit sami adjrih ing ila-ila, mila ulam wau inggih saja tangkar-tumangkar. Déné ketèk-2 ingkang manggèn ing wit prèh wau, manawi sumerep wonten tijang mbekta wungkusan, inggih ladjeng sami manḍap neḍa dipun untjalana teteḍan. Sadaja sami tutut, boten wonten ingkang purun ngrajah tijang.

Menggah dedongénganipun ulam ing senḍang wau makaten mulabukanipun:

Ing djaman kina wonten tijang mratapa ing sukuning redi Semèru anama Sukra. Ketrimah anggènipun tapa ing dalu tampi wangsiting djawata, pun Sukra ing tembé gaḍah kasektèn sarta saged mulja kados para déwa.

Éndjingipun pun Sukra ngemis ḍateng ing Singasari. Ing wantji sijang jatra angsal-angsalanipun ngemis dipun étang namung wonten [ 14 ]
[ 15 ]

sangang duwit. Tjiptanipun: „Duwitku mung sangang duwit, keprijé bisaku mulja kaja déwa!"
Lampahipun Sukra nglangkungi peken. Ing riku sumerep wonten tijang sadé barang èdi pèni, dipun awis sangang ḍuwit, temtu kémawon boten dipun sukakaken, malah dipun gegudjeng ing tetijang. Saben sumerep barang kasadé, pangawisipun inggih namung sangang ḍuwit wau. Pun Sukra rumaos isin pidjer dipun gegudjeng, wasana késah dateng ing wana. Wonten ing margi kepapag kalijan tijang sadé ulam alit-alit tjatjahipun sanga, kawaḍahan ing tapas. Sukra dipun tawèni punapa purun numbas ulamipun. Sukra tjrijos manawi jatranipun namung sangang duwit punika, éwadéné manawi suka katumbas samanten inggih purun numbas.
Tijang wau suka ulamipun katumbas samanten. Tjiptanipun pun Sukra: „lwak iki mengko jèn takbakar saiba énaké, rak ngungkuli ḍaharané para déwa!" Sukra késah kalijan mbekta wungkusan ulam. Sadangunipun lumampah, kepireng wonten suwanten makaten: „Adja kokbakar iwakmu kuwi!" Sukra nolèh ngiwa nengen, boten wonten tijang satunggal-tunggala. Sareng lampahipun nglangkungi wana, ketingal wonten bantèng ngamuk murugi Sukra. Pun Sukra telas manahipun, sampun anjipta pedjah, nunten wonten suwanten kepireng malih: „Untjalana iwakmu sidji!"
Sukra énggal menḍet ulam setunggal, kauntjalaken ing sangadjenging banṭèng wau. Banṭèng njaplok ulam ladjeng nggiwar tebih. Sukra ngladjengaken lampah, wasana sumerep tijang èstri nangis kelara-lara, dipun purugi sarta dipun takèni. Tijang èstri wau ndedonga makaten:,„Duh déwa batara, sanget sukur kula ing pukulun, déné wonten ingkang badé tetulung." Ladjeng tjrijos makaten: „Kula punika ranḍaning brahmana. Sémah kula pedjah, lajonipun baḍé kabasmi. Kula kalijan maru kula tjatjahipun sanga baḍé dipun bélakaken, kabasmi sareng kalijan sémah kula, nanging kula miruda. Sapunika kula sampéjan tulungi, kula baḍé tumut ing salampah sampéjan. .... Lo, lah punika suwaraning pudjijanipun para brahmana ingkang sami nututi kula. Mangga ta sami nḍelik kémawon. Kula sampéjan ajomi."
Nalika punika wonten suwanten kepireng: „Hèh Sukra, tulungana wong wadon kuwi, iwakmu buwangen sing loro."

Sukra inggih ladjeng menḍet ulamipun kalih kabutjal. Sanalika [ 16 ]

punika wonten sima kalih medal saking ing grumbul. Sasampunipun njaplok ulam njatunggal nunten sami ngojak para brahmana wau, sami wangsul dateng ing Singasari.

Sukra witjanten ḍateng tijang èstri wau: „Sampun, sapunika sarèhné sampéjan sampun luwar saking bebaja, sapunika sampéjan mantuk ing grijanipun tijang sepuh sampéjan." Wangsulanipun tijang èstri: „Manawi kula mantuk ing grijanipun tijang sepuh kula, temtu kula dipun basmi, awit tijang sepuh kula bingah manawi anakipun béla pedjah dateng brahmana sémahipun. Kula baḍé tumut ing sampéjan kémawon."

Sukra kalijan tijang èstri wau sami ngladjengaken lampah. Saking sangeting sajah saha luwé pun Sukra baḍé semaput, panon peteng pet-petan, nunten kèndel ing sanganḍaping wit waringin, ulamipun badé kabakar, tijang èstri kapurih pados kadjeng kalijan séla ţiţikan, nanging boten angsal séla.

Tjiptanipun Sukra: „Jèn ngono iwakku tak pangané mentahan baé!" Saweg nguḍari wungkusan ulam, dumadakan wonten suwara kepireng malih: „Adja kokpangan iwakmu, anggonen ndjagani jèn ana bebaja manèh."

Tjiptanipun pun Sukra: „Wé lah, apa sida mati kaliren aku mengko!"

Kaleresan ing satjelakipun ngriku wonten wit djambu, wohipun sampun mateng². Katah ketèk ingkang meţiki djambu wau. Sareng ketèk sumerep wonten tijang langkung, sami nepsu. Sukra dipun sawati ing djambu, nanging ndadosaken ing bingahipun; djambu dipun teḍa. Badanipun ragi kraos seger sawatawis, nunten sami ngladjengaken lampah malih. Sareng ing wantji serap surja wonten sima sekawan medal saking ing grumbul, murugi tijang kekalih wau. Sukra énggal mendet ulam sakawan, kauntjalaken ing ngadjenging sima. Sima sareng sampun njaplok ulam ladjeng késah malih.

Tijang èstri witjanten: „Sampéjan punika kok gaḍah kasektèn kados déwa!"

Sapunika ulamipun kantun kalih. Tjiptanipun Sukra: „lki mengko jèn durung tekan ngenggon ana bebaja manèh, gèk keprijé. Iwakku kari loro iki!"

Lampahipun tijang kalih nglangkungi ara-2 wijar, ing katebihan [ 17 ]

ketingal wonten tjahja mentjorong dipun purugi. Sareng tjelak tjeṭa sumerepipun ingkang ketingal mentjorong wau sadjatosipun blumbang, ing satjelakipun ngriku wonten wit prèh katah ketèkipun. Ketèk sareng sumerep wonten tijang mriku sami nepsu. Sukra menḍet ulamipun baḍé dipun sukakaken keṭèk wau, nanging tijang èstri wau djerit-djerit: „Tulung, tulung, sirah kula diéntjoki kalong." Sukra witjanten: „Lah sirahku ḍéwé ja diéntjoki kalong. Aduh, punḍakku ditjakot."

Nalika punika wonten suwanten makaten: „Iwakmu sing sidji tumpangna ing sirahé wong wadon kuwi, sidjiné tumpangna ing sirahmu ḍéwé."

Pun Sukra inggih ladjeng ngéstokaken udjaring suwara. Kalong wau njaplok ulam, kabekta miber, nanging ladjeng katjemplungaken ing blumbang. Kalong ladjeng nggeblas tebih.

Ulam wau sami nglangi ing blumbang, ingkang satunggal mangap² suwaranipun kados ingkang asring kepireng manawi ngleresi wonten bebaja punika: „Hèh Sukra, banget bungahku aku bisa tekan ing sendang kéné. Saka kersané Sang Hjang Brama, kowé ora kalilan bali menjang Semèru, ḍeḍukuha ing satjeḍaké senḍang kéné. Wong wadon iku dadia bodjomu, réwangmu sapati urip. Senḍang iki bakal. kebak iwak tjilik² anak putuku, iku reksanen adja ana kang wani munasika; jèn ana sing wani ndjupuk utawa matèni bakal kesiku déning Bațara Brama. Sing sapa memulé iwak² anak putuku, kuwi ing tembé bakal kaduluran ing sanḍang pangan."

Ngantos sepriki senḍang wau dados pakaulan. Katah tijang ingkang ngluwari udjar, sami makani ulam ing senḍang wau utawi makani ketèk-2 ing prèh. Botena margi ngluwari udjar, inggih seneng sumerep ulam kados dawet rebatan memangsan, utawi sumerep keṭèk sami Indjilma kados kéwan ingahan kémawon. Mila senḍang wau karan Polaman, awit katah ulamipun. [ 18 ]
4. BAB NGEDEGAKÉ PANGGAOTAN

Akèh uwong duwé pangira manawa panggaotan kang geḍé-geḍé iku madegé ija sarana pawitan geḍé. Éman banget déné pangira sing kaja mengkono iku wis kaprah.

Pangira kaja ing ḍuwur iku kliru banget, élinga marang Henri Ford (radjaning motor ing Amérika). Bijèn-bijèné apa ora mung botjah mlarat baé? Marga saking pinteré golèk baṭi, ḍèwèké bandjur bisa dadi wong sugih brèwu. Panggaotané kawitan ija mung tjilik-tjilikan baé, saikiné wis geḍé lan punggawané pirang-pirang èwu. Tuwan mau bijèn-bijèné ija adus kringet prelu golèk pangan kanggo awaké ḍéwé, saikiné bisa awèh pangan marang wong pirang-pirang èwu somah. Motor Ford saiki sumebar ing endi-endi. Iki kabèh oleh-olehané tuwan Ford enggoné kesel lan pinter golèk baṭi.

Kok ndadak adoh-adoh golèk tulaḍa ing tanah mantja. Mbok ndelok ing negarané ḍéwé baé. Keprijé laku-lakuné bangsa Tiong Hwa akèh sing sugih lan nduwèni toko lan pabrik geḍé-geḍé? Apa wong-wong iku kawitané ija pantjèn wis sugih kaja mengkono? Mesti baé ora. Ing kawitan ija ora pada sugih, paḍa gelem urip narima lan gemi; sabab urip narima lan gemi iku pakolèhé bisa njèlèngi. Saṭiṭik rong iṭik dikumpulaké suwé-suwé dadi saṭékruk. Pawitané ora mung arupa ḍuwit sing didjagakaké „kerep njambut gawé" lan „urip gemi ngati-ati lan narima saanané disik." Ngelu linu ora digawé rasa, saben désa dileboni, jaiku adol barang-barangé. Ḍisiké barang sing didol setitik, suwé-suwé dadi akèh. Ana ing kuṭa wiwitané dodolan barang sepélé, kajata: katjang.

Let sawetara taun, wong sing gawéné ngideraké dodolané turut dalan mau wis duwé toko ḍéwé. Wis ora susah mider-mider mrana-mrana marani langganané, nanging uwong sing pada butuh marang barangé, genti teka karepé ḍéwé ana ing tokoné. Sawetara taun manèh tokoné wis duwé punggawa dikon nulungi pagawéan ing toko. Tokoné saja suwé saja gedé. Punggawané saja akèh. Panggaotané digeḍèkaké sarana nganakaké tjabang-tjabang supaja bisa njukupi pagawéan; sarèhné djadjahané saja amba, sing nduwèni toko mau bandjur mari mèlu ngladèni ing toko, mung ngurus panggaotané baé. Mengkono dedongéngan kèh-kèhé toko Tiong Hwa geḍé-geḍé ing tanah kéné. [ 19 ]

Ana tulaḍa manèh, nanging saka bangsa pribumi ḍéwé kang kena ditiru. Mesṭiné saben uwong krungu djenengé tuwan Nitisemita, jaiku bangsa pribumi sing duwé pabrik rokok krètèk geḍé ing Kudus. Tuwan Nitisemita bijèn-bijèné ija mung nglintingi déwé ana ing omahé, sing ngréwangi mung anak bodjoné. Nanging marga saka sregep o èhé njambut gawé, lan manèh nrima saanané tur gemi, panggaotané alon-alon madju, saja suwé saja dadi gedé. Saikiné wis nduwèni pabrik geḍé. Dedongèngané tuwan-tuwan pabrik pribumi kang geḍé-geḍé ing Kudus - ing Kudus iku kedjaba tuwan Nitisemita, isih ana sing duwé pabrik geḍé-gedé iku sing akèh ija mèh paḍa baé lelakoné tuwan Nitisemita; jaiku ing kawitan uripé gemi lan narima saanané, panggaotané bandjur bisa digeḍèkaké. Ija akalé lan kapinterané iku sing marahi olèh baṭi.

Pawitan jèn mung wudjud ḍuwit tok, ora bisa dadi geḍé. Bisané olèh baṭi jèn dilakokaké. Ḍuwit jèn disimpen ana ing peți senadjan nganti 100 taun pisan, ora bakal munḍak saksèn. Alas kebak kekajon ora ana pangadjiné jèn mung dienengaké baé. Tjekaké, pawitan arepa arupa duwit utawa rupa barang, ora ana gunané jèn ora dilakokaké. Pawitan mau sabeneré mung kena kanggo dalan golèk bebaṭèn.

Apa panggaotan kang pawitan tjilik bisa dadi geḍé? Bab iku gumantung saka uwong kang nglakokaké pawitan mau. Uwongé ora mung kudu bisa golèk baṭi baé, nanging kudu pinter njimpen lan ngubengaké baținé. Éman temen uwong sing pinter ngubengaké duwité (nganti bisa dadi panggaotan geḍé) mung seṭiṭik.

Mèh panggaotan geḍé-gedé mau-mauné mung wiwit saka tjilik- tjilikan baé. Akèh uwong pada ḍemen ndeleng panggaotan sing gedé utawa kepéngin duwé panggaotan kang mengkono iku. Nanging ora ana sing duwé pangira seṭiṭik-ṭiṭika, sepira kangèlané wong ngedegaké panggaotané mau. Sing prelu déwé kudu sabar; ora ana uwit ditandur bandjur metu wohé. Si uwit kudu dirumat sing apik disik, dilemèni lan sapanunggalané, lagi bisa metu wohé: semuné si uwit kaja males kabetjikan marang sing nandur.

Mèh saben uwong ngedegaké panggaotan kawitané mung nganggo ḍuwité ḍéwé, sanadjan duwité mung seṭiṭik. Mung pangarep-arepé sing geḍé, bisaa baṭi akèh.

Wong duwé panggaotan kudu pinter golèk baṭi. Kapinteran iku [ 20 ]

luwih gedé paédahé tinimbang ḍuwit. Kapinteran iku bisa ngunḍakaké bebatèn. Djalaran jèn pinter golèk bați akèh, uwong lan baranggelem mbantu panggaotan mau. Pada mènèhi utangan ḍuwit (kredit) marang panggaotané. Kredit iku prelu banget kanggo ngedegaké panggaotan sing ora duwé pawitan geḍé.
Panggaotan sing bebațèné akèh, ora susah golèk uwong sing gelem mènèhi kredit; si uwong mara déwé takon apa panggaotan gelem diwènèhi kredit.
Keprijé wong-wong bisané weruh jèn panggaotané ana baṭiné? Mestiné ora mung ngandel kanḍané sing duwé panggaotan baé, nanging kudu ana tanḍa jektiné ing buku-buku panggaotan.
Dadi wosé karangan iki mengkéné. Sing prelu tumrap panggaotan iku pawitan lan kapinteran kanggo ngubengaké pawitan. Pawitané ora susah akèh-akèh. Sing prelu ḍéwé kapinteran golèk bati. Kanggo panggaotan geḍé pawitané mesṭi baé ja kudu geḍé. Geḍéning panggaotan ora mung gumantung saka geḍéné pawitané sing duwé (pawitan pokok). Uga gumantung saka kapinterané golèk bebaṭèn lan ngubengaké pawitan. Jèn pinter, ja akèh baṭiné; bab kredit kanggo ngedegaké panggaotan mono gampang, mengko rak teka ḍéwé.

„KEDJAWÈN"



5. SIGRA MABUR....

...........................................................

Pesawaté ndadak nḍarat lan penumpangé paḍa mangan ana ing setasijun, iku jèn trajèké adoh, upamané Djakarta-Médan, ngasoné ana ing Talangbetutu tjeḍak Palémbang. Nanging jèn trajèké mung antarané Djakarta-Ngajodja waé, penumpang² mau mung ditjawisi roti ana ing ḍuwur baé.
Umumé para penumpang mau jèn wis paḍa mangan bandjur paḍa krasa ngantuk. Pantjèn, la wong hawané aḍem, jèn kitirané kaputer (saben palungguhan ing sisih ḍuwuré ana kitirané lan gampang

[ 21 ]

kaputer sarana mèdjèt knopé) bandjur krasa silir banget. Sapa wongé sing ora pada ngantuk.
Aku ja krasa ngantuk, mulané kursiku tak djengataké memburi, mèh sak kursi males. Luwih-2 aburé pesawat anteng banget. Tanpa gojang siṭik-siṭika. Penumpang-2 énggal bisa turu.
Bu Stewardess tansah wira-wiri karo nggawa soklat utawa premèn, terkaḑang madjalah-2 prelu didum utawa kasili haké marang para penumpang, preluné karebèn paḑa kelipur. Tjekaké para penumpang tansah diudi supaja adja nganti ketjuwan.
Jèn ndeleng iku kabèh, aku bandjur ngreti, semono tumatané organisasiné, saja suwé saja sampurna. Kanggo nuduhaké sepira tumatané pranatan utawa organisasiné, aku bisa kanḍa mengkéné:
Jèn penumpang wis olèh tikèt (kartjis) — kang tukuné ana ing kantor kang dumunung ana ing kuṭa, dadi ora ana ing setasijuné utawa lapangan — dina lan djamé wis ditemtokaké lan katulis ing kartjis mau, penumpang bandjur tjepak-2 lan njațetaké ing lokèt kang wis ditemtokaké. Ing tjaṭetan mau disebutaké djeneng, boboté lan papan sing ditudju. Jèn nggawa barang-2 akèh uga ditjaṭet.
Jèn wis wantjiné, penumpang2 diundangi mbaka sidji lan ngumpul ana ing „kamar tunggu.” Manawa wis rampung, bandjur paḑa diirid déning Stewardess menjang pesawat kang wis sumaḑija. Arepé mlebu cabine, ija ndadak diundangi manèh. Jèn wis pada lungguh srog, bandjur diénggal njentjang bangkékané sarana sabuk kang wis kaseḍijakaké. Manawa ana penumpang durung prigel njabukaké, Stewardess kanți trengginas njeḍaki lan mrenahaké. Kabéh mau katindakaké kanți ulat sumèh. Semono uga punggawa lija-lijané tangkepé grapjak kabèh.
Lo, semono rapiné organisasiné.
Tja, kantja kabèh, seméné baé olèh-olèhku anggonku nḍèrèk bapak mabur, èh, nas, klèru manèh, nunggang montor mabur ḑing, wong ora duwé suwiwi kok mabur. Bareng aku wis ngrasakaké lan siṭik rong iṭik uga weruh kaanané, aku bandjur kepéngin nggebjur ing kalangan angkatan udara. Mung kutjiwa sadjaké dedegku ora ngolèhaké. Ning éwasemono arep taktjoba. Kiraku ing tembé negara kita iki banget mbutuhaké anané angkatan udara sing pengpengan lan marga saka iku wis mesṭi baé mbutuhaké tenaga² kang maneka warna. Saka pangrunguku utawa ja negara ngendi baé,

[ 22 ]

pepriksa badan (keuring) tumrap angkatan udara iku abot déwé. Tegesé tliti banget, luwih tliti katimbang keuring lijané. Wah manèh sing ditampa iku apesé weton Sekolah Menengah Atas. Nèk ngono aku tak mbudidaja ḑisik supaja aku bisa lulus S.M.A. Kedjaba iku olah raga lan panganku arep takdjaga temenan supaja aku adjeg waras.
Wis, lur, seméné waé.

„SURJA-TJANDRA”

[ 23 ]
6. TRIPAMA

Ḍanḍang gula.

  1. Jogjanira kang para pradjurit, lamun bisa sami anulada, duk ing nguni tjaritané, andelira Sang Prabu, Sasrabau ing Maèspati, aran patih Suwanda, lelabuhanipun, kang ginelung triprakara: guna, kaja purun ingkang dèn antepi, nuhoni trah utama.
  2. Liré lelabuhan triprakawis, guna bisa saniskarèng karja, binudi dadi unggulé, kaja sajektinipun, duk mbantu prang Manggada nagri, ambojong putri ḍomas, katur ratunipun, puruné sampun tetéla, aprang tanḍing lan ditya Ngalengka Adji, Suwanda mati ngrana.
  1. Wonten malih tuladan prajogi, satrijagung nagari Ngalengka, Sang Kumbakarna namané, tur iku warna diju, suprandéné nggajuh utami, duk awit prang Ngalengka, dènnja darbé atur, mring raka amrih rahardja, Dasamuka tan kéguh ing atur jekti, dé mung mungsuh wanara.
  2. Kumbakarna kinèn mangsah djurit, mring kang raka sira tan lenggana, nglungguhi kasatrijané, ing tékad datan purun, aming tjipta labuh nagari, lan nolih jajah réna, mjang leluhuripun, wus mukti anèng Ngalengka, mangké arsa rinusak ing bala kapi, punagi mati ngrana.
  3. Jogja malih kinarja palupi, Surjaputra narpati Ngawangga, lan Panḍawa tur kadangé, lèn jajah tunggal ibu, suwita mring Sri Kurupati, anèng nagri Ngastina, kinarja gul-agul, manggala golonganing prang, Bratajuda ingadegken sénapati, ngalaga ing Korawa.
  4. Minungsuhken kadangé pribadi, aprang tanḍing lan Sang Danandjaja, Sri Karna suka manahé, déné sira pikantuk, marga
[ 24 ]
    dènnja arsa males sih, ira Sang Durjudana, marmanta kalangkung, dènnja ngetog kasudiran, aprang ramé Karna mati djinemparing, sumbaga wirotama.
  1. Katri mangka sudarsanèng Djawi, pantes lamun sagung pra prawira, amirida sakadaré, ing lelabuhanipun, adja kongsi mbuwang palupi, manawa tibèng nisṭa, ina èsținipun, sanadyan tékading buta, tan prabéda budi panduming dumadi, marsudi ing kotama.

K. G. P. A. A. MANGKU NAGARA IV


7. Dr. DANUDIRDJA SETYABUDHI

Kala tanggal 27 Agustus 1950 kaleres dinten Minggu watawis djam 4 sonten ing Banḑung wonten pemimpin ingkang wangsul ḑateng djaman kalanggengan. Pemimpin wau sanget asih tresnanipun ḑateng Indonésija, déné namanipun inggih punika Dr. Danudirdja Setyabudhi. Ingkang suwau namanipun almarhum Eugène François Eduard Douwes Dekker, katjekak D.D. Bapa turunan Walandi, ibu asal saking Djerman, nanging rahipun Dr. wau kaṭah Indonésijanipun. Wiwit nalika sekolah mila D.D. boten naté purun kawastanan Inḑo. Makaten ugi jèn wonten ingkang mastani pijambakipun tijang Éropa, rumaos jèn dipun ina. Rikala dados mahasiswa ing Universiteit Zurich ing nagari Swis, kanți boten tiḍa-2 sandjang, jèn badanipun punika bangsa Djawi (Wekdal samanten tembung Inḑonésija dèrèng limrah kanggé). Anggènipun angsal titel Dr. punika ugi ing Swis. Ungelipun D.D.: „Lairku ing Inḑonésija, dadi ja Inḑonésija iku tanah wutah getihku." Asihipun ḑateng tanah Inḑonésija boten béda kalijan katresnanipun putra Indonésija asli. Ingkang dados iḍam-iḍamanipun inggih punika „berdjuang” murih tanah wutah rah kita punika dados nagari merdika.

D.D., naté ngedegaken Indonesische Partij, sesarengan kalijan Ki Hadjar Déwantara tuwin Dr. Tjipta Mangunkusuma. Sasampunipun punika naté dipun kundjara, dipun butjal, malah mandar naté dipun ḍawahi ukuman pedjah. Éwasamanten manahipun boten [ 25 ]

éwah gingsir, paribasan tetep atos kados kedjèning waluku saged malik siti ingkang kebak séla.
Ing sakawit D.D. katjepeng ing Pretoria (Afrika Kidul) ladjeng dipun lebetaken ing pakundjaran Colombo. Medal saking ngriku, 10 taun malih dipun tangkep ing Djakarta, nunten kabutjal ḑateng sadjawining Inḑonésija. Ing taun 1915 ngalami dipun buwi ing Hongkong. Saking ngriku kapinḑah ḑateng van Couver, Seattle, Ockland, San Francisco, nunten dipun wangsulaken ḑateng Inḑonésija. Ing riku katahan wonten ing pakundjaran ing Djalan Spayer. Ing taun 1920 kabekta ḍateng ing buwèn Semarang.
Setyabudhi punika boten namung misuwur anggènipun dados pemimpin, nanging ugi anggènipun dados wartawan, djuru ngarang tuwin ahli panggulawenṭah. Naté dados reḍakturipun hariwarti Bataviaas Nieuwsblad, wekasanipun ngemuḍèni serat kabar Expres ing Bandung. Karanganipun D.D. peḍes-peḑes sanget, naté mastani kaum pendjadjah Kilénan punika kaum rampok, kètju tuwin bégal, ingkang ngrojok kamardikaning bangsa Asia. Wusananipun D.D. kakénḍangaken ḑateng mantja pradja. Salaminipun wonten ing djawi rangkah, saged papanggihan kalijan pemimpin-2 internasional ingkang kalok namanipun.
Nalika ném-némanipun (taun 1902) saweg kémawon medal saking H.B.S., D.D. sampun tumut perang ing Afrika kidul, mbijantu bangsa Boer nglawan bangsa Inggris, sasarengan kalijan kakangipun, ngantos ketaton kaping gangsal. Naté kaputus angsal ukuman pedjah déning Inggris. Sadèrèngipun nglampahi pidana wau, dipun kéngingaken dateng nagari Walandi, mawi djandji, baḑé wangsul kadjengipun pijambak. Sareng sampun wantjinipun, jektos wangsul. Tijang Inggris sami kagèt, kagum, sareng D.D. ngaḍep pengageng sarta sandjang: „Kula mriki prelu nglampahi ukuman ingkang sampun kaḍawahaken

[ 26 ]

dateng badan kula...." Minangka gandjaran anggenipun setya wau, ukuman wau ngantos dipun sandèkaken.
Ing perang donja ingkang kaping II, D.D. katjepeng ing pamaréntah Walandi awit kadakwa pro N.S.B. inggih punika ingkang tjotjog kalijan Hitler. D.D. kabutjal ḑateng Suriname. Sawatawis wulan sadèrèngipun Ngajodja dipun rebat Walandi, D.D. saged mlebet ing kiṭa wau, nanging nalika wadyabala Walandi nguwaosi ing ngriku, D.D. katjepeng ing Kaliurang, dipun kundjara ing Wiragunan.
Sadèrèngipun dipun butjal ing Suriname wau, D.D. mbikak sekolahan ing Banḑung ingkang dipun namakaken Ksatrijan Instituut Asring kémawon sandjang ḑateng muridipun: „Aku kabèh paḍa njinau kawruh Kulonan ora kok supaja dadi wong Kulonan, nanging kanggo nglawan panguwasa Kulonan." Kaṭah para muridipun ingkang sapunika luhur dradjatipun ing bebrajan kita, dados guru, pemimpin, ahli dagang, wartawan Isp.
Pitung dasa taun anggènipun D.D. gesang wonten ing djagat ramé ngriki (lair nalika 8 Oktober 1879). Sabagéan ageng gesangipun wau dipun gunakaken kanggé kapentinganipun putra miwah putri ing Inḑonésija ngriki, kanggé nusa saha bangsa nalika sami ngrebat kamardikan. Sapunika kamardikan wau sampun katjepeng, sampun kita raosaken. Sanadjan D.D. namung saged ngemataken sekeḍap, nanging manahipun sadjak sampun lila legawa nilar donja ingkang boten langgeng punika.
D.D. sampun boten wonten. Nanging djiwa lan semangatipun taksih tetep njanḍing kita. Namaning pemimpin wau sampun katjaṭet ing ḑaḍaning saben tijang Inḑonésija. Mila sampun sapantesipun manawi Bung Karno mastani Dokter Setyabudhi wau „bapa kebangsaan dan pergerakan Indonesia."

„KUNANG-KUNANG"

[ 27 ]
8. PANDAMELIPUN PILEM

Ing djaman sapunika sinten ingkang dèrèng naté ningali gambar sorot (bioskop)! Bokmanawi namung seḍèrèk satunggal kalih kemawon, sabab ing pundi-2 panggénan, dalasan ing kiṭta kawedanan utawi ing kiṭa katjamatan ingkang radi ramé, temtu wonten kumidi gambarmsorot manawi boten adjeg saben sonten inggih kala-2 manawi ngleresimwonten peken malem. Gambar sorot punika wudjud gambar sumrawang ganḑéng-ganḑéngan, namanipun pilem (film), ingkang kadamel djasad tunggilipun ingkang kadamel penjon utawi dolanan laré wedalan toko; potrèt ingkang dèrèng katjitak ing delantjang, ugi kawastanan pilem. Pilem punika manawi kasorot ing paḑanging dilah, gambaripun tjumițak ing geber petak.
Sapunika kados pundi pandamelipun pilem wau? Pabrik pilem ingkang ageng punika ing Hollywood ing Amerika, punggawanipun kaṭah sanget. Ingkang kapétang punggawa punika boten ngemungaken tetijang ingkang main tonil kémawon, tuwin tukang potrèt sapunggawanipun, nanging ugi tijang pinten² èwu sanèsipun, ingkang nadyan boten magepokan kalijan pilem nanging prelu sanget wontenipun. Saben kabudidajan pilem gaḍah tijang ahli panganggé, ingkang punggawanipun pinten-2 èwu. Ing salebetipun 24 djam saged njawisaken panganggé kanggé tijang 10 000 djaler lan èstri manut djamanipun utawi mangsanipun. Tjontonipun penganggé punika pamenḍetipun saking buku-2, kadjawi punika wonten tjonto warni-2 wiwit penganggenipun tijang wanan ingkang kadamel watjutjal, ngantos dumugi agem-ageman kaprabonipun para radja ing djaman sapunika.
Kadjawi ahli penganggé wonten malih ahli barang-2 kina. Asring kémawon salebetipun damel pilem, ketingal manawi penganggé djaman kina ingkang dipun damel wau dèrèng ngèmperi barang kina sajektos, sanadyan sampun karéka-réka meksa taksih ketingal énggal. Manawi pendamelipun penganggé kina sampun rampung ladjeng kapasrahaken ḍateng ahli kina, punika ingkang gaḍah pratélan warni-warnining satunggal-satunggalipun penganggé. Punggawanipun sampun seḍija siti, weḍi, toja lan sanès-sanèsipun. Penganggé wau dipun usep-usepaken ing siti, dipun damel tutul-2, wonten péranganipun ingkang kasuwèk sampun ngantos ketawis manawi

[ 28 ]

kadjarag, ngantos ngèmperi penganggé ingkang asal saking djaman kina.
Wonten ahli malih ingkang kapasrahan dedamel, wiwit dedamel séla ing djaman kina ngantos ingkang gagrag énggal ing djaman samangké. Tijang wau kapatah njepeng guḍang ageng, isi dedamel tjekap kanggé mraboti pradjurit 10 000 saking pitung karadjan utawi langkung. Ing guḍang wau wonten dedamel manéka warni gaḍahanipun satunggal-satunggaling bangsa sadonja, ingkang dipun anggé ing djaman pinten-2 èwu taun kepengker ngantos dumugi djaman samangké.
Ahli sanèsipun malih kadosta: insinjur kapal mabur, supir montor balap, djoki ingkang pinter sanget numpak kapal, wonten malih ahli kabudajan, ahli musik, ugi wonten ahli ingkang sumerep panggesanganipun tijang sadonja. Manawi pilem punika kadamel ing awang-2 utawi ing papan balapan, ing satunggaling panggénan utawi karadjan, satunggal-satunggaling ahli ingkang kapasrahan ladjeng saged ngiguhaken, ngantos gambaripun boten katawis manawi damelan utawi namung tonil kémawon.
Ing kabudidajan pilem ugi wonten ingkang mranata tukang-2 tuwin ahli gambar ingkang pinter-2. Pandamelanipun damel barang warni-2 ingkang prelu kasaḍijakaken kanggé damel pilem, kadosta: damel grija utawi baita kapal ingkang ageng saprabotipun pepak ingkang kedah tumunten kasaḍijakaken.
Wonten malih ahli bumi, pandamelanipun pados papan ing Hollywood tuwin ing sakiwa tengenipun ingkang ngèmperi tanah-2 ingkang katjarijos ing pilem. Upami baḍé damel pilem tjarijosipun saganten weḍi Sahara ing tanah Afrika, utawi saganten weḑi Gobi ing tanah Asia, tijang-2 ingkang main kapurih ḍateng ing Arisona tuwin Népada, panggénan ing Hollywood ingkang mèmper saganten weḑi. Manawi baḑé nggambar Pul elèr, ingkang main kapurih ḍateng ing putjaking redi Sièras ingkang tansah katutupan ing saldju. Kados makaten tjaranipun damel pilem ing Hollywood. Ing salebeting tjarijos mratelakaken nagari pundi tijang ahli wau saged milihaken panggénan ing Hollywood ingkang njamèni nagari ingkang dipun kadjengaken.
Wonten malih ahli ingkang pandamelanipun namung memantes, satunggal-satunggaling tijang saged dados punapa. Ing saben dinten

[ 29 ]

éwon ingkang dateng ing Hollywood ingkang neḍa tumut main pilem. Ahli wau ènget dateng tijang samanten wau bab pawakan utawi solah patrapipun; manawi wonten pangurus pilem mbetahaken tijang wanan 100, pun ahli wau sanalika saged milihaken tijang ingkang pantes manut pawakanipun. Manawi djuru pilem mbetahaken tijang Nèger tjatjahipun 1000, ahli wau ugi saged nḍatengaken tijang samanten punika kanti énggal, punapa tijang tiron punapa ingkang saleresipun. Upami betah tijang Rusia bangsa darah utawi tijang Mesir djaman Radja Pirngon, sanalika ahli wau saged ngladosi.
Dados tetéla bilih tijang damel pilem punika kadjawi ingkang pantjèn tumut main, taksih katah malih ingkang tumut urun bau ingkang ugi prelu sanget wontenipun.


9. PUTRI MABEL

Saben tanggal 25 Maret ing sangarepé kasteel Trichborne ing tanah Inggris, mesti akèh wong2 miskin lan papa sing pada antré, nunggu giliran arep nampani glepung gandum saka astané kang kagungan kasteel déwé. Kaanan sing kaja mengkono kuwi mau wus tetaunan kelakoné, malah wis ana sawatara abad. Kabèh2 para sing manggon ing kasteel mau, ora kena ora, kudu mbagé gandum marang para pekir miskin, naluri marang ḑawuhé Lady Mabel ḑèk djaman semana.
Lah mungguh dedongènané Lady mau kuwi mengkéné:
Kang ndarbèni kasteel Trichborne iku arané Roger, krama karo sawidjining putri, arané Lady Mabel. Roger senengané nglurug perang ndjarah rajah, nelukaké kasteel sidji lan sidjiné, nggempur kana kéné, njebar pepati sapirang-pirang. Sing prelu: kekumpul banḑa, karebèn énggal sugih, ora kekurangan sawidji apa.
Lady Mabel atèn-atènané ngalor ngidul karo sing lanang. Budiné pinudji, seneng tetulung marang wong sing kawelas asih, ḑemen awèh dana marang wong sing katjingkrangan. Ora pisan pinḑo Lady Mabel ngelingaké sing lanang supaja marèni anggoné seneng ndjarah

[ 30 ]

rajah utawa mematèni mau. „Bok uwis paḑa urip tentrem. Ajem manembah marang Gusti. Pikirané supaja dileremaké.”
Mengkono udjaré Lady Mabel. Nanging Roger ora ngrèwès marang aturé garwané mau.
Pakartiné sing lanang mau banget agawé susahé Lady Mabel. Malah

[ 31 ]

kagawa saka kagèté panggagas, andadèkaké larané awaké. Praupané saja putjet, awaké saja kuru.
Nudju sawidji dina, rikala Roger lagi bali mulih saka anggoné ndjarah rajah, durung nganti lumebu ing sekètṭènging kuta, wus dipapagaké déning abdiné sing nganḍakaké manawa Lady Mabel lara banget.
Tanpa saranta Roger menjang kamaré Lady Mabel. Weruh sing lanang teka mau, Lady Mabel wiwit guneman: „Kangmas, sekeḍap engkas kula baḑé sowan ing ngarsaning Pangéran. Sadèrèngipun punika, kula gaḍah panuwun sekeḍap dateng pandjenengan.”
„Apa? Tjoba aturna!”
„Mugi kangmas kersaa paring pamedalipun siti ingkang kula ubengi kanți mbrangkang punika ḍateng tijang2 miskin ing Trichborne ngriki.”
Roger ora magsuli. Lady Mabel guneman manèh: „Sampun kangmas, namung punika panuwun kula. Kula baḍé mbrangkang sapunika ugi.”
Tjelatau mengkono mau, Lady Mabel mbandjur miwiti mbrangkang. Tangané sing sidji njekel obor. Roger mung gèḑèg2 baé. Takon marang dokter sing ana ing kono: „Kinten2 kijat pinten ondjotan punika, dokter?”
Dokteré mangsuli: „Boten sages langkung saking tigang djangkah.”
Nanging kuwasa lan kaélokaning Pangéran ing donja iki ora entèk². Putri Mabel wiwit nggremet, terus .... terus baé. Mbrangkang saka siṭik, saka siṭik. Sing ndeleng paḍa welas lan ora seṭiṭik sing paḑa ngruntuhaké luh. Ora kanjana-njana ing sakawit Lady Mabel bisa ngubengi tlatah palemahan sing ambané kurang luwih 23 are.
Kekuwatané entèk. Tanpa daja. Obor kang ditjekel dibuwang ing kalèn. Udjaré: „Sampun kangmas, namung samanten kekijatan kula. Mugi pamedaling siti ingkang mentas kula ubengi punika kadarmakna dateng tijang-tijang miskin.”
Roger mangsuli abot: „Hi ..... ja!”
Sawisé kuwi bandjur.... les, sang putri ngeremaké nétrané salawas-lawasé.

(Gegambaraning wanita kang karem marang kadarman)

„PANJEBAR SEMANGAT”

[ 32 ]
10. LELUTJON
1. Prau gedé

Ing wajah soré para punggawa prau jèn mbeneri krom pol-krompol, paḑa obrol-obrolan pada ndongèngaké lelakoné ḑéwé-ḑéwé; ana sidji sing ndongéng mengkéné:
„Ḍèk djaman kuna ana nangkoda jasa prau, sing digawé kaju isih teles mentas olèhé negor saka ing alas; kedjaba isih teles, wit sing ditegor mau isih enom, durung tjukup tuwané. Bareng prauné wis dadi, ditjemplungaké ing banju, bandjur lelajaran ing samodra. Prau mau saja lawas saja munḍak, gedéné durung pantog. Bareng prau mau umur 50 taun, wis munḑak geḑé banget. Saking dawané, nangkoda jèn arep préntah apa-apa menjang punggawa prau nganggo nunggang djaran. Para punggawa sing mènèk ing tijang prau prelu masang tali-tali, nalika mènèk munggah isih enom, bareng muḍun saka ing tijang rambuté wis putih, djénggoté dawa. Nalika mènèk mau saben-saben lèrèn, sing dianggo turu lajar dipenṭang nganggo tali, kuwi pantjèn kanggo pengine pan, ana seḍijané ombèn-ombèn, ana kopi, anggur lan lija-lijané; kuwi sing marakaké kuwat.
Nalika prau mau mulih saka anggoné lelajaran ing samodra, arep mlebu ing plabuhan, saking geḍéné prau, supitan antarané plabuhan karo pulo ing ngarep plabuhan mau nganti sesak, prauné ketjepit. Nangkoda nuli préntah menjang para punggawa lambungé prau dikon mblodro ing sabun. Bareng segara rob, prau mau njlorot ḑéwé menjang ing plabuhan.
Saja lawas prau mau saja geḑé banget nganti ora bisa labuh ing plabuhan sabab plabuhan endi baé tumrapé prau mau tjeṭèk, prauné kanḑas. Dadi mung kombak kombul ana ing samodra baé. Suwé-2 prau mau dadi pulo, keṭukulan wit-witan rupa-rupa, kang tembéné dadi alas."

2. Wong tjețil loro

Ing negara Kupah ana wong tjețil, krungu warta jèn ing negara Balsora ana wong kang ngungkuli tjețilé. Wong Kupah mau nemoni wong Balsora. Bareng wis ketemu, tjelaṭuné: „Kisanak, kula niki
[ 33 ]saweg djadjal-2 sinau tjeṭil, kula kepénging mang wulang, rékané bisané tjeṭil niku pripun?"

Wangsulané wong Balsora: „Enggih ta, prajogi. Engga, saniki pada teng pasar tetuku.”

Wong loro mau menjang pasar, ndjudjug ing ḑasarané wong adol roti. Wong Balsora takon: „Samang napa adol roti sing étja?”

Wangsulané tukang roti: „Onten mawon; empuk kaja mertéga.”

Wong Balsora tjelaṭu marang kantjané: „Lo, di, jèn ngoten mertéga niku luwih betjik tinimbang roti, marga roti sing betjik kok dipaḍakaké mertéga; mulané saniki paḍa tuku mertéga mawon.”

Wong loro mau bandjur menjang ing ḑasarané wong adol mertéga. Wong Balsora takon: „Kang, ngriki napa onten mertéga sing betjik?”

Wangsulané: „Onten, étja tur bening kaja lenga selat.”

Wong Balsora tjelaṭu: „Kisanak, samang mireng kijambak, mertéga sing betjik dipaḍakaké lenga selat, jèn ngoten lenga selat luwih betjik tinimbang mertéga, luwih énak lan luwih pengadji.”

Wong loro mau bandjur menjang dasarané wong adol lenga selat, takon: „Kang, napa samang adol lenga selat sing étja?”

Wangsulané: „Enggih onten niki, bening kaja banju.”

Wong Balsora tjelaṭu marang kantjané: „Lo, kisanak, samang krungu ḑéwé niku jèn lenga kalah betjik kalih banju, tanḍané lenga sing betjik dipaḍakaké banju. Engga paḑa mulih mawon, kula duwé banju sagentong, mengké sampéjan kula suguh.”

Tekan ing omah dajoh adoh saka Kupah mau sidané mung disuguh „anggur tjap sénggot.”

3. Luputé ana ngendi?

Jèn wong njambut gawé ing dalem setaun iku ratjak-ratjaké 300 dina, sok wonga wis paḍa ngerti. Nanging kang mengkono iku sanjatané durung bener.

Ana djurutulis ndjaluk unḍakan bajar menjang lurahé, marga olèhé njambut gawé wis pirang-pirang taun. Tjelaṭuné lurahé: „Ija ta, takpikir pendjalukmu iku. Ajo paḑa diétung ḑisik; ḑèk taun kang kepungkur iku olèhmu njambut gawé gunggung kumpul ana pirang dina. Taun kepungkur iku taun wuntu, dadi umuré 366 dina. Saben dinané olèhmu turu 8 djam, dadi sadjroné taun kang kepungkur [ 34 ]klumpuké olèhmu ora njambut gawe ⅓ taun utawa 122 dina. Dadi olèhmu njambut gawé ana 366 dina kasuda 122 dina, ana 244 dina. Rak ija ta?"

— „Inggih, pak!”

„Saben dinané kowé ngaso 8 djam, dadi setaun ana 122 dina. Jèn ngono 244 dina kalong manèh 122 dina, kari 122 dina. Ija apa ora?”

— „Inggih, pak.”

„Jèn Minggu kowé rak ora njambut gawé, ta? Setaun kuwi Mingguné ana 52. Lah 122 dina kalong manèh 52 dina, kari 70 dina. Rak ija ta?”

— „Inggih, pak.”

„Dina Setu awan lan soré kowé ora njambut gawé. Jèn ngono klumpuké kalong manèh 26 dina. Dadi 70 dina kasuda 26 dina rak kari 44 dina. Ḍèk taun kepungkur kowé olèh liburan taunan 14 dina, dadi kari 30 dina. Kedjaba iku sadjroning taun kepungkur mau ana dina geḑé 9, kowé ora njambut gawé. Dadi kari 30 dina kasuda 9 dina, ana 21 dina. Kowé pamit 5 dina merga lara, dadi kari 16 dina. Saben dinané kowé lèrèn 1 djam kanggo mangan, dadi ija ora njambut gawé, kuwi klumpuké setaun ana 15 dina, dadi jèn mengkono kari 1 dina, lah dina sidji kuwi tanggal 1 Mei, jaiku dina pèngetan kaum buruh, kowe ora njambut gawé. Tudjuné taun kepungkur iku taun wuntu, anua kowé rak malah isih utang 1 dina menjang aku.”

Djuru tulis mau lunga blenes, tanpa guneman seketjap.

4. Serdadu dadi koki

Nalika ana perang ana tukang kaju diwadjibaké dadi pradjurit ndjaga tata tentremé negara wutah getihé. Manggoné ana asrama.

Nudju ing sawidji dina pradjurit mau olèh tilik mulih; kepéngin mangan sop kaja jèn ana ing asrama, bodjoné dikon nggawèkaké. Bodjoné mau tjețil banget sarta éman-émanen, gawé sop mono wragadé akèh. Nuli mangsuli karo njentak: „Ngomah ora ana apa-2!”

Pradjurit tjelaṭu: „Aku bisa gawé sop paku; jèn kowé wegah olah, kéné tak olahé ḑéwé.”

Sing wadon mangsuli: „Sop paku? Aku durung tau olah.” [ 35 ]Pradjurit tjelaṭu: „Kéné, goléka paku wesi sidji baé sing isih anjar.”

Bareng wis oléh, paku mau ditjemplungaké ing mantji, disoki banju bandjur diengkrengaké ing anglo nganti umob. Nuli diwènèhi ujah, bandjur ditjemplungi glepung trigu seṭiṭik, diuḍeg. Sawisé iku bandjur ditjemplungi gadjih sarta terus diuḍeg baé. Tjelaṭuné pradjurit mau: „lki durung rampung; kéné aku ndjaluk endog pitik telu.” Endog mau dipetjah, ditjemplungaké ing mantji mau, nuli ditjemplungi bubukan mritja karo irisan pala, bandjur dientas. Tjelaṭuné serdadu mau: „Lah saiki wis rampung. Ajo pada dipangan mumpung isih anget.”

Tjelaṭuné sing wadon: „Tibaké kok ming ngono baé! Aku ja bisa!” Sing lanang meneng baé, ngénak-énak mangan sop. Bareng njiḍuk paku, dibuwang ing ndjogan, klinṭing! Lijané dipangan saentèké.


11. LIMAN SÉTA TATA DJANMA
Inggat kula

Boten antawis dangu Hjang Pratanggapati sumurup ing wukir, ingkang sunaripun samangké kagentosan déning dilah sinţir alit-2, supados maḍangi pabarisan wau. Dilah-2 ketingal saé pating karelip urubipun. Sawenèh kumukus minggah pating kalentjar. Sadaja pradjurit sami bingah-2, minangka kaulipun ungguling djurit. Kula sumerep ingkang nudju anḍoḑok damel wédang, wonten ingkang djogédan, sawenèh tetabuhan, wonten ingkang gérongan saha surak-2. Wonten ingkang endem-endeman sarta gredjegan dados kerengan mawi ngutahaken rah. Pandjang manawi kula tjarijosaken sadaja. Wosipun sareng tengah dalu swara-2 sangsaja suda, dilah kapedjahan gentos-2, dangu-2 peteng nḍeḍet tan wonten sabawaning walang salisik, sadaja prawirèng juda sampun sami tilem kepati saking sajah.

Kula ladjang tangi, sarta mireng-mirengaken, sampun boten wonten sabawaning tijang malih, kadjawi namung suwaranipun pradjurit djagi, ingkang saking panggénan kula boten ketingal. Kala samanten

Mardjana-Samoed, Patjitan I. 3 [ 36 ]nudju petengan, namung abjoring lintang ingkang maḍangi bawana. Grija-² mota ketingal pating peṭutuk apepanṭan kadi gumuk. Ngadjenging moṭanipun sang radja Alemguir kadjagénan pradjurit kalih sami mlampah-², rasukan sarta srebanipun sami peṭak. Dados saking panggénan kula ketingal tjeṭa, luping sandjatanipun asring tjumlèrèt ketaman abjoring lintang. Wondéné kula taksih anggagas: „Apa ija aku bisa matèni pradjurit djaga iki ora nganti konangan!"

Ingkang djagi wau lampahipun ngubengi moṭanipun Sang Prabu sarta peṭukan, dados temtu sumerep ing pundi-². Kula namung tansah anggagas saged kula murugi, nanging sampun ngantos kalajan njawang sapolahing pradjurit punika. Patrapipun anggèning djagi wau damel kéwranipun anggèn kula sedya lampah sandi, margi boten saged sasarengan medjahi, kedah namung satunggal-². Sumelanging manah, upami ingkang satunggal saweg kula pedjahi, gèk satunggalipun sumerep mesti ladjeng damel gendra kémawon, mila sanadyan satunggal-², kedah énggal sanget panjidra kula. Manawi ingkang satunggal sampun boten ketingal, ladjeng njidra ingkang satunggal, ladjeng sanèsipun. Wonten pakèwed malih: panggénan kula punika kalijan moṭanipun Sang Nata namung kaot kalih dasanan tindak, dados upami kula baḍé njelak ladjeng kasumerepan kémawon. Éwasamanten meksa baḍé kula ajati. Kula sumerep, manawi sasampunipun petukan, ingkang satunggal ladjeng ngungkuraken ing kula, itjal kaling-kalingan mota, satunggalipun ugi makaten. Wiwit mungkuripun ingkang satunggal dumuginipun nomer kalih ngadjengaken ḍateng kula, antawisipun boten dangu. Manawi kula baḍé njidra sareng: temtu boten saged, sarta manawi kula njidra nomer satunggal gèk konangan nomer kalih temtu ladjeng damel gendra. Mila kedah rikat tindak kula.

Kula ladjeng njobi njo pot gelangan ingkang wonten suku, nanging boten saged, mila patokipun kémawon ingkang kula beḍol pisan, kula ladjeng mlampah kalijan alon dateng moṭanipun Sang Prabu, nanging saben ingkang djagi ketingal, kula manḍeg api-² tilem, manawi sampun boten ketingal, kula njelaki malih. Ingkang punika pradjurit djagi ugi boten sumerep manawi kula selot tjelak. Sareng sampun tjelak sanget, kula ladjeng baḍé nandukaken sedya kula, nanging raosing manah sakalangkung geter, mila kula sarèhaken, [ 37 ]kèndel ngentosi sawatawis. Ingkang murugaken getering manah wau, upami boten kedugèn sedya kula, mesti dados ontran-² ageng. Makaten malih kogeling manah, déné badé medjahi tijang boten dosa, ingkang kula dèrèng naté sumerep. Nanging tijang kalih wau punapa satemenipun boten njukani tulaḍa ḍateng kula ing bab ingkang sakalangkung sija? Sanadjan tijang kalih kang tanpa dosa wau kula pedjahana, manawi punika saged ndjalari luwaripun gusti kula, inggih boten dados punapa, saèstu baḍé kula lampahi. Sampun ingkang namung medjahi tijang kalih, sanadjana medjahi tijang sapabarisan punika sadaja boten gaḍah wang-² sarta boten badé getun. Sareng sampun gaḍah pangaṭik-aṭik makaten, manah kula satemah sarèh, margi sampun boten adjrih duraka, mila sadaja ingkang baḍé kula tindakaken kula embat-² malih.

Sareng manah sampun gumeleng, sadaja lelampahan kula tindak- aken kalijan sarèh. Sareng lampahipun pradjurit ingkang satunggal sampun dumugi ngadjeng kula, énggal kula saut ladjeng kula remet ing tlalé ngantos pedjah, boten wonten suwaranipun kadjawi namung grepjeking remukipun balung ingkang kepireng. Sareng pradjurit satunggalipun dumugi ngadjeng kula, bangké sampun kula butjal, dados boten njana babar pisan, bilih kantjanipun sampun pedjah, namung pijambakipun sakalangkung kagèt, déné kula wonten ngadjengipun. Saking kagètipun wau ngantos boten njuwara, namung andomblong, sarta ladjeng mundur, nanging malah klumah. Dèrèng ngatos saged tangi, badanipun sampun kula idak, sanalika inggih remuk, rahipun lambah-lambah. Sareng sadaja wau sampun rampung, kula ngasokaken napas, sarta niling-nilingaken, bokmanawi wonten ingkang mireng, nanging sampun boten wonten sabawa, punapa-², kadjawi suwaranipun pradjurit ingkang djagi ing djawining pakuwon, margi papan kula wau punika dumunung tengah pijambak. Gagasan kula makaten: „Mengko jèn para djaga digentèni, mesṭiné kang djaga kéné ija mèlu digentèni, gèk aku konangan anggonku njidra. Jèn mengkono prajoga tumuli taklakoni pandjupukku Sang Nata."

Sanadjan makaten, kula boten purun énggal-² murugi Sang Nata, margi adjrih bokmenawi andjelih saking kagèt, sarta Sang Nata gèk saweg punapa, punapa saré déning sajah lan arip, punapa muwun saking genging sungkawanipun. Kula jektos boten sumerep kang baḍé kula lampahi, kadjawi namung gumeter kuwatos kétjalan [ 38 ]wekdal muspra. Boten dangu ladjeng gaḍah pamanggih: paṭok ingkang kadamel nantjang moṭanipun Sang Nata wau ladjeng kula bedoli sasisih kalajan gampil. Lajaripun ingkang sampun menga ladjeng kula sampiraken ing paṭok ingkang dèrèng kabedol, dados kados déné manawi nglingkap kanginan. Sapunika aling-alingipun sampun menga sasisih; kula sumerep sang radja sakalangkung déning welas. Kala samanten saweg lenggah ing siti sarwi sangga wang, nanging sareng mireng kreseking lajar ladjeng tumenga sarta mirsa ing kula, pangandikanipun namung: „Iravata mitraku sedjati.” Kula sumerep sarta mireng pangandikanipun gusti kula sakalangkung sumeḍot manah kula, ing satemah ngrentahaken luh, nanging pamanah kula wekdal punika sanès mangsanipun tetangisan, margi mangké mbutjal wekdal tanpa damel, mila kula énggal nggrajangi pirantos ingkang kanggé mblenggu sang Nata prelu baḍé sumerep kekijatanipun. Ranté wau ageng sarta sentosa sanget, nanging ing ngatasipun kula dédé barang-², mila ladjeng kula peḍot. Ing sasampunipun, ladjeng tjagak kang kanggé nantjang, kula beḍol. Sang Nata ladjeng tumenga sarta ndangu: „Keprijé mulané kowé dadi tekan ing kéné, sarta apa karepmu iki?” Kula mangsuli kalijan sasmita, bilih kula adjak lumadjeng. Sang Radja inggih mangretos kadjeng kula, ladjeng ngendika makaten: „Kowé kuwi dadi arep nginggataké aku?” Kula mangsuli manawi pantjèn makaten. Sang Nata ladjeng djumeneng sarta sadaja ranté ingkang suwau kanggé nantjang sami kabutjal. Kula ladjeng njuwun tulung gentos, mirsakaken manawi suku kula taksih wonten gelanganipun sarta paṭokipun. Sang Ratu ugi ladjeng ngutjuli kula. Sareng sadaja wau sampun rampung, Sang Nata kula djundjung, kula tumpakaken gigir kula. Kados punapa bingah kula dipun titihi ratu kula malih. Nanging satemenipun kita punika dèrèng medal sadjawining pakèwed.

Sang Nata Alemguir boten ngendika seketjap, namung tansah anggalih kados pundi mangké sagedipun lumadjeng ngontjati. Sareng sampun dumugi watesing pakuwon, kula mandeg nitik kawontenaning panggénan, sarta mirengaken suwaranipun tijang djagi. Sang Nata ugi miling-² ngulataken bokmenawi wonten tijang, nanging sarèhning petengipun sanget boten saged wuninga langkung saking satus tindak tebihipun. Saantawisipun mota-² wau mawi kasukanan margi, ingkang temtunipun sami dipun djagèni. Saking pang[ 39 ]galihipun Sang Prabu meksa saged lumadjeng déning peteng, sarta mesṭi boten wonten ingkang sumerep. Kedjawi punika kula saged lumampah tanpa njuwanten: namung glesar-gleser kados déné lampahing sardula utawi kutjing kémawon. Kawuningana, sadaja liman punika sanadjana katah tjatjahipun, nanging manawi wonten ingkang dipun adjrihi, lampahipun midaka pang utawi godong aking inggih boten kumrosak, Tijanga ingkang tengèn temtu meksa boten mireng. Manawi wonten ingkang nudju sumerep temtu dipun wastani gendruwo, sabab déné boten wonten sabawanipun. Punika temtu boten wonten tijang ingkang purun ngandel, nanging tandanipun lampah kula wau, sanadjan sakalangkung peteng sarta marginipun tjijut, namung sreg kula kémawon, meksa boten njanḍung utawi njénggol barang satunggal-satunggala, anggènipun ngrisak-ngrisakaken inggih boten wonten ingkang mireng.

Lampah kula sampun dumugi ing sapinggiring pakuwon, nanging kèwedan anggèn kula badé medal, margi mawi kapageran kawat ri sarta sadjawinipun dipun sukani kalénan. Sarèhné sadaja wau anggènipun damel kalajan kesesa, dados temtunipun boten santosa. Sang Nata ladjeng tumungkul tuwin mbisiki kula makaten: „Tjoba, tanggulé djugrugen bandjur urugna kalènané ngiras gawé djugangan.” Kula ngretos kersanipun Sang Radja, ladjeng nglampahi dawuh. Siti wau taksih teles, dados gampil kémawon panjambut damel kula. Ḍawahipun ing djugangan mawi njuwara, andadosaken kagèting manah kula, margi sumelang bokmanawi kemirengan tijang djagi. Suwara wau satemenipun namung lirih, éwadéné pangraos kula inggih sakalangkung seru.

Boten dangu pandamelan kula sampun rampung, ladjeng kula sasak. Sareng sampun dumugi ing sadjawining pakuwon, kula lumadjeng anggendring, nanging wedal kula kasumerepan ing tijang djagi, mila ing satemah damel gendra. Sang Nata énggal kula pendet saking gitok sarta ladjeng kula sarèkaken malang wonten ing gading mawi kula gudjengi ing tlalé, wasana pradjurit kapalan nututi kalijan njandjatani, nanging ingatasipun radja kula boten anggadahi sumelang sakeḍik-keḍika, margi sampun kaling-kalingan déning badan kula ingkang ageng. Kula tansah dipun sandjatani ngantos kadi djawah mimis, mila inggih kaṭah ingkang kénging bokong kula, ananging sadaja wau boten dados punapa, margi mimis alit boten wonten

37 [ 40 ]ingkang tumama ḍateng kulit liman, kedjawi namung kraos kados déné dipun tjublesi dom kémawon. Ewadéné wonten ingkang ngéngingi kuping kula ngantos andadosaken dawir sawatawis. Wasana lampah kula sangsaja kula rikataken supados tumunten angsal pangungsèn wana kanggé ngontjati bebaja wau.

Boten dangu inggih sampun dumugi wana trataban, nanging andadosaken kagéting manah kula, déné kula mireng suwantening kapal njongklang sampun tjelak. Sang Radja ngandika: ,,Iravata, ditututi galo." Sarta panitihipun ngalih dateng gitok malih. Wusana pladjeng kula terus nasak wana, sadaja kekadjengan ingkang wonten ngadjeng kula sami kula rebahaken kalajan gading, déné kadjeng alit-alit sami remek déning kula pidaki. Dangu-2 kula énget, bilih ingkang makaten wau badé andedahaken lari kula, tur prasasat andamelaken margining mengsah, margi sadaja ingkang rawé-2 wonten ngadjeng kula: kula rantasi, ingkang malang-2 kula putung, dados ingkang sami nututi gampil kémawon anggénipun ngetutaken. Nanging manawi boten makaten kula boten saged lumampah, djalaran wana sakalangkung runggut. Sakalangkung ribed kula, adjrih bok-manawi gusti kula katjepeng malih. Sareng Sang Nata mirsa bilih kula sadjak bingung, ladjeng ngendika kalajan sabar: ,,Iravata, saréh baé, durung temtu manawa bisa ketjekel, marga kowé sumurup déwé, jén sakabéhé djaran iki wedi marang wudjudmu, dadi samangsa bisa tjedak kowé ambalika baé, bandjur sanderen mesti pada bubar kabéh." Kula boten njauri margi boten saged witjanten, nanging pamanah kula: ,,Lah ija djarané wedi, nanging mimisé bisa uga kena sang Radja."

Pladjeng kula sangsaja kula sengkakaken. Saréhné kula samanten nudju masa bentér, dados Hjang Surja mijosipun taksih radi dalu, mila salebetipun kula lumadjeng boten dangu sampun trontong-2, anggampilaken lampah kula. Sang Nata ngendika: ,,Apa ora ana kali? Manawa bisa oléh, betjik ngalih sabrangan, supaja pakéwuh anggoné nututi.”’

Sanalika tlalé kula adegaken, prelu angganda kawontenanipun ngriku, margi bangsa kula liman punika, manawi bingung, anggènipun pados margi, sagedipun sumerep kawontenanipun ing satjelaking ngriku: sarana ngadegaken tlalé. Sareng sampun makaten kula ladjeng santun ener. Wana wau sangsaja padang, wit-witanipun [ 41 ]

alit-2, mila sapunika gampil sanget lampah kula katimbang ing suwau, djalaran wit-witan alit-2 punika gampil sanget kula tradjang. Boten dangu sampun andjog ing lépén ingkang ilinipun radi santer, djurangipun lebet sarta rumpil. Saking katahing ulekanipun, kula gantos ngelu, punapa malih djurangipun langkung saking andjuleg, dados manah kula ngantos kéwran, kados pundi badé panjabrang kula. Sang Nata mirsa sakalangkung ribed ing galih, mila ngandika: ,,Iravata, sing takkira bisa dadi sranané ontjatku teka: djebul malah sadjak arep andjalari tjintraka. Apa bisa medun? Mesti ora! Wong lemahé lunju. Gèk keprijé?’’ Kula méndel kémawon, nanging sanadjan Sang Alimguir ngendika makaten, kula meksa kedugi mandap, mila siti ladjeng kula dukiri kalajan gading, ladjeng kula idak-2 ngantos kadi déné undak-undakan. Saréhné siti wau taksih lintjat, dados sareng kula ambah, temah ambrol, wasana kula keplorot ngantos ketjegur lépén, suwaranipun sakalangkung sora, punapa malih montjrating toja inggih inggil djalaran saking awratipun bobot kula. Rahajunipun Sang Prabu gondélan kuping kula, saupami boten makaten temtu dawah. Déné sapunika sami wiludjengipun, senadjan keplorot nanging boten wonten sabab punapa-2, namung saking seruning suwaranipun toja kula dawahi, satemah kula ngantos radi budeg, nanging inggih boten dangu.
Lépén wau sawatawis santer ilinipun ngantos kuwawi ambekta badan kula, kéntir boten kraos punapa-2, nanging ingkang makaten punika kula malah ladjeng saged ngaso, margi boten susah ngedalaken kekijatan. Kadjawi punika toja wau prasasat suka kekijatan malih dateng Sang Radja tuwin kula, awit saking asrepipun, mila Sang Nata kerep tumelung njawuk tojanipun kagem ngundjuk, margi sampun boten ambekta punapa-2. Wusana Sang Prabu ngendika: ,,La kaé mungsuhé wis nututi." Pradjurit ingkang nututi punika sumerepipun purug kula, terang saking karisakaning wana déning panasak kula. Sareng sumerep manawi kula wonten ing lépén sadaja wau ladjeng ngetutaken turut pinggir kalajan ambandangaken kapalipun. Sang Nata boten pegat anggénipun ngulataken saébahing mengsah, sarta ngandika: ,,Galo pada ngintjeng mréné." Kula ladjeng andjelih sakajangipun, dipun tampéni déning kumandang dados suwara pinten-2 atus. Pétanganipun Sang Prabu jektos boten lepat, margi sareng mireng suwara kula wau, sadaja

[ 42 ]kapal satemah sami sakalangkung kagèt, ladjeng sami bujar ngantos boten kantenan, mila sadaja anggenipun njandjata boten wonten ingkang saged ngéngingi satunggal-satunggala. Ingkang makaten wau andadosaken bingahing Sang Radja, mila ladjeng ngandika makaten: „La saiki aku wis weruh sarana kang peng-pengan kanggo mbéngkas manawa nudju ditututi. La kaé lo, akèh kang tiba sarta ora bisa nunggang manèh, sabab saka djarané gambira. Sing ora tiba ja karibedan ati, djarané ora kena dierèh. Galo wis ora karuh-karuhan tatané, bubar mosak-masik kabèh." Kula nolih nanging boten saged sumerep, sabab gampèngipun sakalangkung inggil, nanging mireng ḑawuh dalem Sang Alemguir sampun bingah sanget. Wondéné kula taksih kèli déning santering toja. Djurang saja lebet ngantos kadi témbok, dados boten wonten marginipun minggah. Kosok wangsulipun, sabrang ingkang wonten mengsahipun saja radin, dados ingkang saupami kula purun minggah gampil kémawon. Nanging kados pundi manawi kula minggah ing riku? Temtu namung baḑé kapikut; wasana pradjurit ing Mysore sampun sami saged njanḍak kapalipun sarta ladjeng nututi, malah sapunikanipun sampun tjelak. Dangu-2 kula manggih bebaja sanès, dédé prakawis barisan ingkang nututi, nanging ilining toja saja santer sanget. Sanadjan sadaja karosan kula wedalaken, éwadéné kula meksa kèli, margi kawon rosa kalijan ilining toja. Kula sakalangkung ribed. Sang Nata mirsa ribed kula ugi tumut susah, ladjeng ngandika: „Jèn aku mengko ngadeg, tlalému unggahna, tak-anggoné gudjengan, supaja aku bisa weruh kaanan sakiwa tengening kéné kabèh. Kowé ora bisa weruh, marga saka djero." Sareng Sang Nata djumeneng, tlalé ugi kula degaken kagem gudjengan, wasana ngendika kalijan kesesa: „Ajo Iravata, adja wedi, wis munggaha menjang sabrang kang ana mungsuhé baé, marga kaliné arep dadi grodjogan djero banget." Sareng kula tampi pangandika makaten, ladjeng nglempakaken sadaja karosan sarta nglangi dateng pinggir, nanging lèpèn sakalangkung santer, kawon karosan kula kalajan santering toja, dados kèli ngantos tebih, mangka kalijan grodjoganipun namung kirang kinten-2 satus mèter. Sang Prabu ladjeng ngendika: „Sing ngati-ati, Iravata, adja kongsi gugup." Kula sangsaja adjrih jèn keglondor, mila nglempakaken sadaja kekijatan, otot balung sungsum sami kula klempakaken sadaja. Makaten wau ngantos mèh medotaken napas [ 43 ]
[ 44 ]kula, tur buḍeg déning suwaraning grodjogan ingkang sampun tjelak. Kadjawi punika kula radi mumet awit sumerep ébahing toja gumlandang kados maruta. Saking djuḍeg kula mèh mupus baḍé ngatut toja kemawon. Dilalah suku kula anggepok siti, dados tegesipun sapunika sampun djadjag, mila anggaḍahi pangadjeng-adjeng malih. Kula ladjeng mlorot minggir, sareng mèh dumugi pinggir angsal paḑas. Ing riku kula aso, sabab déné kanggé ngeden njlorot wau. Kula kraos manawi Sang Nata taksih anḍreḍeg sakodjur, awit saking sumelanging galih, éwadéné tansah ngelus-elus ing kula sarta paring pangandika manis. Ilining toja ketjaḍangan déning suku sakalangkung munṭuk, kadi déné katjaḍangan pilaring kreteg ageng. Éwadéné sapunikanipun boten saged damel sangsara kula malih margi kula sampun djadjag malah ngadeg wonten paḍas.

Makaten punika pradjurit ing Mysore sumerep, mila ladjeng surak, sarta kapalipun kabanḍangaken murugi ing Sang Prabu kalijan kula, sarta sapolah-polah kula tansah kaulataken kémawon.

Sang Prabu sareng mirsa pradjurit dateng, ladjeng ḑawuh makaten: „Iravata, ajo tempuhen barisan kaé.” Kula ladjeng andjelih sabantering suwara kula sarta mentas kalijan mbanḍang, tlalé kula inggahaken. Sadaja kapal sareng mireng suwara bantasipun makaten sarta sumerep ing kula ladjeng sami bibar boten kantenan. Sawenèh wonten ingkang ḑawah, nanging ingkang kaṭah sami mbalik sarta lumadjeng nggendring. Éwadéné sénapatining pabarisan saged ngeḍrèl kula, djalaran kapalipun boten adjrih, mimisipun tansah pating sliri wonten kiwa tengen kula, malah-2 satunggal ngantos ngèngingi rémanipun Sang Nata Alimguir, ing satemah kobong. Makaten punika nuwuhaken nepsu kula, mila wira Mysore wau kula sander ladjeng kula sémplang saking kapalipun, gumuling ing siti kalajan sanget anggènipun djelah-djelih sesambat. Sadaja kantjanipun sareng mireng djelih pun sénapati malah sami ngutjira boten mitulungi. Tijang ingkang kula tjepeng wau sasampunipun kula dadah ladjeng kula umbulaken sarta kula butjal satengahing lèpèn, katampèn ilining toja santer kadi déné kula kala wau, namung sakeḍap saged budi daja nedja minggir, nanging dangu-2 kawon kalijan santering wé, ing satemah katut kabekta ḍateng grodjogan. Kados pundi kadadosanipun, kula boten njumerepi, nanging kinten-2 kaṭah sirnanipun.

K. P. A. ADIWIDJAJA

[ 45 ]
12. GUNUNG MERAPI

Gunung Merapi,
Geḑé duwur nggegirisi,
Sing mulat mesṭi tanja,
Baja sapa kang akarja.

Gunung Merapi,
Mawa kukus lawan geni,
Lamun kurda mutah lahar,
Bilih nradjang kabèh kobar.

[ 46 ]

 
Gunung Merapi,
Udan awu duk ing nguni,
Gègèr sagung para djanmi,
Tilar wisma mlaju ngungsi.

Gunung Merapi,
Samengko wus tata rapi,
Pepèrèng lawan djedjurang,
Bali kebak kambah tijang.

Gunung Merapi,
Sinawang tuhu respati,
Biru laut maja-maja,
Lir bludru ginelar tata.

(Kasusastran gagrag anjar saking kalawarti „Praba”)

„TJEMPAKA MUDA”



13. SUNTIKAN TYPHUS CHOLERA TUWIN
DYSENTERIE

Ing kita-² ageng langkung-² ingkang tjelak kalijan papan paprangan, asring dipun wonteni prenatan suntikan, utawi tetijangipun pijambak sami neḍa supados dipun suntik vaccin utawi serum typhus, cholera kalijan dysenterie.

Kita-² ingkang ketel djiwanipun, pantjèn gampil kaparag ing sesakit wau. Namung manawi tetijangipun sampun sami dipun suntik serum (typhus, cholera, dysenterie) saged kalis.

Malah ing papan ingkang sampun katradjang ing sesakit wau punika inggih saged katjegah mawi suntikan, adatipun temtu tumunten sirep.

Tetijang ing ngriki rumijin sami adjrih suntikan, pangintenipun. warni-², nanging saja dangu ketingal saja mangertos, jèn suntikan makaten punika pantjèn ageng sanget gunanipun. Sampun katah [ 47 ]ingkang sami purun neḍa suntik pijambak tampa dipun atag. Éwasa-manten tijang ingkang dèrèng mangretos ḍateng gunanipun suntikan wau, meksa inggih taksih wonten, tur ugi radi katah.

Sajektosipun sampun boten kirang bukti ingkang mratelakaken ampuhipun suntikan wau. Kados upaminipun sakit édaning segawon. Punika pantjèn ndrawasi saèstu. Namung manawi ingkang katjakot ing segawon édan wau tumunten kabekta dateng Bandung, dipun suntik mawi serum, 100% saged saras. Jèn boten, 99% boten saged ngukup.

Kala ing taun 1890, nalika kula taksih sinau wonten ing pamulangan dokter, wonten pageblug kolérah. Para murid sami dipun suntiki sadaja. Pamulangan Djawi sanèsipun inggih, namung katah murid ingkang adjrih utawi ndjarag sampun ngantos dipun suntik. Tundonipun ing pamulangan dokter, muridipun sami kalis ing sesakit cholera, sareng murid-murid ing pamulangan sanèsipun katah ingkang katradjang cholera ndjalari lan tiwasipun.

Punapa sababipun déné suntikan punika saged nulak sesakit? Samangsa wonten widji sesakit (baccil utawi bacterie) lumebet ing erah, wonten ing riku ladjeng ngedalaken wisa toxine, punika ladjeng saged ngrisak djasad rah abrit, ananging djasad rah peṭak ladjeng kados dipun gugah nglawan utawi ngrisak widji sesakit wau.

Manawi djasad rah petak kuwalahan, tijangipun ladjeng sakit. Peperanganipun djasad rah petak kalijap wisaning sesakit punika boten wonten kèndelipun. Manawi djasad rah petak saged unggul djuritipun, tijangipun ladjeng saras. Déné wisanipun saged itjal babar pisan. Tijang ingkang ngedalaken wisa sesakit wau, kawastanan „baciilendrager”. Tumrap pijambakipun wisa ingkang kawedalaken wau sampun boten mbebajani, namung tumrap tijang sanès mbebajani.

Tetéla manawi tijang ingkang mentas sakit punika sugih wisa panulak. Mila tijang ingkang sampun naté sakit tjatjar, typhus, cholera, dysenterie, diphtheritis Isp. punika sampun immuun, boten saged katradjang sesakit, djalaran ing badanipun sampun gaḍah panulak.

Panulak wau kénging dipun damel, inggih punika dipun gugah utawi dipun lebetaken saking ing djawi. Manawi nggugah sarana dipun lebeti wisa sesakit, manawi nglebetaken daja panulak mawi serum. [ 48 ]Nitik lampah-lampahing wisa sesakit wonten ing salebeting badan kados makate npunika, para dokter ahli ing sasampunipun dipun patitisaken saèstu, ladjeng saged netepaken, bilih kéwan-² upaminipun lembu utawi kapal ingkang dipun lebeti widji sesakit, rahipun ladjeng nganḍut wisa panulak katah (anti toxine) punika manawi kasuntikaken dateng lembu sanèsipun (kanggé djampi) mustadjab sanget.

Makaten ugi bab suntikan typhus, cholera tuwin dysenterie, punika lampah-lampahipun inggih kados makaten punika. Milasuntikan wau tumraping ngakaṭah prelu sanget. Para ingkang sampun mangretos kersaa njulang-njulangakan ingkang dèrèng mangretos, prelunipun manawi wonten suntiken ingkang mligi kanggé ngreksa kasarasan, tijang sampun ngantos adjrih.

R. SOEMADIRDJA ― „KEDJAWÈN”



14. SANG PRABU ISKANDAR

Kasebut ing dalem dongèng, nalika djaman kuna ana ratu gung binatara, adjedjuluk Sultan Iskandar. Sang Prabu mau kena siku dendané Hjang Maha Agung, nanḍang papa tjintraka, ing mustakané tuwuh sungu loro, dawa gedé alantjip pinda sunguné andaka. Ora kajaa sekelé penggalihé Sang Nata, saking putek sarta lingsemé panggalihé, temahan ora karsa dahar lan ora saged saré, sarta ora mijos saka sadjroné pasaréan. Bareng Sang Nata karsa paras, animbali djuru marasi (tukang tjukur). Ing sadurungé kaḍawuhan marasi, tukang tjukur mau dipunḍut kasaguhané, supaja ora bakal sadjarwa marang sapa baé bab wewadosé Sang Nata, jèn nganti kanḍa marang wong lija, temtu katigas guluné. Tukang tjukur sawisé saguh, ora bakal njritakaké wewadosé Nata, bandjur kaḍawuhan marasi.

Ing sasuwéné nindakaké pagawéan mau, si tukang tjukur ora kajaa ngunguning atiné njumurupi mustakané Sang Nata katuwuhan sungu loro abranggah pinda sunguné sapi Benggala. Sawisé rampung anggoné marasi, tukang tjukur pamit, rinilan, bandjur metu saka kaḍaton. Ananging sanalika mau banget bingunging atiné, djalaran [ 49 ]tjangkemé ora kena diampah, tansah kudu arep njritakaké wewadosé Sang Nata. Saking anggoné ora kelar ngampet, tukang tjukur énggal lumaju menjang alas. Satekané ing alas, sumurup kaju geḍé bandjur ditjaritani mengkéné: Iskandar duwé „Sultan sungu."

Patjitan (Djilid I) (page 49 crop) DD.TANTO.

Tukang tjukur sawisé kanḍa marang kaju mau, wis lega atiné, sarta tjangkemé krasa marem, ora kepéngin arep kanḍa manèh.

Nalika semana mbarengi bedḍug ing kratoné Sultan Iskandar wis rusak kajuné, prelu kudu disalini kang anjar. Para kang kawogan bandjur tumandang ing gawé golèk kaju kang santosa lan prajoga. Ora suwé wis bisa olèh, jaiku kaju kang dikanḍani tukang tjukur kasebut ing duwur. Énggaling kanḍa, kaju wis didjupuk, digawa menjang kraton, digarap dadi beḍug anjar katon prajoga, sarta sentosa banget. Ananging kaja apa kagèting atiné wong, awit bareng beḍug mau ditabuh, keprungu uniné mengkéné: „Ḍuk-ḍuk-ḍeng, Sultan Iskandar duwé sungu." Saben ditabuh muni mengkono, ndadèkaké gègèré wong sanagara, déné ana kaélokan mengkono.

Sang Nata bareng miḍanget pawarta unining beḍug kaja mengkono iku, banget lingsem kaworan sekel ing galih, sanalika tukang tjukur ditimbali. Wis temtu baé tukang tjukur rumangsa ora bakal urip.

Mulané mung pasrah marang kang Murbèng Titah. Sawisé pamitan marang anak bodjoné kalawan tetangisan, si tukang tjukur bandjur marak ing ngabjantara Nata sudjud kumureb ing bantala sarta ngundjukaké pati urip.

Sang Nata ndangu déné ana lelakon kaja mengkono, kok beḍug bisa ngutjapaké wewadosé Sang Prabu, mangka ora ana wong kang [ 50 ]

sumurup wewadosé Sang Prabu mau kadjaba tukang tjukur iku. Si tukang tjukur manembah sarta ngundjukaké lekasé miwiti mekasi, waléh saka anggoné ora bisa ngampah tjangkemé, temahan dilahiraké marang kaju gedé ing alas, kang saiki digawé bedug iku.
Midanget undjuké tukang tjukur mengkono iku, Sang Prabu ora duka, nanging kosok baliné malah lega ing galih, déné wis wuninga nalar-nalaré. Pepuntoning penggalih, mung mupus ing papastén, abdi tukang tjukur diapura kaluputané. Sanalika kono, awit saking lila
legawané galih Nata, sungu loro kang ana ing mustakané sirna pada sanalika tanpa tilas, temahan ndadékaké sukaning panggalihé Sang Nata dalah sagung para kawula kabéh.

»PANJEBAR SEMANGAT”


15. SULAWESI KIDUL

Sedulur-2.
Mestiné sedulur-2 wis pada tampa kartupos sing takkirimaké saka Watamponé (Boné) sadjroning aku lelungan.
Saiki aku wis bali ing Makasar. Mestiné sedulur-2 lan para maos ,,Mimbar Indonésia’’ kepéngin pirsa kaprijé mungguh panemuku tumrap tanah Sulawesi kidul ing sadjroning djaman owah-owahan iki.
Dalan kang takliwati:

Nalika tanggal 18-9: Makasar — Maros — Boné,
"
19-9: Boné — Sengkang,
"
20-9: Sengkang — Sopéng — Paré-2,
"
21-9: Paré-2 — Rappéng — Pinrang — Rappang — Soppéng Boné,
"
22-9: Boné Sindjai — Bonthain,
"
23-9: Bonthain — Makasar.

Dalan kang takliwati mawa tumpakan montor dohé kurang luwih 850 km. Ing kéné aku ora ngandakaké lelakon manut wajah, nanging arep ngandakaké rasaning atiku tumrap tanah-2 kang tak-ambah mau. Tjoba tak wiwitané.
Sapa-2 sing wis tau lelungan ing tanah Djawa lan ing Sulawesi bandjur bisa ngandakaké bédaning kaanan. Lelungan ing tanah Djawa

48 [ 51 ]ngliwati sawah, tegalan, omah pakebonan tanpa kenḍat. Kosoki baliné ing Sulawesi kidul terkadang nganti pirang-² djam ora metuk omah sidji-sidjia utawa lemah kang digarap. Kang kliwatan: alas gegrumbulan, ara-² kang kebak suket lan alang-² nganti pirang-² puluh km. tanpa kepeṭuk wong sidji-sidjia. Éwasemono éndahing alam ing Sulawesi kidul ora kalah karo ing lija panggonan, mung baé sesawangan mau béda karo ing tanah Djawa. Ing tanah Djawa sawah lan kebon-² iku nutupi lemah kaja babud idjo gumelar. Ing Sulawesi alam déwé kang nganakaké kaéndahan iku, jaiku alam kang durung ketjekel ing manungsa. Gunung, gumuk, djurang, kali, malah wongé pisan mudjudaké kaéndahan kang asli, jèn ta mungguhing manungsa, lugu tanpa papaès. Kala-² aku wedi weruh kaéndahan kang isih asli iku, aku rumangsa tjilik banget ana ing sadjroning kekuwatané alam kang isih kena dirasakaké lan kaja-² kena digrajangi kang dumunung ing sakiwa tengenku.

Nadyan mengkono, Sulawesi dadi gudang berasé tanah Inḍonésija wétan kabèh, uga kalebu Kalimantan. Keprijé tegesé? Sulawesi kidul tjatjah djiwané kira-² ana 4 juta, djembaré kurang luwih ana é tanah Djawa.

Ing panggonan-² kang wongé rada ketel kajata ing sakiwa tengené Sengkang lan Soppèng sawahé djembar banget, sanadjan katoné anggoné nggarap ora kanți tumemen. Ilèn-² isih banget kutjiwané. Ing sadurungé perang wis wiwit nggarap jajasan Saḍang, kang arep nggawèkaké ilèn-² sawah-², nanging saka anané dahuru ing tanah kita jajasan Saḍang mau nganti sepréné durung rampung. Sanadjan penggarapé sawah durung sampurna, ilèn-² irigasi durung dadi, isih akèh banget tanah-² sing bera, nanging sawah sing wis ana ing Sulawesi kidul asilé njukupi kanggo pangané wong-² ing Indonésija wétan kabèh, marga Sulawesi kidul ḍéwé seṭiṭik banget tjatjah djiwané.

Saking djembaring tanah jèn katanḍing karo kèhing tjatjah djiwa, pak tani ora rekasa uripé, apa kabutuhané gampang banget olèhé, apa manèh pantjèn kabutuhané ora akèh: pangan, sanḍangan satjukupé, omah kang prasadja banget mung saprelu kanggo aling-² panas utawa udan. Jèn tjarané uripé pak tani ing Sulawesi kidul iku ora diadjokaké, ija ora gelem mbudidaja déwé. Kita wadjib mènèhi sesulang marang wong-² iku, jèn urip iku ora mung waton [ 52 ]urip baé, urip iku kudu ichtijar madju. Anané kawruh anjar tumrap kawarasan, panggulawentah lan piwulang, tumrap djembaring djagat lan sapanunggalané, iku nganakaké kabutuhan anjar, mbandjur ndjalari pada ngudi marang asil-² kang luwih duwur, ateges mènèhi grengseng lan mbetjikaké tjarané njambutgawé. Ora kena bandjur dielokaké baé: „Wong-² iku rak wis seneng uripé lan tjukup butuhé, mulané adja diuwik-uwik tjarané uripé iku.” Pakarti kaja mengkono iku kaja wong nuru-² botjah, kang dituru-turu bandjur saja angler.

Ana manèh kedadéan kang timbulé saka urip presadja mau. Pak tani ing Sulawesi kidul njambutgawéné kurang gregut. Mangsané nandur pari ja nandur pari, tunggu sawah sabisané nuli panèn. Sawisé kuwi, asilé tjukup dipangan tumeka mangsané panèn manèh. Palawidja kaja lumrahé ing tanah Djawa, ing kana babar pisan ora dipreduli. Urip tjara mengkono iku bandjur nganakaké sipat-² tumrap wong tani ing Sulawesi kidul: tandangé alon, pikirané rendet, djiwané bundel, kolot, ora gelem lumawan nanggulangi rekasa sawatara, ora duwé grengseng utawa grendjet mbantah sarana bener, sabab kurang glaḍèn lair lan batin. Jèn ndeleng tanah-² kang prasasat suwung iku, bandjur tukul pikiranku marang anané „Imigrasi” (pambojongan) wong saka tanah Djawa."

Bab paédahé „Imigrasi” kabèh wis paḍa sumurup. Tumrapé tanah Indonésija, nganakaké kauntungan. Tumrapé Sulawesi kidul uga nganakaké kauntungan jèn wong tani saka tanah Djawa kang dibojong iku tjarané sesawah nganakaké asil kang luwih akèh. Gregeté njambutgawé bisa ndajani lan tumular menjang pak tani ing Sulawesi kidul, semono mau jèn pak tani ing Sulawesi kidul mau emoh kari. Tjekaké imigrasi bakal nggawa swasana anjar kang nggugah atiné wong tani ing Sulawesi kidul. Djawatan tetanèn uga awèh sesulang marang wong-² iku supaja asilé tetanèn bisa munḍak akèh, nanging kabèh rékadajané djawatan mau ora bisa ngowahi tjarané urip si tani. Iki babar pisan ora kok ateges ngurangi rékadajané djawatan tetanèn, malah jèn bisa rékadajané mau supaja dikentjengi, ja marga tjarané tetanèn ing kono asilé isih durung maremaké.

(Ndjawakaké saka „Surat dari Makassar”, déning Sdr. Sugardo ing „Mimbar Indonésia”) [ 53 ]
16. LELUTJON
1. Disiplin

Gambuh.

  1. Ketjrita nèng djro sepur, ana majur tan komanan bangku, marma ngadeg baé ngaḍepaké kaptin, si kaptin wus lungguh dangu, weruh lurahé ing kono.
  2. Kaptin semuné rikuh, ngadeg kurmat marang lurahipun, ngadeg djedjeg tangané tengen saluwir, nijaté si kaptin iku, majur ditawani enggon.
  3. Majur mau tjalaṭu: „Lah ta uwis kepénakna lungguh!” Ora suwé lokomotipé sumenţit, sepuré bandjur lumaku, wiwit obah alon-alon.
  4. Lakuné saja ladju, nganti tekan halte kang katelu, kaptin mau ngadeg manèh lan saluwir, nanging si Majur tjalaṭu: „Uwis ta lungguha kono!”
  5. Si kaptin amituhu, sigra mapan lungguh kadi mau, sepur mangkat lampahira uwus prapti, ing halte kang kaping tjatur, kaptin arsa mudun kono.
  6. Dupi si Majur weruh, kaptin ngadeg saka nggoné lungguh, udjarira „Ajwa rikuh sira kaptin, kepénakna nggonmu lungguh!” Si kapting wuwusnja alon:
  7. „Duh, duh kilurah Majur, kaparenga kawula umatur, sapunika kula paduka lilani, wit halte kang kula djudjug, sampun kawuri saepos.”


2. Tukang sulap

Putjung.

  1. Ngalun-alun, ana wong ambarang djantur, nudju sekaténan, tukang sulap durung wiwit, wara-wara anèng ing ngarep krobongan.
  2. „Pra sadulur, tontonan aèng kalangkung, éloké kaliwat, barang kang maksih ginaib, mangké katon wudjudira kang sanjata.
  3. Barang wau, sakeḍap wusnja kadulu, nuli malih musna, tan katon rupané malih, opahira mung limang sèn datan larang.”
  4. Wong kang ngrungu, kèh kang pada bandjur kèlu, kepéngin njatakna, keprijé rupanirèki, tuku kartjis pada mlebu leng-ulengan. [ 54 ]
    1. Wusnja ngumpul, tukang sulap nuli tapuk, ngadeg ḍuwur médja, umalap katjang sawidji, winetokken saking kanṭonging djasira.
    2. Wuwusipun: „Para saḍèrèk sadarum, paduka tan pirsa, isiné
    barang puniki, lah samangké kula ontjèkané sigra.
  5. Isinipun saweg punika kadulu, paduka pertjaja, ing leresé atur mami, lah suwawi kapirsaa ladjengira."
  6. Katjang wau, gja pinangan njamuk-njamuk, tukang sulap modjar: „Sapunika musna malih. Apan leres tur kula wau punika."
  7. Wuwusipun kang paḍa nonton sadarum: „Djebul mung mangkana, takarani barang gaib, jèn mengkono limang sèn kalebu larang."



17. KUDU LAN KEMLANDINGAN

Wit kuḍu (patjé) punika ingkang kaṭah tukul kadjengipun pijambak, dèrèng wonten ingkang mijara utawi ngupakara kalijan saé, sanadjana sadjatosipun katah sanget pigunanipun."

Ing bawah Bodjanegara samangké sampun ragi katah pategilan ingkang mawi dipun pageri wit kuḍu, angkahipun baḍé kapendet asilipun, namung angsal-angsalanipun dèrèng maremaken, bokmanawi margi dèrèng mangertos ḍateng tjara-tjaranipun mijara utawi margi sitinipun kirang djodo tumrap wit kuḍu

Ingkang baḍé kula aturaken ing ngriki, dédé bab pananem utawi [ 55 ]pamijaranipun, nanging ngemungaken guna paédahipun, djer sekeḍik-sekedik kénging kanggé njagak balé grija.

Ojod babakanipun kudu kénging kanggé tjampuran soga Djawi, kalebet saé pijambak.

Goḍongipun ingkang taksih enèm, kénging dipun anggé kuluban. Pandamelipun, rumijinipun dipun godog mateng, ladjeng dipun radjang-lembat saèmper radjangan sata. Nalika baḍé ngradjang, dipun kepel-² rumijin, kados dipun peres. Radjangan wau ladjeng kadamel guḍangan, katjampur kalijan sambel klapa, raosipun étja ambetipun seḍep. Kenjamipun wonten raosipun gatel sakeḍik, namung boten njababaken punapa-².

Kadjawi dipun damel guḍangan, godong patjé enèm wau ugi kénging dipun olah sanèsipun. Upaminipun dipun anggé tjampuran tigan dadaran. Limrahipun ingkang dipun anggé tigan dadaran, punika radjangan kobis. Namung radjangan godong kudu, manawi kanggé njampuri tigan dadaran, raosipun ugi boten kawon étja kalijan kobis.

Godong ingkang saweg sumuruh ugi kénging kanggé djampi tatu, inggih punika sarana kapanggang ladjeng katèmplèkaken. Namung rèhning bab tatu punika kedah resikan sanget, (murih sampun ngantos ndjalari infectie) mila ndjampèni tatu mawi godong kudu punika, kados prajogi dipun sirik.

Wohipun ingkang sampun mateng (patjé) kalebet katah ginanipun. Inggih punika: kénging dipun anggé ombèn-ombèn semelak. Saja patjé sukun (tanpa isi) jèn kanggé semelak étja sanget.

Kedjawi punika, manawi badan kraos lesah margi boten dojan neḍa (tjara Djawi limrahipun dipun wastani margi paḍaranipun reged) punika manawi ladjeng dipun ombèni toja patjé (patjé mateng dipun wenjed kawedalaken tojanipun) ladjeng katjampuran sarem sekedik, padaran ladjeng kraos lega, dojan neḍa, badan ladjeng kraos èntèng.

Patjé punika ugi kénging kanggé gegentosipun djeram petjel, inggih punika kanggé ngresiki dandosan slaka utawi djenéan, kanggé ngolah dedamel ingkang badé dipun warangi, lan sapanunggilanipun. Pentil kudu punika inggih katah ginanipun. Manawi kanggé teteḍan, limrahipun namung dipun anggé rudjakan, punapa rudjak uleg punapa rudjak deplok. Déné manawi kanggé djampi, ingkang [ 56 ]tjespleng pijambak kanggé ndjampèni bubul penḍem. Anggenipun ndjampèni gampil sanget. Pentil kuḍu ingkang agengipun sakemiri, dipun bakar ngantos umob. Punika ladjeng kapenḍet. Suku ingkang wonten bubulipun penḍem, dipun idakaken ing pentil patjé wau. Sapisan kemawon adatipun sampun saras, itjal sakitipun. Manawi dèrèng saras, inggih dipun ambali let dinten.

☆★☆
Paédah saha dajanipun wit kemlandingan

Sintena kémawon temtunipun uninga wit kemlanḍingan, amargi sampun mratah pundi panggénan wonten, limrahipun kanggé turus pager. Mila ing ngriki namung mratelakaken paédahipun kémawon.

Woh kemlanḍingan kénging dipun damel témpé, pandamelipun limrah kados tijang ndamel témpé keḍelé.

Ugi kénging kanggé tokolan kados tokolan katjang idjem, namung kaot pendamelipun dipun ipuk, manawi sampun kalih dinten dipun pendeti, sampun ketingal ageng-².

Woh kemlanḍingan nèm étja dipun guḍang (urab) mentahan, utawi étja kanggé woworan rudjak deplok, murugaken seḍep.

Wohipun ingkang sepuh étja kanggé lalab utawi dipun olah, matukipun dipun botok.

Kadjengipun kalebet pilihan, atos, wuled, arengipun ugi saé, sanganḍapipun areng kesambi utawi asem.

Pupus kemlandingan kénging kanggé djampi tatu ènggal (kèperang, kebatjok). Sanadyan wedaling rah santer, djalaran nradjang otot, boten prelu gugup utawi kuwatos. Énggal nggetjaka godong kemlanḍingan ingkang taksih enèm, dipun tètèsana toja sekedik, murih énggal lembat, ladjeng dipun popokaken plek, dipun blebet set, wedaling rah temtu suda, boten watawis menitan mampet, wusana njakot ngantos sagaringipun. Anèhipun gadah daja nesep rosa sanget, mila kraketipun kentjeng saèstu, manawi sampun saras utawi sampun garing, pamenḍetipun mawi dipun telesi, utawi dipun ekum murih ngloṭok pijambak.

Djampi goḍong kemlanḍingan, aḍakan panggénanipun, tanpa wragad, njata tjespleng, sami sanalika mampet, kantun ngentosi [ 57 ]

mantunipun tatu kémawon. Manawi kesesa djalaran wonten ing purug, tjekap dipun mamah katèmplèkaken ladjeng dipun blebed.
Godong kemlandingan ngawonaken djampi pamampet sanèsipun, mampeting rah énggal sanget, manawi djampi sanès samangsa rahipun santer taksih saged luntur.

„KEDJAWÈN”



18. PERANGIPUN RADÈN GATUTKATJA KALIJAN
BATARA GANA

Pangkur.

  1. Sineru kras iberira, Gaṭutkatja samana wus ngungkuli, luhuring wukir Semèru, putjak ingkang lor wétan, tiningalan djirap kang maésa danu, satus pantjal panggung samja, Gaṭutkatja marepeki.
  2. Maésa satus tumingal, marang Gaṭutkatja arsa anggiring, satus sareng nander nubruk, pinapag Sénaputra, gja tinubruk Rahadèn saking ing pungkur, tjinanḍak kang saking kanan, tinubruk kang saking kéring.
  3. Bingung Arja Gaṭutkatja, kontal-kontal mèh sajah dèn bidjigi, langkung èmeng djroning kalbu, rahadyan Gaṭutkatja, dé maésa sidji nora kena tutut, wonten maésa satunggal, bulé gengira saèsti.
  4. Punika kepalanira, langkung kuwat panumbuké njakiti, pandjang lungit sungunipun, radyan anggung dèn unḍa, kombul tibanira tinaḍahan sungu, gumedul nanging tan pasah, kang katah ngrubut nubruki.
  5. Kroḍa radèn Gatutkatja, mulat marang maésa bulé sidji, kuwaté panumbukipun, karasa ing sarira, gja tjinanḍak tinepak dasé maledug, muntjrat poloné ngelalar, kang kantun duk aningali.
  6. Pedjahé kepalanira, sangang dasa sanga pra sami giris, gumrubjug samja lumaju, kagjat Batara Gana, prapta sarwi angunḍa gadanira gung, nguwuh sarwi asesumbar, andjrit swarané ngadjrihi. [ 58 ]
[ 59 ]
  1. „Hèh, hèh wong ing ngendi sira, déné teka wani-wani matèni, kepalané kebo danu, kagungané Hjang Éndra, nora wurung sira mengko dadi bubuk, katiban ing gadaningwang, ngendi pangungsènirèki.”
  2. Gatutkatja duk tumingal, osiking tyas: „Iki kang mbebajani, ditya sirah dipangga gung, prajitna sru lingira: „Mengko-mengko ajwa gé gadanirèku, tiba antinen saḍéla, rungunen wuwus ngong dingin.
  3. Ingsun iki Sénaputra, praptaningsun ing kéné pan tinuding, marang ing djeng Uwa Prabu, Ngamarta angupaja, kebo danu satus ingkang pantjal panggung, arsa ginawé sasrahan, marang putri Dwarawati.
  4. Djeng Paman ing Madukara, ingkang bakal krama dèn djedjaluki, sasrahan maésa danu, mengko kapasang jogja, sira prapta kebo iki kang anggaduh, dèn suka lila tyasira, kebo ingsun selang dingin.
  5. Ing bésuk jèn wus ing karja, ingsun balèkaken marang sirèki. Batara Gana sru muwus: „Babo déné gumampang, pangutjapé lamun ingsun durung lampus, kaja lamun nora kena, kebo kagawèng sirèki.
  6. Luput-luput mengko sira, adjur mumur katiban gada mami, awor lawan bangkénipun, kepalaning maésa, danu putih sidji ingkang sira lampus.” Gaṭutkatja duk mijarsa, kroḍa sru dènnja nauri:
  7. „Hèh déwa kang enḍas gadjah, nadyan ingsun pan ija isin mulih. Lamun kebo danu satus, nora bisa kagawa, ing saiki jekti sun pilaur lampus, wirang mulih mring Ngamarta, lah pajo tibakna aglis.
  8. Kroḍa sang Batara Gana, mangsah gada tibané dèn taḍahi, tjinandak gadanira wus, ramé senḍal sinenḍal, udreg dedreg reredjengan rada dangu, kroḍa Arja Gaṭutkatja, panjenḍalira nguwisi.
  9. Wus karebut gadanira, gja binuwang sumebut tiba tebih. Bațara Gana gya nubruk, sarwjanggro lir raseksa, tinaḍahan panubruké sareng gapjuk, tjaruk rok tjanḍak-tjinanḍak, ruket samja silih ungkih.
  10. Djumangkah pokah-pinokah, ramé tjengkah-tjinengkah mamrih kongkih, gelut puletan apeluk, okol ungkal-ingungkal, ramé dedel-dinedel dekung-dinekung, kuwel kalih tan kena wal, kagulung gantya kaguling.
[ 60 ]</noinclude>
  1. Rug rugrug agraning arga, ing Semèru kambah raméning djurit, wreksa sol rubuh kabrubuh, bosah basih mbelasah, Sang Baṭara Gana astanja marlesu, susah wus angrasa sajah, agung kalinḍih katinḍih.
  2. Ḍas bunḍas kabentus paḍas, rongkong rengkeng-rengkeng agung kabanting, tjongor ndjongor kadjerungup, ing tjuri-tjuri parang, kagulimpang kabanting kagulung-gulung, telalé katikel séla, kuping tuli mili getih.
  3. Mangangen-angen upaja, mamrih uwal dénnjarsa angontjati, mèh kèdek kena dinekung, gulunira sru nggrondjal, sarwi mantjal mantjad ing djadjanira sru, wal singsal kalihnja kontal, Gana tibané kabanting.
  4. Kagulung galunḍung djurang, satanginé ladjeng lumaju gendring, pareng lan maésanipun, andanu satus samja, ngungsi marang kaéndran satus gumrubjug, samana Sang Baṭaréndra, seḍengnja lagja siniwi.
  5. Déning kang para Djawata, lenggah mungging ing singangsana manik, aglar pra djawata ngajun, gègèr samja katundjang, palajuné satus kang maésa danu, sarta lan Baṭara Gana, palajuné niba tangi.
  6. Ladjeng nḍéprok mungging ngarsa, mempis-mempis napasé metu kuping, dinangu tan saged matur, pan maksih megap-megap, babak bunḍas ngangsur telalé ngalumpruk, prapta Radyan Gaṭutkatja, Baṭara Gana ningali.
  7. Ḍeraḍasan ngungsi wuntat, sanget kawus wau sang Bimasiwi, wus nduga jèn djawatagung, siniwi para déwa, lenggah mungging singasana retna murub, parek mring ngarsa tur sembah, Baṭaréndra ngandikaris.
  8. Saéngga kadi ngrerepa: „Hèh ta kulup paran purwanirèki, déné nemahi prang pupuh, ija lawan si Gana, lawan apa sedyanira kang satuhu, kongsi prapta nèng kaéndran, manungsa pan nora keni.
  9. Sumengka pangawak bradja, lamun nora lawan ingsun timbali." Gaṭutkatja nembah matur: „Ḍuh Sang Mahabaṭara, nuwun duka prapta kawula Semèru, boten pisan sumedya prang, lan pun déwa sirah èsṭi."
  10. Wusing atur purwanira, lan Baṭara Gana dadining djurit, miwah ing sasedyanipun, jèn dinuta kang uwa, ing Ngamarta ngupaja
[ 61 ]
    maésa danu, mjang kang paman Madukara, dènira baḍé akrami.
  1. Wus ingaturken sadaja, pamunḍuté Sang Prabu Arimurti, Baṭaréndra ngandikarum: „Kulup mauné sira, teka nora bandjur ndjudjug ngarsaningsun, kebo danu wruhanira, pan wus gaḍanganirèki.
  2. Lamun kaki Parta krama, sasrahané mring nagri Dwarawati, barang pupunḍutanipun, Sang Prabu Padmanaba, kabèh-kabèh ing mengko mèh praptanipun, anèng nagari Ngamarta, ija sasi ngarep iki.
  3. Si Bima lan si Ardjuna, bésuk bareng lan praptanira kaki, lah ta wus muliha kulup, menèk kari ing karja." Radyan Arja Gaṭutkatja nembah matur: „Pukulun paran ing karsa, maésa sadaja kesit.
  4. Boten kénging gineregna, Hjang êndra ngling: Jèn wus lan

    karsa mami, sajektiné kabèh tutut, pajo nuli mangkata, kebo dimèn kikintil wurinirèku." Gaṭutkatja muḍun nembah, maésa

    danu kinanṭi.

„R. NG. SINDUSASTRA - PARTAKRAMA”



19. DINTEN ANGKATAN PERANG

Tanggal 5 Oktober 1945 kanți resmi Angkatan Perang Indonésia kaedegaken; ing sakawit kawastanan B.K.R. (Badan Keamanan Rakjat) ladjeng kanamakaken T.K.R. (Tentera Keamanan Rakjat), mangkénipun kasebut T.R.I. (Tentera Republik Indonésia), saladjengipun nama T.N.I. (Tentera Nasional Indonésia).

T.N.I. ingkang ugi kawastanan A.P.R.I. (Angkatan Perang Re- publik Indonésia) wiwit madegipun R.I.S. (Republik Indonésia Sarikat) kanamakaken A.P.R.I.S. (Angkatan Perang Republik Indonésia Sarikat). Sasampunipun Negara Kesatuan kaḍapuk, Angkatan Perang wangsul malih mawi nama A.P.R.I. (Angkatan Perang Republik Indonésia).

Saben tanggal 5 Oktober Bangsa Indonésia mèngeti adegipun Angkatan Perang kita wau ingkang umumipun kawastanan „Hari

Angkatan Perang". Mèngeti dinten wau nganggé tjara mawarni[ 62 ]

warni, i.p. sarana ngawontenaken parade, pidato-2, ulah raga, tetingalan lan sanès-sanèsipun. Kedjawi sarana tata-lahir, kita mèngeti dinten Angkatan Perang ugi nganggé tjara kabatosan, i.p. arupi pasembahjangan ing pundi-2 panggénan, ngeningaken tjipta, tuwi ḍateng taman-pahlawan lan sapanunggilanipun. Pèngetan makaten punika sampun kita tindakaken saben taun.

Tanggal 5 Oktober 1950 punika kita sadaja sasarengan mèngeti dinten Angkatan Perang kados adat saben. Pèngetan wau terang langkung semuwa, langkung gambira, langkung bébas-merdika, sabab sampun boten wonten panguwaos mantja ingkang ngalang-alangi lan boten wonten angkatan perang sanès ingkang ngreriḍu kados taun-2 ingkang kepengker. Kita mèngeti kanṭi lahir lan ugi ing batos.

Akanṭi mèngeti perdjuangan kita salebetipun 5 taun ingkang sampun kalampahan, kita ugi nropong kawontenan ing dinten béndjing. Ing mangké kita wadjib nginguk dinten wingi, ningali punapa kekirangan kita, punapa ingkang kedah kita dandosi lan kita sampurnakaken.

Samangké Angkatan Perang Inḍonésia kapétang Angkatan Perang ingkang baris wonten ing kalangan Internasional. Organisasi kedah kasusun tjotjog kalijan garis-garising pradja sanès. Para pradjurit kedah kagemblèng ngantos sadjadjar kalijan djagat Internasional ugi. Tjekakipun Angkatan Perang prelu dipun saring, dipun saèkaken, dipun sampurnakaken. Ḍiḍikan kebatosan kedah dipun kijati. Sadaja wau murih santosa lan kuntjaraning Pradja. [ 63 ]Perang nglawan Pendjadjah sampun kèndel, punika boten ateges bilih tentara kita ladjeng nganggur utawi istirahat. Inggih sapunika ulah kapradjuritan kedah saja dipun peng.

Saja inggil dradjating Angkatan Perang tartamtu saja inggil ugi aosing Negari kita. Saja santosa bètèng kita, baḍé saja tebih kita saking bebaja.

Perdjuangan dèrèng rampung. Kamardikan sampun kagajuh. Boten baḍé kamardikan wau samangké ladjeng kita lemparaken makaten kémawon. Kamardikan kedah kita piara, kita pepetri, kita upakara, kita djagi amrih lana lan sampurna. Kamardikan baḍé lana lan sampurna samangsa tentera kijat-santosa.

Srana-2 ingkang kanggé ngijataken ketenteraan punika wonten mawarni-warni, upaminipun: latihan-2, nglatih ulahing dedamel, nandesaken raos disiplin, ngintunaken para opsir ḍateng ngamantja kanggé njinau ulah kapradjuritan tjara ngrika-2, nḍatengaken pemimpin-2 saking nagari sanès lan sapanunggilanipun. Sadaja wau pantjèn kedah katindakaken. Namung ingkang langkung prelu inggih punika: nggembleng kabatosan.

Ing Kementerian Pertahanan wonten bagéan ingkang ngurus prakawis" pendidikan dan latihan", wonten malih ingkang ngurusnbabagan „Agama". Prakawis pendidikan lan latihan punika ing wingi-2 inggih sampun katindakaken, ing mangké prelu dipun sampurnakaken. Wondéné babagan Agama punika nama bagéan énggal, wontenipun saweg wiwit leremipun clash II. Samangké ketingal saja mempeng pamardinipun bagian Agama wau. Sadaja agami sesarengan nggegulang para putra pradjurit ing babagan agaminipun pijambak-2.

Pantjèn njata, samangsa pradjurit kijat ing kabatosanipun langkung-2 kandel-lebet agaminipun, pradjurit wau temtu boten gampil kénging pangaruhing sanès, boten gampil ébah, boten baḍé gontjang kénging prahara utawi goḍa-rentjana, nanging tetep setya ḍateng nagari, tindak-tanduk damel reseping paningal, njata dados tam-tamaning Pradja lan pangajo maning rakjat. Tanggal 5 Oktober 1950 punika mugi-2 dadosa pungkasaning tindak-tanduk ingkang kirang prajogi lan dadosa pambukaning lampah-tama lan tindak-sutji-djati.

Saking Kalawarti „PRABA"

S. HARYA

[ 64 ]
20. PUSAKA ING LOḌAJA

Ing Loḍaja bawah Blitar wonten gong pusaka namanipun Embah Praḍah; saben tanggal 12 wulan Mulud dipun resiki (dipun kumbah) mawa tatatjara sarta kraméan ageng-agengan.

Dedongénganipun Embah Praḍah wau boten theṭa. Namung wontenSawatawis ingkang radi kénging kanggé nlusur asal-usulipun pusaka wau.

Miturut serat babad Tanah Djawi, nalika Sunan Kudus kautus Sultan Demak, kepanggih kalijan kiageng Pengging mbekta pusaka Bendé nama Matjan, asli saking marasepuhipun Adipati ing Terung.

Kedjawi gaḍah pusaka ki Matjan, kjai Ageng wau ugi gaḍah pusaka sanèsipun, nama Udanarum.

Katjarijos sadjumenengipun Sinuwun Séda Krapjak, ingkang raka inggih punika Pangéran Puger, boten nrimahaken. Namung ladjeng dipun arem-aremi kadadosaken Adipati wonten ing Demak.

Namung ing pawing kingipun meksa taksih tetep boten remen, malah ngantos nglawan ḍateng Mataram, ladjeng kalorod saking anggenipun ngrenggani kadipatèn Demak, sarta kaḍawuhan bebadra mangétan wonten ing wana ingkang sakalangkung wingit, dipun bektani pusaka Kjai Matjan. Tjara sapunikanipun Pangéran Puger wau ladjeng dipun internir wonten ing wana wingit. Djalaran miturut dedongénganipun tijang sepuh, wana Loḍaja punika kinanipun pantjèn dados pambutjalan.

Pangéran Puger lampahipun namung dipun dèrèkaken garwa tuwin abdi djaler satunggal, nama Amattariman. Punika ingkang mbekta pusaka Kjai Matjan wau.

Lampahipun dumugi ing wana Ngekul, kèndel wonten ing grijanipun Njai Patrasuta. „Njai,” makaten pangandikanipun Pangéran Puger ḍateng Njai Patrasuta, „aku arep ngleremaké ati ana ing alas. Kéné apa ana alas sing sepi?”

„Wonten, lèr kilèn punika, wonten wana namanipun Pakèl, punika sepen sanget.”

„Ija, saiki ngéné Njai, pusakaku benḍé iki takwènènhaké kowé,nanging reksanen sing temenan. Saben tanggal 1 Sawal utawa tanggal 12 Mulud, dusana nganggo banju kembang setaman. Banjuné [ 65 ]bandjur diombéa wong-2 désa kéné, karebèn paḍa saras lan seneng.

Pangéran Puger ladjeng ḍateng ing wana Pakèl (bawah ḍusun Suruhwaḍang). Wonten ing riku damel gubug alit. Namung ladjeng katilar, margi boten kraos. Pangéran Puger ngladjengaken lumebet dateng wana Keluk.

Saladjengipun lampahipun sarta sédanipun Pangéran Puger boten kasumerepan terang. Déné benḍé Kjai Matjan ingkang ugi ladjeng katelah nama Kjai Praḍah lestantun dipun pepetri Njai Patrasuta, ladjeng dipun lestantunaken malih ḍateng tijang nama Redibaja ing ḍusun Ngekul. Saadjalipun Redi baja, benḍé dumawah ḍateng Rediguna ing ḍusun Kèpèk, ladjeng tumurun malih dateng Kjai Iman Sampurna. Nalikanipun Kjai Iman Sampurna dipun timbali ḍateng Surakarta, Kjai Matjan dipun bekta késah kalijan Iman Setja ḍateng ing ḍusun Sokaanjar. Iman Setja ngadjal, kjai Matjan ḍawah ḍateng Radèn Rangga Kartaredja ing dusun ngriku ugi. Ing wasananipun dumuginipun samangké gong wau wonten ing dusun Kalipang (Loḍaja).

Katjarijos kala ing taun 1908 kjai Matjan (Praḍah) itjal. Dipun padosi ing pundi-2 boten kepanggih. Boten antawis dangu pulisi saged angsal katrangan, bilih gong pusaka wau dipun penḍet tijang éwah, kapetak wonten ing ḍukuh Ḍaḍapan, ḍusun Kedungbunder.

Manawi kaleres tanggal 1 Sawal tuwin 12 Mulud, penḍapa kawedanan Loḍaja dipun wonteni karaméan ageng-agengan, kanggé muljakaken Kjai Praḍah. Kjai Pangulu, Naib tuwin kaum sami tirakatan wonten ing papan panjim penipun Kjai Praḍah wau. Dalu punika prasasat sekatèn utawi pasar malem. Kaṭahing tijang mligi ngalap berkah dédé-2. Éndjingipun Kjai Praḍah dipun dusi mawi upatjara sarta sadjèn warni-2. Djembanganipun pitu, isi toja, tjinepakan sekar borèh tuwin suwékan mori kanggé ngosoki.

Anggènipun ngedusi wonten ing grija panggungan ingkang pinadjang-padjang sarwa saé, dumunung wonten ing sangadjenging awedanan.

Kinten-2 djam sadasa éndjing, Kjai Praḍah dipun wedalaken saking sanggar (geḍong) dipun génḍong djuru kuntji inggih punika kjai Naib ing Loḍaja, kairingaken para ngulama, tuwin réjog punapa déné tetingalan sanès-sanèsipun. [ 66 ]Kinten-2 djam sawelas sijang pusaka dipun dusi. Toja tilas kanggé ngedusi ladjeng kanggé rebatan tijang kaṭah. Ingkang sampun angsal padjeng terus dipun ombé sarta kanggé raup sanadjana sampun reged. Saking kapitadosanipun tetijang ngriku, toja wau gaḍah daja murugaken wiludjeng, kalis ing sesakit sarta sempulur ing pandamelanipun.

Sasampunipun Kjai Praḍah resik, ingkang wedana tumunten nabuh kaping 7. Tjrijosipun manawi ungelipun ulem utawi kepireng saking Katebihan, mahanani lelampahan saé tumrap Loḍaja. Sasampunipun rampung ladjeng dipun borèhi, kawangsulaken dateng pasimpenan. Wonten ing riku kagantung wonten ing tempat tidur, mawi klambu saé. Djoganipun dipun gelari babud.

Kadjawi pusaka gong, wonten malih pusaka wajang kalih, ugi sampun kina, namanipun Kjai Djingga kalijan Kjai Lijep.

Ing tanggal 1 Sawal ugi dipun dusi, namung kawon ramé upatjaranipun tinimbang kalijan ing wulan Mulud, langkung-2 jèn taun Dal.

KEDJAWÈN


21. SEMUT TJEMENG

Semut punika warni-warni, bokmanawi warni satus kémawon langkung, nanging sarèhning wangunipun badan, ageng tuwin rupinipun katah ingkang mèh sami, dados inggih angèl anggenipun milah-2.

Wonten semut sabangsa manggèn ing sesekaran, ing daḍah, ing wit-witan ingkang medal wohipun, langkung-2 ing wit rambutan, warninipun tjemeng, pandjangipun kinten-2 sakawan mm. Ing tanah Djawi semut wau limrah kawastanan semut tjemeng.

Boten bènten kalijan semut ingkang katah-2, gesangipun semut tjemeng punika gegrombolan, sagrombol mudjudaken kulawarga satunggal, tjatjahipun 1000, inggih punika semut djaler kalijan semut èstri. Kulawarga satunggal damel grija satunggal, ing dalem kulawarga satunggal wonten ratunipun satunggal, inggih punika semut èstri, badanipun ageng ngungkuli sanès-sanèsipun. Semut èstri [ 67 ]satunggal saged nigan ing dalem sataun kinten-² 11 000. Punika sababipun déné semut tjemeng punika boten saged telas.

Semut tjemeng punika manawi damel grija ing wit-witan, boten wonten ingkang damel grija ing salebeting siti kados semut sanèsipun. Ingkang dipun remeni panggénan ingkang ajom, terkadang ugi manggèn ing grijanipun manungsa. Manawi grija semut wau kabentéran utawi sampun kirang prajogi, semut sagrija wau ladjeng sami bojongan, pados panggénan sanès ingkang langkung prajogi.

Wonten paribasan ungelipun: „Sok ana gula akèh semuté.' Utawi „Semut marani gula." Pantjèn inggih njata, uger wonten gendis, temtu wonten semutipun. Wontena ing pundi-², nadyan ing lebet lemantun, genḍis punika temtu karubung ing semut, pantjèn semut punika karem sanget dateng genḍis. Nanging semut tjemeng teka manggèn ing wit-witan punika ladjeng sagedipun angsal genḍis saking pundi?

Tjoba sumangga samenika sami ngetutaken lampahing semut tjemeng ingkang wonten ing wit-witan. Semut ingkang nggremet manawi kepapag semut sanès ladjeng kèndel. Ketingalipun kados sami omong-omongan, bisik-², nanging sadjatosipun sami ganda-ginanda, nunten sami ngladjengaken lampah, terus minggah ngantos dumugi ing putjuk, utawi ing epang ingkang enèm. Ing riku pun semut kepanggih kalijan kéwan sanès, bangsaning tuma, badanipun bunder empuk kados undur-² (bongkang) tanpa mripat, warninipun peṭak ngapluk kados kénging ing weḍak utawi glepung, tumal punika dipun dilat ing semut tjemeng wau. Sungutipun pun semut dipun djeplakaken minggah, ladjeng kaḍawahaken ing badaning tuma, kados nggebag, lah ingkang dipun dilat punika genḍisipun, sabab tuma punika medal duduhipun legi. Awit saking punika sabenwonten semut tjemeng mesti wonten tumanipun peṭak, makaten ugi kosok wangsulipun, saben wonten tuma peṭak, mesṭi panggénan ing riku dipun datengi semut tjemeng.

Semut tjemeng punika boten njakot tijang, boten kados semut gatel utawi ngangrang utawi semut sanèsipun. Malah semut tjemeng kénging dipun penḍet damelipun, kapurih njirnakaken ama ingkang manggèn ing kebon tèh utawi kebon soklat, namanipun ing tembung Latin „Helopeltis". Ama punika karem sanget dateng woh soklat. Woh punika dipun tjoblos mawi tjongoripun, prelu kasesep duduh[ 68 ]ipun, lami-² woh wau risak. Lah ingkang risak punika boten namung wohipun kemawon, ugi pang-pangipun ingkang taksih enèm, lami-² witipun pedjah. Tijang ngantos djuḍeg anggenipun pados réka njirnakaken ama punika wau.

Wasana lami-² tijang ngretos manawi Helopeltis punika adjrih ḍateng semut tjemeng, mila ladjeng ngréka daja sageda minḍah semut tjemeng dateng ing kebon soklat. Rékanipun makaten: Ing panging soklat dipun gantungi tengkelan bumbung njaeros, tuma peṭak ugi dipun bekta ḍateng ing kebon soklat. Boten antawis lami ladjeng wonten semut tjemeng ingkang damel grija ing bumbung wau. Anggenipun manggèn ing riku boten pinḍah-² sok uger ing riku wonten tumanipun peṭak. Kosok wangsulipun: Tuma peṭak punika inggih boten kraos utawi boten énggal tangkar-tumangkar manawi ing riku boten wonten semutipun tjemeng. Dados semut tjemeng kalijan tuma peṭak punika boten saged pisah kalijan radjakajanipun. Semut tjemeng manawi kepeksa pinḍah panggénan, temtu tuma peṭak boten kénging kantun, tumut dipun bojongi kados tigan utawi anakipun.

Sanadyan tuma petak punika inggih ngrisakaken taneman, uwoh utawi pang soklat, nanging karisakanipun boten sapintena manawi katanḍing kalijan karisakan ingkang margi saking Helopeltis. Djalaran saking punika rèhning tuma wau saja tangkar tumangkar margi dipun opèni ing semut tjemeng, ing riku inggih ladjeng kaṭah semut tjemeng, wasana Helopeltis wau késah margi adjrih ḍateng semut.

Sapunika ing pundi-² ing kebon soklat mesti wonten semutipun tjemeng kalijan tuma peṭak. Upami boten makaten, temtu kebon soklat sampun luḍes margi kamangsa ing Helopeltis.


22. KANGDJENG NABI MUSA KALIJAN RADJA FIRNGON

Bani Israil nanḍang tjoba.

Sasampunipun Kangdjeng Nabi Jusuf djumeneng radja-muḍa won- ten ing Mesir, ingkang rama K. N. Jakub sakalijan dalah para putra[ 69 ]nipun sawelas sami dipun bojongi dateng Mesir. Turun-turunipun K. N. Jakub katelah nama Bani Israil, tegesipun darah Israil, djalaran K. N. Jakub punika ugi asma Israil.

Bani Israil anggenipun wonten ing Mesir ngantos pinten-pinten abad run-tumurun. Waunipun kadjèn kèringan, kinadjrihan tuwin ingaosan ing tetijang Mesir, namung danguning dangu ladjeng itjal kaluhuranipun, dawah dados golongan asor, dipun sepèlèkaken sanget. Saja nalika ngadjengaken mijosipun K. N. Musa, Bani Israil nandang tjoba ingkang sakalangkung awrat, déné kasangeten anggènipun dipun plinder dateng tetijang ing Mesir.

Nalika samanten ingkang djumeneng nata Sang Prabu Firngon. Daksijanipun dateng kawula alit sakalangkung-langkung. Anggènipun ambek adigang adigung adiguna ugi tanpa timbang, ngantos purun ngaken dados Pangéraning djagat ingkang Maha Luhur.

Déné ingkang dipun geṭingi sanget ḍateng Sang Prabu, inggih punika Bani Israil, djer sami ngrungkebi agami sutji, suṭik nembah utawi ndéwa dateng Prabu Firngon.

Ing nalika punika wonten pudjangga nḍawahaken wewetjan baḍé risakipun kradjan Mesir. Ingkang ndjalari risak inggih punika tijang djaler darah Israil, ingkang lair ing taun punika ugi.

Mireng wewetjan makaten punika, Prabu Firngon sanget ing prihatosipun. Kanggé ndjagi kawiludjenganing nagari sarta teteping kaprabonipun, ladjeng dawuh medjahi sakaṭahing baji djaler darah Israil ingkang lair ing taun punika wau. Malah boten namung baji ingkang sampun lair, dalasan ingkang taksih wonten ing kanḍutan ugi dipun ḍawuhi ngrampungi.

Ing nalika punika Mesir prasasat djawah tangis, bandjir luh. Tjumengèring baji pinradjaja, tangising bijung kétjalan anak, kados ngantak-antak ngadjab wewelas.

Tetijang Israil kekes miris boten wonten ingkang wani ndaga. Patjoban ingkang samanten agengipun, samanten daksijanipun, sinanggi kalajan sumarah ing Pangéran.

K. N. Musa mijos.

Katjarijos wonten sesepuhing Bani Israil, nama Kjai Ngimron. Sémahipun saweg wawrat sepuh. Rinten dalu tansah merem melik, [ 70 ]djer tansah kuwatos, manawi anakipun lair djaler boten kénging boten mesṭi baḍé dipun pedjahi. Rinten dalu boten kèndel-² nenuwun ḍateng Ingkang Kuwasa, mugi sageda lepat saking bebaja ageng punika.

Ing wantji lingsir dalu, Kjai kalijan Njai Ngimron sesarengan tampi wangsit gaib, samangsa anakipun medal djaler kapurih maḍahi ing kenḍaga, terus kalarunga wonten ing bengawan Nil, ingkang mili ḍateng salebeting balowarti kraton.

Kjai kalijan Njai Ngimron sanget koḍenging manah, déné njuwun linepatna ing bebaja, teka malah tampi ḍawuh anakipun kapurih murugaken ḍateng bebaja.

Éwa makaten, saking kumandelipun ḍateng ḍawuhing wangsit sareng anakipun lair, medal djaler, inggih ladjeng winaḍahan ing kenḍaga, ing wantji bangun éndjing kakèlèkaken ing bengawan Nil. … kampul-² kéntir lumebet ḍateng pakarangan ing kraton.

Sumerep anakipun kumampul ing toja, tjengèr-² nangis, manahipun Kjai Ngimron kados rinudjit-rudjit. „Ah, gèk keprijé?” Makaten pangudaraosing manahipun. Nanging wusananipun awit saking agenging kapitadosanipun, inggih namung dipun sabar-sabaraken, dipun tegel-tegelaken.

Putranipun Prabu Firngon namung satunggal, putri. Sanget anggènipun dinama-dama ingugung ing sakarsa.

Nalika punika Sang Putri gerah sanget, Prabu Firngon sanget sungkawaning galih ngraosaken gerahing putrinipun. Ladjeng nimbali panḍita linangkung kapurih ngusadani.

Aturipun panḍita: „Gusti, miturut ungeling wangsit, usadanipun Sang Putri punika boten wonten sanès kadjawi namung sarah ing bangawan Nil ingkang lumebet ing kraton wantji bangun éndjing.”

Prabu Firngon tumunten ḍawuh ḍateng para ahli ingandikakaken ngaḍangi sarah ing Bengawan Nil, angsal kenḍaga. Punika ladjeng kaaturaken ḍateng Sang Prabu, kabikak…tjengèr, baji djaler sakalangkung pekik warninipun.

Sareng Sang Putri mireng tjumengèring baji nangis, ndjenggirat, grégah wungu, sami sanalika senggang.

Prabu Firngon sanget sukaning panggalih, kesupèn babar pisan ḍateng ḍawuhipun sakawit. Djabang baji kapunḍut putra, dipunparingi nama Musa (Mu = toja; sa = kadjeng; djalaran pinanggihipun wonten kenḍaga kadjeng kumampul ing toja). [ 71 ]

 Let sawatawis dinten, Prabu Firngon ḍawuh nimbali sakaṭahing tijang èstri ingkang taksih nesepi, baḍé kadadosaken injanipun Musa.

 Njai Ngimron inggih tumut sowan. Sakaṭahing wanita dipun tjobi kapurih ngempèngi Musa, boten wonten ingkang djoḍo. Déné ingkang saged djoḍo pijambak namung Njai Ngimron, mila inggih ladjeng kapilih. Namung rèhning Njai Ngimron taksih gaḍah anak alit inggih punika K. N. Harun, mila ladjeng mundjuk, manawi kapareng putranipun Sang Prabu baḍé dipun sesepi wonten ing grija. Panjuwunipun Njai Ngimron kaparengaken.

 Sareng sampun kasapih, ladjeng kaundjukaken ḍateng Sang Prabu malih.

K. N. Musa ontjat saking pradja Mesir.

 Kangdjeng Nabi Musa wiwit alit ngantos dumugi djedjaka wonten ing kraton. Sugengipun boten kirang mulja. Saliranipun ageng inggil gagah prakosa. Karemenanipun nggegulang kapradjuritan. Penggalihanipun kentjeng, tetep djedjeg lan ngadil. Katjarijos kerep sanget njlamur ngempali para kawula alit. Menawi wonten tijang kerengan utawi pasulajan, ladjeng dipun pisah, sarana dipun [ 72 ]dunung-dunungaken sinten ingkang lepat sinten ingkang leres, ngantos dados lan maremipun ingkang sami pasulajan.

Awit saking anggènipun remen sasrawungan kalijan tijang alit K.N. Musa sakalangkung ḍamang ḍateng gesangipun kawula alit, langkung-² ingkang sami nanḍang kesrakat, tuwin nanḍang sangsara awit saking pinatrapan ing tindak kirang adil utawi tindak sija sawenang-wenang.

Nudju satunggaling dinten K.N. Musa tindak njlamur ḍateng plabuhan. Wonten ing riku pirsa sudagar regedjegan kalijan kulinipun prakawis arta berahan. Pabenipun sereng, pisuh-pinisuh. Punika ladjeng dipun pisah kalijan K.N. Musa, sarta kapriksa prakawisipun. Ananging watak wantuning sudagar sugih, tansah ngegung-egungaken sugih lan kuwaosipun, mila sanadjana lepat, inggih terus ngèjèl kémawon. Anggènipun njenjamah punapa déné ngérang-érang ngrèmèhaken ḍateng kuli wau ngantos kesangeten, ndjalari mrekitikipun K.N. Musa. Boten taha-² sudagar wau ladjeng dipun tempiling, pedjah sami sakala.

Ahli warisipun boten nrimah, sami njuwun pangadilan dateng Prabu Firngon.

Prabu Firngon duka sanget. K.N. Musa ḍinawuhan ngukum kisas. K.N. Musa mireng jèn baḍé dipun ukum pedjah, ladjeng ḍeḍemitan ontjat saking Mesir, njabrang saganten ḍateng nagari Madajin (tanah Arab).

K.N. Musa ngrumaosi lepatipun, ngrumaosi agenging dosanipun ḍateng Pangéran, mila ladjeng mahas ing ngasepi ḍateng ing wana ageng, nglampahi tapa brata njuwun pangaksamaning Pangéran, ngantos pinten-² wulan dangunipun.

Wantji djam sawelas sijang K.N. Musa kaleres kèndel ngaso wonten ing sanganḍaping gegrumbulan. Dumadakan pirsa laré èstri putranipun K.N. Sungèb, angèn ménda sasarengan kalijan kantja-kantjanipun laré djaler kaṭah.

Mangsanipun nggiring ménda-² sami dipun ombèni ing sumur. Anggènipun nimba rebatan. Temtu kémawon laré èstri wau kawon ḍesuk kalijan laré-² djaler. K.N. Musa sanget welas mirsani, Nolèh ngiwa nengen, pirsa wonten séla ageng, kanggé nutupi sumur kina. Séla wau sanadjana wawratipun boten mekakat, kénging dipun bréngkal ḍateng K.N. Musa kalijan gampil. Laré èstri inggih punika [ 73 ]Siti Sopirah, ladjeng dipun undang kapurih ngangsu ing sumur wau, kantja-kantjanipun sami ndongong, sumerep katijasanipun K.N. Musa.

Siti Sopirah ladjeng mantuk wawartos ḍateng K. N. Songèb, ramanipun. K. N. Songèb sanget ing gumunipun mireng tjrijosipun Siti Sopirah, mila ladjeng kéngkénan nimbali K. N. Musa kepéngin badé tepang.

Ing wusananipun K. N. Musa kapunḍut mantu, kaangsalaken Siti Sopirah. Pandamelanipun K. N. Musa sapunika angèn ménda. Anggènipun angèn dipun sangoni teken pusaka kalijan ingkang rama mara sepuh. Makaten saladjengipun ngantos tigang taun ngantos diwasanipun Siti Sopirah.


Nedya ngentas bangsanipun.

K. N. Musa anggènipun puruhita ḍateng rama mara sepuhipun ngantos dangu. Ing wusananipun, mak njut, kèngetan dateng siti kalairanipun tuwin dateng bangsanipun ingkang sami nandang sangsara awit saking kaplinder sanget dateng Prabu Firngon. Kabekta saking tresnaipun dateng Bani Israil, ing salebeting penggalih tansah ngantu-antu sageda mitulungi. Anggènipun njuwun dateng Pangéran, murih saged ngluwari bangsanipun, tanpa kèndel. Ing wusananipun ladjeng pamitan ḍateng mara sepuh baḍé martuwi kalijan garwanipun dateng Mesir. Ingkang rama mara sepuh najogjani. Ladjeng biḍal.

Lampahipun K. N. Musa namung kalijan garwanipun. Teken pusaka boten kantun. Dumugi ing lengkèhing redi Tursina, peteng nḍedet. Oboripun pedjah, kepeksa kanḍeg lampahipun. Nalika punika peteng lelimengan, boten saged sumerep margi. Dumadakan ing putjaking redi Tursina wonten tjahja mentjorong. K. N. Musa ladjeng ngendika dateng ingkang raji: „Sariramu léréna kéné, aku taknju med obor menjang putjaking gunung kaé.”

K. N. Musa minggah. Dumugi ing nginggil redi, ingkang ketingal mentjorong wau djebul dédé latu, wangsul awudjud tjahja. Ing riku K. N. Musa tampi wahjuning Pangéran, saged imbal watjana kalijan Ingkang Maha Agung, mila ladjeng angsal sesebutan Musa Kalamullah. Déné dawuh pangandikanipun Ingkang Maha Kuwasa dateng K. N. Musa makaten: „Hèh, Musa! Weruha, Ingsun Pangéranira kang maha kuwasa, tlumpahira tjopoten, sira iku ana ing djurang Mukaddas.” [ 74 ]K. N. Musa ndjungkel sumudjud. Sareng sampun ndjenggèlèk tampi dawuh malih makaten: „Musa, sira ingsun utus nelukaké Firngon, marga dèwèké wis njata latjut banget. Tjoba, tekenira iku bantingen, mengko rak malih dadi naga. Lan tanganira kempiten, mengko rak murub mawa tjahja, maḍangi dalanira.”

K. N. Musa ngéstokaken dawuh. Sajektos kelampahan kados ingkang kapangandikakaken ing Pangèran wau. Rèhning K. N. Musa punika tjédal, boten saged rerembagan kalijan tjeta, mila ladjeng mundjuk ing ngarsaning Pangéran, kaparengna nganti saḍèrèkipun djaler, Harun. Panuwunipun kaparengaken, ladjeng bidal.


Aben kasektèn kalijan djuru sikir.

Dumugi ing Mesir K. N. Musa nedya nelukaken Prabu Firngon, kadèrèkaken tetijang Bani Israil minangka umatipun. Prabu Firngon duka jajah sinipi. Djadjabang mawinga-winga. Tumunten nimbali djuru sikir 40, ḍinawuhan mapagaken K. N. Musa. Anggènipun mapagaken wonten ing alun², kinubeng ing para pradjurit. K. N. Musa dipun djak aben kasektèn. Djuru sikir 40 wau sasarengan sami mbanting tamparipun, djleg.... dados sawer pating krolèt.

K. N. Musa sumerep sawer samanten kaṭahipun, radi ngeḍap. Namung tumunten tampi wisiking Pangéran: „Hèh, Musa, sira adja wedi, sira mesti bakal unggul. Tekenira iku énggal bantingen.”

K. N. Musa ngèstokaken. Teken kabanting. Djleg.... dados naga ageng anggegilani. Naga wau ladjeng lumarap nguntali sakaṭahing sawer wau, ngantos telas gusis.

Para djuru sikir ndjenger, ngrumaosi kawonipun, mila ladjeng sami sumungkem ngraup suku.

Prabu Firngon sumerep ingkang makaten wau, saja kurda. Djuru sikir sadaja dipun dawuhi njepeng, sarta terus kaukum pedjah tanpa titi pariksa rumijin.

Dukanipun Prabu Firngon saja dangu saja minḍak. Mila ladjeng énggal-énggalan ngerigaken wadyabala kaḍawuhan numpes Bani Israil ageng alit, enèm sepuh, djaler èstri... sampun ngantos wonten ingkang kantun. K. N. Musa ngretos. Manawi ndaga mesti kawonipun, djalaran kawon sentosa tur kawon katah. Mila ladjeng ḍawuh ḍateng [ 75 ]

tetijang Israil sadaja kaadjak késah bojong ḍateng tanah sutji (Baitul mukaddas = Sjam utawi Jerusalem).

 Biḍalipun ing wantji lingsir dalu, boten wonten ingkang kantun. Éndjingipun pradjuritipun Prabu Firngon terus nututi, sikep dedamel warni-2, nedya numpes Bani Israil wau.

 Dumugi ing gisiking saganten, K. N. Musa dalah sapanḍèrèkipun kanḍeg, margi boten wonten baita kanggé njabrang. Mangka pradjuritipun Prabu Firngon sampun tjaket. Mila Bani Israil sadaja sami angles manahipun. Namung pangadjeng-adjeng ḍateng sih pitulunganing Allah, taksih tetep wonten.

 K. N. Musa ladjeng tampi ḍawuh: „Hèh, Musa, tekenira énggal sabetna ing banju segara.”

 Teken ladjeng kasabetaken. Bjak … saganten pijak, ngantos dumugi ing ḍasaripun. K. N. Musa sapanḍèrèkipun ladjeng sami ngladjengaken lampahipun, wiludjeng dumugi ing sabrang wétan. Pradjuritipun Firngon terus nututi, tumut ngambah ing pijakan saganten wau. Namung sareng tetijang Bani Israil sampun dumugi ing gisik wétan, saganten sami sakala tumangkep wangsul, pradjuritipun Firngon kaṭah ingkang nemahi tiwas kablebeg ing saganten. [ 76 ]K. N. Musa dumugi ing kasidan djati.

K. N. Musa dalah para panḍèrèkipun ngladjengaken lampah medal ing saganten wedi ngatos pinten² taun dangunipun. Anggènipun nuntun dateng Bani Israil kanți sabaring panggalih. Djalaran kala² para panḍèrèk wau, manawi manggih reribed, kerep ladjeng gumampil ngawon-awon dateng K. N. Musa. Namung kala² K. N. Musa sok itjal kasabaranipun, kapeksa namakaken pidana ḍateng tetijang ingkang mursal

Katjarijos radja ing Mukaddas (Sjam) kalijan para ageng ing nagari ngriku, sareng mireng badé kaḍatengan K. N. Musa dalah sapandèrèkipun, sanget sumelanging manah. Namung wontenipun inggih namung kèndel ing prihatos, djalaran rumaos kawon sekti kalijan K. N. Musa.

Toging manah nata in Sjam ladjeng dateng ing patapanipun pandita Balngam (Balhum) dipun minta sraja puruna ndedonga murih ringkesipun K. N. Musa dalah saumatipun pisan, supados boten saèstu ngebroki nagari Sjam.

Ing sakawit Balngam kipa², djer sampun mangertos jèn K. N. Musa punika utusaning Pangéran, dados manawi purun miawoni K. N. Musa punika sami kémawon kalijan wani nerak pangandikaning Pangéran.

Namung sareng dipun udjeg-udjeg kalijan garwanipun, wah mawi dipun undamana kaṭah², wasananipun kawon déning pambudjuking Éblis ladjeng purun njabdakaken karisakanipun K. N. Musa. Boten ilok. Bakda njebdakaken makaten, Balngam tampi siksa sami sakala, inggih punika ilatipun, mulur ngantos mélé² adjegan kados sagawon, lan pinesti nanḍang tjilaka donja ngakérat.

Éwasamanten sanadjana Balngam pijambak tampi siksa, namung betèkipun tijang mara tapa, sabdanipun meksa kelampahan ndajani saèstu. K. N. Musa salebetipun lelampah saking saganten ḍateng Sjam tansah dipun goḍa ḍateng umatipun, mila ngantos tataunan boten saged dumugi² ing Sjam.

Wasana dèrèng ngantos dumugi ing Sjam, K. N. Musa séda wonten ing wana Tèh (saganten weḍi) djangkep juswa 120 taun. Ingkang raka K. N. Harun inggih ladjeng nututi séda.

Déné ingkang pinilih ngladjengaken dados panuntunipun Bani Israil inggih punika K. N. Jusak. Saged kalampahan dumugi ing nagari [ 77 ]Mukaddas. Saladjengipun mbabar agami Jahudi, ingkang mawi paugeran kitab Torèt ampilanipun K. N. Musa.

Wiwit punika darah Israil mumbul malih dradjatipun, sami djumeneng nata, njepeng pusaraning nagari tuwin agami ngantos mijosipun K. N. Ngisa.

„KEDJAWÈN”




23. TIKILAN

Wadyabala Lautan Indonésija kena diarani madju satindak manèh, sawisé ana rombongan tjalon Prawira Wadya Lautan kang dikirimaké menjang ing negara Walanda. Lagi sepisan iki Angkatan Laut Republik Indonésija ngirimaké pamuḍa-² marang mantjanagara. Angkatan Laut kita iki isih kudu nanggulangi pirang-² prakara kang isih ruwet, kena binasakaké widji kang lagi wiwit tukul tjilik. Mula ja ora aran élok jèn kita kabèh pada mèlu gambira, déné Paréntah kita ngirimaké para tjalon opsir Lautan mau menjang ing mantjanagara.

Ing taun 1947 wis ana rombongan pamuḍa Indonésija kang disinaokaké ing pamulangan Marine ing Den Helder, nanging iku saka ichtijaré Paréntah Féderal dèk semana.

Kang gawé gambiraning ati déné akèh pamuda Indonésija sing ketarik atiné kepéngin ngabdi marang Sang Hjang Baruna. Pamuḍa sing wis njaṭetaké djenengé mlebu pendadaran tjalon murid Marine ana sèwu luwih. Pira tjatjahé pemuda sing pada ngarep-arep kanţi kuwatir, deg-degan atiné, ngarep-arep supaja kegolong rombongan kang begdja klebu pendadarané. Kutjiwa déné sing klebu mung telulikur, jaiku kang dianggep wis tjukup kawruhé; iki kang éntuk kalonggaran mbandjuraké pasinaoné tumrap panggawéan kang dikepéngini.

Mula pendadaran mau ora gampang. Para pemuḍa wis dipriksa kanţi titi, dadi tjalon opsir 23 mau kena diarani saringan temenan.

Kang mangkono mau mula wis sabeneré, karana Angkatan Laut Républik Indonésija mbutuhaké tenaga kang bisa temenan sarta pamuda-² mau ing tembé uga mèlu mbangun Angkatan Laut negara [ 78 ]ḍolnnésija kang ing wektu saiki isih aran enom. Para muda mau ing samengko isih awudjud tikilan, bisaa ing tembé dadi uwit kang. ngrembaka, njulami sing wis tuwa-², bisaa nekakaké tenaga, pikiran lan semangat anjar kang tjotjog karo butuhing djaman. Nalika pamuda-² mau buḍal, warga Angkatan Laut ing Djakarta paḍa ngaruhaké. Kang mengkono mau pantjèn wus samesținé. Sadurungé buḍal diwanuhaké karo swasana lan djagat sing arep pada diambah, jaiku djagating Angkatan Laut Indonésia. Ing wengi nalika dianakaké patemon, tangkepé para warga Angkatan Laut karo para muda mau sumanak lan rumaket, gawé gambiraning atiné sing pada manoni. Muga-² swasana mau muwuhana grengsenging ati tumrap para muḍa mau anggoné pada ngudi unḍaking kawruh.

Ing wektu iki para muḍa mau wis tutug ing panggonan kang sinedya. Sedulur-² kabèh, ajo paḍa mèlu ndedonga ing Pangéran muga-² kabèh slamet bisa bali mréné manèh kanți nggawa olèh-² kang migunani tumrap anggoné ngabdi ibu pretiwi.

NDJAWAKAKÉ SAKA „PUTERA SAMUDERA”



24. SERAT KABAR

Ing djaman sapunika serat kabar punika dados kabetahan umum, langkung-² tumrap kaum dagang, ageng sanget pigunanipun. Kadjawi sumerep dateng ébahing djagat, inggih saged nginḍakaken seserepan tumrap pendamelan, golongan punapa kémawon saged tumut ngraosaken paédahipun.

Jasa serat kabar punika kadjawi kedah ngawontenaken banda kanggé wragad ngetjap, ingkang prelu kedah wonten djuru ngarangipun. Manawi djuru ngarang punika langkung saking satunggal, salah satunggal dados sesepuhipun ingkang tanggel djawab tumrap isinipun serat kabar. Kadjawi djuru ngarang ingkang sampun tetep, inggih kedah gaḍah pembantu ing sanès panggénan ingkang saged ngintunaken kabar sawantji-wantji sarana serat, sarana tilpun utawi tilgram ḍateng sesepuhipun djuru ngarang. [ 79 ]Kedjawi djuru ngarang sapambantunipun, serat kabar ugi gaḍah punggawa ingkang ngurus tumindaking pendamelan, kadosta: nampèni jatra lengganan, ngintunaken serat kabar ḍateng para lengganan, ngurus waragading ngetjap. Manawi gaḍah pangetjapan pijambak inggih ngurus delantjang, mangsi, tukang, punggawa sapanunggilanipun, ingkang bangsa pandamelan pangetjapan. Pengagengipun nama administratur.

Serat kabar punika wonten ingkang medal saben dinten, wonten ingkang medal seminggu sepisan, setengah wulan sepisan, saben wulan, ugi wonten ingkang medal tigang wulan sepisan. Ingkang medal saben dinten namung wudjud delantjang lembaran, sanèsipun sami wudjud buku, namanipun kalawarti.

Isinipun kénging kapilah-pilah makaten:

Ingkang wudjud delantjang lembaran, ing katja kapisan wonten seratan ageng: namanipun serat kabar wau, Ladjeng karangan-² saking para djuru ngarang, limrahipun rupi wawasan warni-² babagan punapa kémawon, kadosta: babagan paréntah pradja, babagan panggesangan, pedagangan, kataberèn, kabudidajan, panggula wenṭah, among tani, kasarasan, piwulang lan sanès-sanèsipun malih, tjekakipun ingkang njekapi ḍateng betahing ngakaṭah. Katja kaping kalih ngewrat kabar tjekak-² saking mantja nagari utawi saking sabrang, wonten papan sapérangan kanggé ngewrat kabar-² saking kiṭanipun pijambak, sapérangan malih kanggé ngewrat kabar-² babagan ulah raga, wasana wonten papan seḍijan pariwara. Sadaja tijang langkung-² para among dagang kénging nglebetaken pariwara sarana katarik bajaran, mewahi pengasilanipun serat kabar wau.

Serat kabar ingkang wudjud buku, limrahipun namung isi wawasan kémawon babagan kawruh warni-², wonten ingkang mligi namung ngrembag sak bab, upami kalawarti ingkang ngrembag kasusastran, kalawarti bab kasarasan, kalawarti bab among tani, ulah raga sapanunggilanipun. Limrahipun kalawarti punika rinengga ing gambar.

Ing tanah Djawi ngriki ing sadèrèngipun taun 1900 sampun wonten serat kabar dintenan, basa Djawi utawi basa Mlaju, kadosta: Djawi Kanda, Djawi Iswara, kawedalaken ing Surakarta, Retna Dumilah kawedalaken ing Ngajogjakarta. Selomprèt Melaju ing Semarang, basa Melaju. Kalawarti inggih ladjeng wonten, kadosta: Sasaara, Tjandrakapta, Bintang Hindia (basa Melaju). Saja lami inggih ladjeng [ 80 ]saja katah pakempalan: utawi pirukunan dagang buku utawi pangetjapan ingkang ngedalaken serat kabar.

Serat kabar ing sapunika dados kabetahan limrah, kados betahipun tijang ḍateng ses utawi wédang, manawi kasèp ḍatengipun, temtu dados pengadjeng-adjeng.

Serat kabar punika gesangipun gumantung saking katahing lengganan. Manawi lenggananipun saja suda, serat kabar lami-² pedjah, djer pepadjenganipun boten tjekap kanggé mblandja punggawanipun, serat kabar ingkang mawi basa Djawi temtunipun kirang padjeng katimbang ingkang mawi basa Inḍonésija, sabab, tebanipun namung ing tanah Djawi tengah kémawon. Nanging serat kabar Inḍonésija, bangsa punapa kémawon ing satanah Indonésija saged ngretos, saged dados lengganan.

Serat kabar ingkang ageng pijambak sadonja inggih punika serat kabar Inggris ingkang nama Daily Mail, sedinten medal kaping kalih, éndjing kalijan sonten; ingkang medal éndjing temtunipun panggarapipun ing dalu, dados pangetjapanipun rinten dalu tansah njambut damel. Lenggananipun waradin sadonja, pambantu kabar ing pundi-² panggénan sadonja wonten. Panjadénipun kadjawi sampun gadah lengganan ingkang tetep, ugi wonten ingkang kasadé étjéran ing toko-² ing setatsijun, ing rèstoran, kaideraken ing margi.

Sepinten agengipun kabudidajan serat kabar Daily Mail punika mangké para maos saged nginten-inten pijambak awewaton tjatjah-² ing nganḍap punika. Delantjang ingkang kanggé njekapi betah ing dalem seminggunipun wawratipun 750 000 kg. Mangsi ingkang kanggé ngetjap setaun pengaos 720 000 dinar. Tijang ingkang njambut damel sadaja. wonten 2800, pengaosipun delantjang sataunipun 12 000 000 rupijah. Delantjang nḍatengaken saking Amerika, sakawit inggih tumbas kémawon, lami-lami jasa pabrik delantjang pijambak, bahanipun: nanem wana pijambak ing tanah Amerika, ingkang njambut damel tijang 3000.

Sabibaripun perang donja ingkang kapisan, kabudidajan Daily Mail kétjalan punggawa katah sanget margi pedjah perang, anak-anakipun utawi ranḍanipun ingkang pedjah wau tampi pitulungan saking kabudidajan kaṭahipun 48 128 dinar.

Samanten agengipun serat kabar Daily Mail ingkang kawedalaken ing kiṭa Londen ing tanah Inggris. [ 81 ]
25. JUDAGAMA

Satrija pinundjul kang nglabuhi tanah wutah getihé, mitulungi lan ngajomi bangsané, iku panganggepé marang awaké ora lija mung nglakoni wadjib, ora nganggo ngarep-arep pangalembana utawa gandjaran. Wataké ora wedi mati, ora wedi urip. Tegesé: jèn pinudju mangsah perang ora nganggo wangwang utawa uwas, ora ngowel marang uripé. Jèn pinudju kerta, sanadjan nanḍang susah, nanḍang sangsara geḍéa dikaja apa, ora bakal anglalu utawa nganjut tuwuh. Iki kang aran prawira: wani nanḍang sangsara lan saguh nandang susah, sabab sangsara lan susah iku mau kabèh peparinging Kang Maha Kawasa, kang kasanḍangaké marang para manungsa.

Prawira Jahuda satrija pinundjul, mati ana ing paprangan, marga saka ditjidra ing laku marang sanaké déwé. Sanadjan wis weruh jèn karoban lawan, éwadéné ora angrasa ulap, ora owel marang patiné, ora nijat nutut, sabab wis weruh jèn panututé bakal ora makolèhi marang tanahé, sarta marang bangsané. Patiné prawira Jahuda agawé susahé wong Jahudi sanagara, djalaran rumangsa kélangan panggeḍé kang tresna marang rèh-rèhané. Rumangsa lola, pepeḍané kaja kutuk kang ditinggal ing baboné, utawa kaja déné weḍus kang katinggal ing pangoné. Mangka nalika semana wong-² mau lagi mbeneri ana ing sadjroning pakéwuh geḍé, kiwa tengen, ngarep buri, mungsuh. Bebasané kaja endog ketjepit ing watu. Jèn ta adjaa pinajungan ing Pangéran, ing lair, wong Jahudi ḍèk semana wis entèk ludes. Mungsuhé sing gedé déwé wong Siria, ora lèrèn-² anggoné murih sirnané wong Jahudi. Tudjuné sedulur-seduluré Jahuda isih pinaringan rahmat paḍa ngimpuni wong-² Jahudi kang atiné paḍa ngeḍap. Kakangané Jahuda kang aran Simeon pinaringan kalantipan lan kawitjaksanan marang Pangéran, iku kang nglumpukaké wong Jahudi ing negara Bersei. Ana ing kono bandjur paḍa rerembugan, arep ndjundjung panggeḍé anjar, kang minangka dadi tetinḍihé. Simeon nuli munadjad sarta andedonga marang Pangéran. Bareng wis rampung bandjur tjalaṭu seru marang wong-² mau, mengkéné: „É, kantja-², saiki keprijé rembugmu? Sapa sing kodjaluk dadi panggeḍému? Pikiren sing temenan. Bijèn sadurungé ana dahuru, kowé ora duwé tetinḍih. Iku pantjèn ora ngapaa, sabab aku kowé iki nalika semana aran wong telukan, nanging saiki sédjé, wis nijat [ 82 ]

ambregagah ja kudu nganggo uwat-², Jèn mungguha wit-witan sing rumambat, kudu ana landjarané. Jèn mungguha kebo sapi kudu ana pangoné.
Abi Mèlèk bandjur ngadeg sarta tjelaṭu seru, nanging taklim: „Kantja-², jèn pamawang kula, pantesipun ingkang dados pengageng sarta titindih kula sadaja boten wonten malih kedjawi namung prawira Simeon. Kados pundi pamanggihipun kantja-² sadaja?”
Wong-² kang ana ing kono paḍa tjotjog kabèh karo rembugé Abi Mèlèk mau, nanging Simeon ḍéwé ora rudjuk. Tjelaṭuné: „Adja mengkono, ta! Adja dupèh aku tuwa. Jèn pengrasaku ing wektu iki, sing mungguh dadi tetinḍihmu, aḍiku si Jonatan, wanter sudira
ing perang, sugih kawanèn, tur ora kurang ing pangati-ati, Wis akèh lelabuhané. Kaprawirané jèn aḍep-aḍepan karo mungsuh ora béda karo kakangané: Jahuda.”
Mengkono tjelaṭuné Simeon marang wong-² mau. Mungguh ing sanjatané, Simeon ḍéwé ija wis akèh lelabuhané, Kaprawirané ija ora béda karo seduluré. Wong-² ija paḍa sumurup jèn Simeon saseduluré iku ratjak wanter-², tur ratjak ing betjiké. Anggoné milih Simeon mau marga saka pakéwuh ing pamilihé, dadi milih sing tuwa. Simeon saseduluré pantjèn wong peṭingan, ora tau ontjor-ontjoran rebut unggul kaja wong kang lali marang Pangérané. Wateké Simeon sasedulur, njilep kabetjikané ḍéwé, anggunggung marang sapepaḍané kanti ati sutji, ora duwé kamélikan apa-².
Jonatan rumangsa enom, dadi ora bandjur sumaguh baé. Kakangané: Simeon sing dibentel-bentelaké, murih gelema manggedèni wong Jahudi. Nanging Simeon meksa mopo. Bareng wong-2 krungu pamoponé Simeon, bandjur ana sing duwé pandakwa sing ora-², Mengkéné tembungé: „Ah, wanguné Kjai Simeon kok wedi getih, wedi aḍep-aḍepan karo mungsuh. Kuwatir jèn bakal morat-marit.”
Simeon krungu diarani wedi getih mau bandjur ngadeg semu sarèh, polatané andik semu prihatin, tjelaṭu mengkéné: „Kantja-², adja klèru pandakwa. Tangèh jèn aku wedja aḍep-aḍepan karo mungsuh. Sanadjan wong kapir sadjagat dadi mungsuh kabèh, ora-orané aku wedi, geḍéné mundur, Kowé adja kuwatir, ora-orané aku suṭik dadi panggeḍému. Embèn-² mesṭi kalakon. Ananging ing wektu iki, panemuku: betjik Jonatan sing dadi panggedé. Mara ta, pikiren, jèn Jonatan anggoné dadi panggeḍé ngèrèni, mangka nganti tumiba

[ 83 ]ing tiwas, lah sapa sing bakal malesaké ukum. Aku iki ing saiki rak dadi gegentiné bapa tumrapé marang sedulur-sedulurku kabèh. Déné ing tembé jèn wis tekan mangsané, ḍaḍaku alangna anggonen tamèng, tempuhna ing parang wadja, ora-orané aku suminggah."

Wong-² Jahudi krungu tjelaṭuné Simeon mengkono iku pada kumesar atiné, ora ana kang tjumuwit. Nuli ana wong pinundjul kang pantjèn pinaringan ilham marang Pangéran, kaja weruh tron-tonging prakara kang bakal kalakon, tjelaṭu: mbeneraké kanḍané Simeon mau. Wong-² bandjur paḍa nrima.

Nalika semana énak-² lagi paḍa rembugan mengkono, kesaru tekané wong djaga tampingan, awèh weruh jèn ing kadohan ana bledug ngampak-ampak, kaja lakuning pradjurit djedjaranan piran-².

Patjitan (Djilid I) (page 83 crop)

Wong-² mau pada kagèt kaworan gugup, sabab ora njana pisan-² jèn bakal ketekan ing mungsuh. Mangka wong Jahudi kang ana ing kono ora sepiraa kèhé. Sing sikep gegaman ora ganep wong sèwu. Iku pada karubedan ing anak bodjoné sarta radjakajané. Mulané atiné pada bruwet, pepuntoning atiné ija mung bakal lumawan sabisa-bisané. Ora kétang dibasakaké sulung alebu geni utawa timun mungsuh durèn ija nedya ditemah.

Bareng pradjurit djedjaranan sangsaja tjeḍak, ketara jèn bangsané ḍéwé, dudu wong Siria utawa wong Edom. Déné sing dadi tetinḍih: Abi Sai. Bijèn mutung marga disenḍu marang Jahuda. [ 84 ]Abi Sai nalikané mundur saka satengahé parepatan bijèn, lunga anggawa sapepangkoné pradjurit, atiné ndjarem, nepsu marang Petolomeus, déné anggep-anggepan, wani ngèntjepi marang sing dikanḍakaké. Sumengguh dupèh mentas nglakoni ajahan negara. Mangka ing satemené durung karuwan jèn labuh temenan. Abi Sai ora pitaja marang tradjangé Petolomeus. Abi Sai bandjur misah, ngalambrang ana ing tanah pagunungan, angopèni radjakajané. Nijaté pantjèn arep ora gelem bali manèh, emoh amor karo kantjané lawas, awit ing kono dianggep ana wisané mandi. Ananging bareng krungu jèn wong Jahudi ketiwasan, kalah perangé tur panggeḍéné nganti kapupu ana ing paprangan, atiné ora kena diampah, kudu-² tetulung. Wantuné ati pradjurit prewira, krungu mitrané dipatèni marang mungsuh, kaja miber-mibera arep males ukum. Sanalika prangdandan sapradjurité djedjaranan, marani panggonané kantjané kang isih pada nandang kasusahan. Laraning atiné marang kantja lawas, ḍèk nalika semana dilalèk-lalèkaké, kang katon ing mata mung mungsuhé wong Jahudi, kaja-² didjedjuwing ing sanalika iku uga.

Simeon ija kèlingan jèn lungané Abi Sai mau ngandut ati munger-². Mulané bareng teka nggawa pradjurit rong atus, ditakoni mengkéné: „E, Abi Sai, tekamu ing kéné iki nijat ala apa nijat betjik?”

Abi Sai mangsuli: „Nijat saé. Ḍateng kula mriki pantjèn baḍé tetulung, sabab mengsah datengipun kados plaḍu. Kalijan malih manah kula pijambak inggih boten lega boten lila, déné pengageng kula dipun pedjahi ḍateng mengsah. Kula badé males ukum dateng pedjahipun prawira Jahuda.”

„Jèn mengkono bagéa satekamu.”

Abi Sai nuli dirangkul.

— „Kjai, kula sakantja punika tigan sapetarangan, sareng petjah sareng wetah. Pedjah satunggal pedjah sadaja. Mulja satunggal inggih mulja sadaja. Kula boten pisan-² ngeḍap mengsah pradjurit Siria utawi Edom, awit kula ngekahi barang leres. Menggah pedjah gesang punika, Gusti Allah ingkang kagungan. Kula namung sadermi nampèni kémawon akanṭi sukaning manah.”

Wong-² krungu gunemé Abi Sai mengkono mau bandjur bali kawanèné, rumangsa bakal olèh bebantu linuwih. Déné Abi Sai bareng wis dikanḍani Simeon jèn Jonatan sing didadèkaké tetindih, ija bandjur rudjuk. Mulané Jonatan bandjur sangsaja tetep olèhé [ 85 ]

dadi tetindih. Jonatan ora bisa mopo, bandjur saguh. Nuli mranata wong-2 kang bakal dadi bala, sarta wong-2 kang bakal diungsèkaké, supaja adja ngrubedi. Nanging atiné pekéwuh menjang endi olèhé ngungsi, sabab wangun-wanguné kana-2 kaja ana baé pakèwuhé. Wasana putusané: arep diparakaké menjang negarané wong Na-batea, sabab wong-2 mau betjik penganggepé marang wong Jahudi. Nuli Jonatan paréntah ngunèkaké tengara lontjèng, mratandani jèn kudu pada wiwit tata-tata. Lontjèng muni ping pindo, tengara njéngklak unta. Lontjèng muni ping telu: mangkat. Nalika arep mangkat nganggo ndedonga marang Pangéran disik, wasana bandjur pada budalan. Wong wadon lan wong sing wis djompo sarta botjah-2 pada nunggang unta. Barang-2 ija diemot ing unta. Budalé bebarengan aselur. Arahé jèn wis tekan ing dukuh Tekowah, ing kono bakal pepisahan. Sing diungsèkaké bakal bandjur marang negarané wong Nabatea, para pradjurit bakal bandjur patjak baris.
Nalika semana Siti Mirah nunggang unta, diamping-ampingi marang Johannes (anaké Simeon ija ipéné Petolomeus). Mirah lan Johannes mau sakaroné pada mursid-2, pantjèn bakal dadi djodo. Siti Mirah sangsaja katon rupané, éndah amerak ati. Mengkono uga Johannes ija mundak bregasé, mundak kaprawirané.
Siti Mirah nunggang unta menganggo prasadja, akekudung miturut tjarané wong Jahudi lelaku. Tjahjané sangsaja katon anelahi. Johannes miwiti ngadjak guneman kaja adat: „Siti Mirah, kowé andak wedi, ta?"
Siti Mirah mangsuli: „Mauné ija rada wedi, saiki wis ilang babar pisan wediku."
– „Lah mergané?"
– „Mergané kowé ana ing sandingku, jèn ana apa-2 kowé rak gelem nulungi, ta?"
– „Ah, kok anèh pitakonmu. Mulané aku ngampingi kowé, ja pantjèn kuwi preluné."
– „Mula ta? Tak-arani ...."

Lagi tekan semono olèhé pada guneman, kesaru ana tengara muni, mratandani jèn ana pakéwuh. Wong-2 sing lelaku mau pada mandeg, untané ija pada diendegaké. Genta tengara mau sing muni ing ngarep. Siti Mirah kumesar atiné, ngira jèn ana bégalan. Johannes trengginas njongklangaké untané, marani panggonané suwaraning [ 86 ]

tengara, nedya tetulung. Ora suwé bali. Siti Mirah atakon:,,Ana apa kabaré? Apa ana bégalan?"

-,,Ah, ora, mung ana wong Edom sawetara tjlangkrakan, bareng weruh jèn arep ditradjang marang pradjurité Abi Sai, bandjur mlaju salang tundjang anggeblas kaja wong ketemu matjan. Seḍdéla engkas rak endang muni tengarané mbandjuraké laku."

,,lja pantjèn jèn wong pinajungan ing Pangéran mangsa anaa bebaja sing wani nekani."

Ora suwé tengara mangkat muni manèh. Unta-2 ija bandjur paḍa mlaku. Tumuli tekan ing paḍukuhan. Ing kono pada manḍeg, sabab wis peteng. Wong-2 pada muḍun saka ing unta masang tarub sarta tjetik geni. Sawisé paḍa manganan, bandjur ngaso, siḍem premanem ora ana swara apa-2. Pradjurit sing djaga wira-wiri ngénḍangi rereksané. Pangérané wong Jahudi wis mesți ora saré, ndjangkung kawulané.

Ésuké isih umun-2 wong-2 mau pada mangkat manèh. Enggoné lelaku nganti tekan beḍug, bandjur paḍa lèrèn, sabab panasé banter banget. Jèn srengéngé wis nggléwang bandjur mangkat manèh nganti lingsir wengi. Mengkono anggoné lelaku saben dina, nradjang segara weḍi, ora ana teṭukulané apa-2, dalané panas kaja mawa batok.

Wasana bandjur teka ing désa Tekowah. Ing kono akèh wit-witané, pangan ora kurang. Bebasané: kaliné mili madu lan powan.

11

Wong Jahudi isih pada ngaso ing désa Tekowah. Anudju sawidjining dina Johannes tjalaṭu marang Mirah, mengkéné:,,Mirah, upamané kowé dikon ngalih saka ing Tekowah kéné, kira-2 keprijé rasané atimu?"

Mirah ora njanḍak marang pitakoné Johannes, ora weruh keprijé batjuté, mulané plenggang-plenggong baé. Johannes tjalatu manèh:

,,Mirah, satemené olèhku pada ana ing kéné iki mung kari seḍéla, sabab ana kabar, nanging ora pati tjeṭa, djaréné Sénapati Baksides wis tata-2 arep nempuh mréné. Lah jèn aku ora mrajitnani, aran kainan."

,,Elo, arep nempuh keprijé ta? Lah kok ora mau-mauné. Généa kok lagi saiki olèhé arep ganggu gawé?" [ 87 ]

-,,Lah kuwi embuh. Mung kiraku baé mengkéné: wong Siriah balané mentas kalong akèh banget, marga perang anjar iki. Dadi ndadak mranata bala manèh, sing mati disalini, digladi, diprigelaké ḍisik, takkira saiki wis rampung pangglaḍiné, arep ditonḍé, diangsahaké mréné."

-,,Ah, kok ana-2 baé ta! Wong wis kepénak-2 ana ing kéné, wong Siriah iku katik dahwèn temen, ta! Gèk apa sing arep tinemu ing buri wong mengkono kuwi! Taksuwun-suwun ing Pangéran, nemonana wewales sing nggegirisi. Wong pada urip, wong pada titah baé kok èpèh temen!"

-,,Puluh-2 dikapakaké, saiki aku kowé iki lagi durung kepareng ngrasakaké seneng kepénak, ija ditemah. Manungsa mung sadarma nglakoni. Gusti Allah sing mranata. Dadi genahé: kowé karo wong wadon lija-lijané karo wong djompo-2 kuwi, saiki arep diungsèkaké disik, kuwatir manawa kesiwo ing perang. Bésuk sabubaré gawé ija bali mréné manèh."

-,,Diungsèkaké menjang endi?"

,,Menjang tanahé wong Nabatea."

-,,Lah wong Nabatea iku rak ora ana ing bawah kéné, rak ana ing tanah Moab!"

-,,lja, nanging wong Nabatea iku atiné apik, kena diungsèni. Ana ing kana kowé bakal ora kekurangan apa-2."

-,,Lah ana ing kana kuwi nganti pira lawasé? Karo manèh sapa sing ndjaga?"

-,,Mung seḍéla. Sing ndjaga ja ana. Lah para pradjurit kéné, jèn wadon wis pada diungsèkaké olèhé perang atiné ora maro mratelu. Bisa gambira. Takkira bisa ngrebut tanah Jahudi saka tangané wong-2 Siriah. Jèn wis klakon bisa karebut, kowé karo lija-lijané dipapag. Rak ja seneng, ta?"

Mirah meneng baé, semuné kaja rada susah, sumelang jèn bakal ketrinèn, mulané Johannes bandjur ngarem-aremi, tjelaṭuné:,,Adja susah-2, ta. Aku ija bakal ngeteraké mrana, nunggoni kowé ana ing kana. Kowé rak ja gelem, ta, takateraké?"

Mirah bandjur mari sumelang, tjelaṭuné semu bungah:,,Mesținé, ta."

Lagi tekan semono enggoné paḍa tjaturan, kesaru tekané Abner nggawa kabar, jén wong-2 kang arep diungsèkaké kudu buḍal ing [ 88 ]

dina ésuké. Johannes kagèt, sabab mauné krungu kabar, jèn mangkaté wong-2 bésuk embèné. Abner nganḍani, jèn pradjurit Siriah wis miranti, arep nuli nempuh, dadi botjah-2 lan para wadon ing pasanggrahan kono kudu nuli disingkiraké. Mirah bandjur tjalatu marang kakangné:,,Kakang, olèhku pada ngungsi menjang tanah Moab iki apa ora njumelangi. Aku kok rada kuwatir mengko gèk kepindon, kaja dèk bapak nḍelik ana ing guwa bijèn kaé!"

Abner atiné kumesar krungu gunemé aḍiné. Kèlingan nalika bapakné ditukup ing mungsuh, nemahi pati sabalané kabèh. Panukupé dèk semana mbeneri ing dina Sabat (Sabtu).

Mirah tjalatu manèh:,,Kang, djaréné Pak Kalingkus, tanah Moab iku saiki kerep ketekan kètju Arab, mangka kètju kuwi djaréné sasat belis. Jèn mbeneri ngrajah, wis ora étung apa-2. Barang-2 saketemuné digondol, wongé dipatèni utawa ditjekel, didol."

Abner mangsuli:,,Sing diungsèni iku bakalé panggonané wong Nabatea, kuwi apik penganggepé marang bangsaku wong Jahudi."

-,,lja wong Nabatea; lah wong Djambri keprijé?"

-,,Wong Djambri kuwi pantjèn ala, nanging jèn weruh pradjurit ing kéné, mangsa wania tjlangkrakan, rak bandjur mlaju ngețipret, kaja asu diṭungi pentung. Pradjurit sing ngeteraké kowé bakalé ana ing ngarep ana ing buri."

-,,Ambok ora susah ngungsi prijé, ta? Ana kéné baé. Jèn pradjurit Siriah teka ing kéné temenan, lah kuwi wis mangsané."

-,,Mangsané keprijé?"

-,,Mangsané ngungsi."

-,,Lah rak wis kasèp arané. Kedjaba ta jèn wong Siriah nganggo ngabari disik, dina anu, djam anu aku arep teka. Ing kéné ja kepénak baé, ora grobjagan. Pantes-pantesé wong Siriah jèn teka, ja mak beḍengus baé."

-,,Lah kantja-2 ing Betalmukadas rak ja ana sing gelem ngabari mréné."

-,,Gelemé mono ija gelem, nanging mangsa bisaa! Sekètèngé rak dipepeti wong Siriah, didjaga adja nganti ana wong sing keprodjol. Mirah, kowé kuwi ija pinter, ija lantip, nanging jèn prakara perang, kowé takduga isih tangèh bisamu njanḍak. Wah, nèk wong perang kuwi gelaré wis dudu karepé déwé, pating blandit, pating pentalit ora karuh-karuhan. Sing ora-2 dianakaké. Sing ana di[ 89 ]

ilangaké. Tegesé: sing wanguné mokal dadi klakon. Sing pantesé klakon dadi ora. Kowé betjik anut miturut baé apa penatané Sénapati, éwadéné olèhmu awéh rembug iku mau ja ora diilang-ilangaké. Mung baé jèn ora diturut, adja dadi atimu."

Sawisé tutug anggoné pada rembugan bandjur pada pepisahan, nuli kasaput ing wengi. Johannes karo Abner pada menjang ing pandjagan, Mirah mapan turu, nanging ora bisa-2 turu, atiné tansah emar-2, embuh mawané. Bokmenawa krasa jèn arep nemoni apa-². Ésuké gagat raina lagi lajap-2, kesaru tengara muni. Wong-2 wa- don pada prangdandanan arep mangkat ngungsi. Mirah ija bandjur tata-2.

III

Genti katjarita ing pabarisané Jonatan, ing kono ana aḍiné Johannes loro, sidji aran Jahuda, sidjiné aran Mattatias, karo-karoné isih botjah, nanging wis mèlu dadi pradjurit, iku paḍa dikongkon lurahé analika panggonan sakiwa tengené. Lakuné kepapag karo Johannes, paḍa gumun déné kakangané wis bali, nanging kok katon susah. Dadi bandjur ngira jèn mentas nemoni bilai gedé. Jahuda takon:,,Kang, ana apa kowé kok gagé-2 mulih? Mengko gèk pada klebu ing gelar!"

,,Ah, ija!"

Mripaté Johannes katja-2, ora bisa mangsuli akèh-2, kèlingan kang pada nemu tiwas tjinidra ing wong Djambri. Mangka prakara perang iku jèn nanggor mungsuh tjidra, rasaning ati gregeten banget sabab kalahé iku ora kalah sabeneré. Sédjé karo jèn aḍep-adepan karo mungsuh prawira. Sanadjan kalah, menjang ati lega, ora nganggo nganḍut ati munger-2. Mangka nalika semana wong Jahudi tumibané ing bilai ija tjinidra; atiné Johannes banget sumelangé. Bareng wis sawatara suwéné olèhé blangkemen, bandjur nutugaké tjalaṭuné, mengkéné:,,Ketiwasan Di, para pradjurit karo pak gedé."

-,,Pada ditjekel mungsuh, apa?"

-,,Adidaja."

-,,Dipatèni?"

-,,lja!"

-,,Sing urip mung kari kowé déwé?"

-,,lja. Wis adja akèh-2 sing dirasakaké disik, ajo paḍa menjang barisané pak tjilik baé." [ 90 ]

Mattias tjalaṭu:,,Kowé rak isih sajah banget, Kang? Raimu mangar-2 tur tjowong. Ajo mampir menjang pondokané ibu kana kaé disik, omah sing katon saka kéné kaé, lo!"

Johannes gumun, déné ibuné ana ing kono. Bandjur dikanḍani marang Mattias jèn wong-2 kang pada mlaju ngungsi ana sing bisa marani pabarisan, ibuné ija bisa ontjat, sarta bisa tekan ing pabarisan, bandjur diponḍokaké ana ing omahé pangon weḍus aran Abi Mèlèk. Johannes bandjur mangsuli:,,lja, mengko, saiki aku arep ketemu pak tjilik disik, kuwi sing dadi panggeḍé, aku arep pratéla apa kaanané."

Botjah telu mau bandjur pada menjang pabarisan bebarengan. Bareng Jonatan weruh Johannes teka, gumun banget, takon semu kesusu:,,Elo, kowé kok wis bali mréné lé! Rak ora ana apa-2 ta?"

Johannes ora bisa nuli mangsuli sabab eluhé kudu ambrol baé. Adiné sing mangsuli:,,Pak tjilik, tjrijosipun pun kakang kantja-2 sami kabilaèn, dipun lebetaken ing gelar dateng tijang Nabatea keparat."

Johannes njambungi, seret suwarané: ,,Dédé tijang Nabatea, pak tjilik, tijang Djambri ingkang keparat."

Sawusé tjelaṭu mengkono, bandjur nganḍakaké lelakoné kabèh. Swarané peḍot-2 rada glagepan. Pawarta mau seḍéla baé wis keprungu marang wong-2 kabèh, para pradjurit paḍa suk-sukan lumebu menjang pesanggrahané Jonatan, paḍa nungsung warta, nuli dikandani apa kang wus kelakon. Wong mau olèhé ngrungokaké ndjedjep, ora ana sing tjlemang-tjlemong, mung sok ana sing ngundjal napas, ana sing ngelus-elus dada. Bareng wus rampung olèhé ngrungokaké, wong-2 krasa susah banget, ana sing bandjur nepsu. Ana sidji sing kendel aran Benajah, mengkang-2 kantjané, madju menjang ngarepané Jonatan, tjelaṭu karo mențeleng, tangané srawéjan:,,Kilurah, kula boten lega boten lila bodjo kula kalih anak kula wolu ketiwasan, niku kula tempuhaké teng sampéjan, sabab sampéjan sing duwé pranatan makoten niku."

Ana manèh sing tjalatu mengkéné:,,Kilurah, tiwasé bapak kula kalih bijung kula, kula tempuhaké teng sampéjan."

Wong-2 wanguné paḍa arep gègèr, lurahé sing diuring-uring. Jonatan atiné tetep baé, ora maras, ora kuwatir, malah nepsu banget, kumedut padoning lambéné, andik mripaté, sabab ora rumangsa luput, kok diuring-uring, ditutuh. Nalika arep ngungsèkaké wong-2 [ 91 ]

wadon lan wong djompo mau wong ora digagahi déwé, nganggo dirembug karo kantja-2 kabèh. Mangka kabèh wis pada rudjuk. Bareng ana duduné, djebul dèwèké déwé sing disalahaké. Jèn nganti pada kerengan karo kantja déwé gèk sangsara apa sing tinemah."

Benajah tjelaṭu manèh:,,Kilurah, sémah sampéjan sarta tjempé-2 sampéjan sami wiludjeng, anak sémah kula ketiwasan. Jèn ta brajat sampéjan adjeng manggih tiwas kados brajat kula, mesţiné sampéjan enggih akal-2 murih slameté, niku wong mung anak bodjo kula, anak bodjoné kantja tjilik-2 mawon. Dunungé kula niki napa pada sampéjan loropaké napa dospundi, ta?" Nuli tjelaṭu marang kantja-kantjané:,,Tjilaka aku kowé iki, kapusan arané. Sing ngapusi dudu wong Nabatea dudu wong Djambri. Embuh aranana déwé sing ngapusi."

Jonatan karo Simeon banget nepsuné, sanḍangan sing tumèmplèk ing awaké disuwèk-suwèk nganti rontang-ranting. Jonatan bandjur tjalatu marang wong mau:,,Tja, anak bodjomu isih urip. Kowé kok nempuhaké bapa bijungmu kuwi, andak mati ta wong tuwamu? Lah sedulurku, Johannes wis kebandjur mati. Jahuda wis mati, Johannes anaké kakang Simeon mèh baé tumeka ing pati. Adjaa ana pitulungé Pangéran, menjang endi mara, parané, rak ja mèlu mati. Djebul aku kokarani ngloropaké kowé iku keprijé ta? Ketemu pirang prekara. Kowé kok ora wirang tjelațu sing mengkono, aku saksedulurku kok ko-unèn-unèni sing ora pantes kuwi, keprijé ta penjawangmu? Apa aku munḍak sugih? Apa aku munḍak mulja? Apa aku munḍak mukti? Apa meres kringeté kantja-2. Anggonku gelem kangélan, anggonku gelem sangsara ora pisan-2 aku mélik kamuktèn, mung prelu nglabuhi sesembahanku, nglabuhi Pangéranku, ija Pangérané leluhurku, ija Pangéranmu. Gusti Allah kang sipat murah sipat adil, pengrasamu apa ora saged, ora karsa paring ka- bungahan marang aku kabèh. Kowe sing koimpi-impi, sing kodjaluk mung kepénak, arep djamuré emoh watangé. Arep ngrasakaké kepénak emoh nglakoni sangsarané. Keprijé, apa Pangéranmu mung arep kopréntah nuruti karepmu baé? Sapa weruh, bokmanawa sang-sara sing kosanḍang, taksanḍang ing dina iki, ana karsané Pangéran arep agawé kamuljan ing buri. Sapa weruh! Aku kowé iki rak kawula, anané ja mung nglakoni papasṭèn, Gusti Allah kang luwih wikan, mranata samubarang kang bakal kalakon sarana kawitjaksanané. [ 92 ]

Manungsa weruh apa! Adja sok kumalungkung, ngluputaké lelakon kang wis dipastèkaké marang Pangéran gedéné nguring-2 utawa nempuhaké."

Jonatan anggoné tjalatu mengkono iku swarané anteb, ora grago-2, olèhé ngadeg tetep kaja gunung wadja, kaja-2 ora obah katempuh ing prahara utawa lésus. Jèn kaupamakaké kaja parang, ora gingsir katempuh ing aluning segara gegulungan malah aluné sing sumjur sumamburat, ora bisa ngojagaké parangé. Johannes gawok weruh pamané mengkono iku, ketara jèn pamanané pradjurit prawira, atiné ora gampang anggligap. Déné wong-2 kang pada ngrungokaké ndjedjep baé, ora ana sing wani tjemuwit, rumangsa luputé. Sing muni- mau mung kedumal-kedumel baé ora karuwan utjapé. Abi Sai bandjur tjelatu:,,Kantja-2, sapa sing isih mantep nglabuhi Gusti Allah lan anglabuhi lurah saseduluré pada ngatjunga!"

Wong-2 pada ngatjung kabèh, dalah sing muni-2 mau ija mèlu ngatjung. Nalika semana bandjur tetéla jèn enggoné arep gawé gègèr wis sirep.

R. SOSROSOEGONDO


26. ANA DINA JA ANA SEGA

Dèk djaman kuna ing negara Pèrsi ana kang djumeneng nata ambek adil paramarta. Negarané sentosa, ora tau katekan ing parangmuka, wadyabalané akèh, sénapatiné akèh tur pada gagah prakosa.

Mbeneri ing sawidji dina Sang Nata njipta ing salebeting galih: ,,Abdiku akèh banget sarta pada tampa blandja sasèn, nanging apa wong-2 iku paḍa netepi wadjibé ngreksa tata tentreming negara?"

Sang nata mengagem tjara pekir, munḍut teken, bandjur njlamur tindak menjang ing pakampungan. Kabèh dalan ing sadjroning kuta dilangkungi, kabèh pakampungan dilebeti, nanging para mantri, para sénapatining pradjurit apa déné para narapradja paḍa turu kabèh, sidji baé ora ana sing melèk. Penggalihé Sang Nata:,,Jèn mengkono, tanpa gawé para punggawa pada takbajar kuwi. Jèn kaja mengkéné [ 93 ]

tjarané, jèn nganti negaraku ketekan ing mungsuh, mesṭi rusaké.”

Tindaké Sang Nata mèh tekan ing kikising negara. Nuli ana tjahja padang-2, dipurugi. Bareng wis tjeḍak Sang Nata mriksani saka ing sela-selaning lawang, ing djero ana pekir menjanji karo ngunèkaké tjlempung, sadjaké seneng atiné. Sang Nata uluk salam saka ing

djaba. Pekir kang duwé, omah mangsuli, nuli ḍajohé dilebokaké ing omah. Pekir takon: „Kowé sapa, bengi-2 teka mréné; iki rak dudu wajahé wong sandja!”

Sang Nata ngendika: „Aku iki pekir, djenengku pak Kodjur, olèhku ngemis wiwit ésuk, sedina ḍeg ora ana wong kang welas mènèhi pangan utawa ḍuwit.” [ 94 ]

Kang duwé omah tjelaṭu:,,Lah kuwi ana panganan ing médja rada akèh. Miliha apa sasenengé atimu.'

Sang Nata bandjur mundut panganan ing médja, réwa-2 dahar karo ngendika:,,Kowé kuwi sapa sarta apa penggawéan mu?"

Kang duwé omah mangsuli:,,Djenengku Pak Kabul; selawasku urip durung tau aku ngemis kaja kowé mengkono. Panguripanku golèk kaju menjang ing alas, wit-witan ing alas kagungané Allah."

Pak Kodjur tjelaṭu:,,Mbok aku mèlu buruh negor kaju menjang alas."

Wangsulané Pak Kabul:,,lja ta betjik, nanging kowé goléka silihan wadung disik. Sésuk semajan ana ing sekètèng saloré negara, nuli pada bebarengan menjang alas."

Pak Kodjur nuli pamitan mulih. Ésuké ing wajah bjar Sang Nata dawuh marang para sénapati:,,Hèh para sénapatiku kabèh, pada dawuhna, ing sadjroning patang dina ora kena wong negor kaju ing alas. Jèn ana wong kang nékad, gebugana sarta rampasen wadungé."

Pak Kabul bareng tangi ing wajah ésuk, turahané panganan didum-dumaké marang tanggané; kaja mengkono iku adjeg ing saben ésuk, mulané tanggané ora ana kang pada gelem njambutgawé utawa tuku panganan. Pak Kabul mangkat menjang alas nggawa wadung. Ana ing sekètèng dienḍeg karo sénapati utusané Sang Nata. Tjelaṭuné sénapati:,,É, kang, arep ngapa kowé?"

Wangsulané pak Kabul:,,Badé negor kadjeng dateng wana."

Sénapati tjelaṭu manèh:,,Dawuhé Sang Nata ora kepareng wong negor kaju ing alas."

Pak Kabul tjelaṭu:,,Sampéjan sampun ngalang-alangi anggèn kula njambut damel. Punika sampun sijang, lo!"

Sénapati tjelaṭu manèh:,,Adja mbangkang dawuhing ratu, kowé!"

Pak Kabul digebugi, nuli mlaju. Lakuné tekan ing pasar. Ana, ing kono mikir-2 seḍéla, wadungé didol paju setengah rupijah. Duwité ditukokaké panganan kabèh. Pak Kabul nuli mulih; sawisé sesutji, mangan panganan sawatara bandjur menjanji kambi ngunèkaké tjlempungé. Bareng wis wengi pekir Kodjur mrono manèh. Ngindjen saka ing bolonganing lawang, weruh jèn pak Kabul ngedep panganan, ing batin gumun kok isih bisa tuku panganan. Pak Kodjur tjeluk-2 saka ing djaba. Pak Kabul njauri:,,Mlebua baé, kuwi rak pak Kodjur ta? Ajo kéné pada mangan!" [ 95 ]

Bareng pak Kodjur mlebu, bandjur didjak mangan. Lebar mangan nuli ngunèkaké tjlempung karo menjanji.

Tjelaṭuné pak Kodjur:,,Kowé mau tak-entèni ana ing sekètèng nganti awan kok ora ana liwat. Menjang endi kowé mau?"

Kabul mangsuli:,,Mau ésuk aku ora negor kaju. Saiki ana ḍawuh saka Sang Nata, ora kepareng wong ndjupuk kaju ing alas."

Pak Kodjur tjalatu.,,Nèk ngono Sang Nata kuwi rak ambek sija banget. Wong golèk pangupadjiwa kok dilarangi. Dupèh wis mukti wibawa baé bandjur ora kagungan tepa slira. Kuwi prasasat matèni panguripané wong-2."

Pak Kabul tjelaṭu:,,Adja mengkono kisanak. Sang Nata ambek adil paramarta. Mulané wong-2 dilarangi ndjupuk kaju ing alas, marga Sang Nata arep jasa bètèng, kaju saka ing alas arep dianggo gawé bètèng. Bètèng kanggo ndjaga negara. Jèn negara sentosa, mesţi ora bisa ketekan ing mungsuh. Jèn negara aman, apa aku kowé iki ora ngrasakaké seneng? Rak prasasat aku kowé iki direksa ing Sang Nata!"

Pak Kodjur tjalaṭu:,,Kok ja bener kanḍamu kuwi! Lah iki panganan saka ngendi?"

Pak Kabul tjelaṭu:,,Gusti Allah sipat murah. Golèk kaju wis ora kena, dadi wadungku wis ora ana gunané manèh. Kuwi tak-edol, duwité taktukokaké panganan. Ajo ta paḍa disambi kono, miliha sasenengmu!"

Pak Kodjur takon:,,Lah sésuk apa sing kokpangan?"

Pak Kabul tjelatu:,,Gusti Allah sipat murah, angger ana dina ja ana sega, adja kuwatir, sésuk gampang, saiki seneng-2. Wong njambutgawé ija sagawé-gawéné; angger gelem mesti ana penggawéan."

Bareng wis tengah wengi pak Kodjur pamit mulih. Pak Kabul mapan turu. Ésuké turahané panganan didum-dumaké marang tangga-tanggané. Pak Kodjur menjang pasar golèk buruhan. Ana sudagar sarung, dagangané pirang-2 buntel. Pak Kabul nembung, apa kena nggawakaké buntelan mau. Sudagar takon:,,Saben sabuntel kowé ndjaluk pira?"

Pak Kabul mangsuli:,,Njuwun tigang uwang. Saangkatan kula kuwawi kawan burtel."

Pak Kabul bandjur dikon ngusungi buntelan sarung, dadi rong ambalan, saangkatan patang buntel. Bareng wis rampung, nuli diopahi [ 96 ]

rong rupijah. Pantjèn Kabul mau rosa, njambut gawéné ndemenakaké. Kuli-2 lijané kelaré mung rong buntel.

Pak Kabul bandjur blandja. Duwité rong rupijah ditukokaké panganan kabèh, apa déné woh-wohan. Tekan ing omah, panganan mau ditata ing médja. Sawisé adus pak Kabul bandjur mangan, nuli ngunèkaké tjlempungé kambi menjanji.

Ing wajah bengi Pak Kodjur mrono manèh, isih adoh wis tjeluk-2. Pak Kabul njauri saka ing djero:,,Mlebua baé pak Kodjur, iki ana panganan akèh." Pak Kodjur bandjur mlebu nuli didjak mangan. Pak Kodjur takon:,,Saiki kowé njambut gawé apa? Panganmu akèh rupa-2."

Wangsulané pak Kabul:,,Saiki aku dadi buruh, nggawakaké barangé sudagar sarung, saben sabuntel opahé setali. Sedina oleh-olèhanku ora kurang rong rupijah."

Pak Kodjur tjelaṭu:,,Mbok aku kokkanḍakaké djuraganmu kuwi. Aku arep mèlu nggawakaké barangé."

Pak Kabul tjelaṭu:,,Kowé kuwi kok kaja wong njerèt, nèk bengi melèk, gunemmu ngetjuwis, nèk awan ora katon. Ajaké kowé kuwi pandjanmané sétan, nèk bengi katon, nèk awan ora. Jèn kowé arep mèlu beburuh, sèsuk njegata aku ana ing pasar." Pak Kodjur nuli pamitan.

Ésuké Sang Nata ḍawuh marang abdi-abdiné, nimbali sudagar sarung. Bareng wis sowan, sudagar diḍawuhi, ora kena ndjupuk kuli lijané wong punggawa pasar kono.

Pak Kabul bareng wis tangi, turahané panganan didum-dumaké marang tangga-tanggané kabèh. nuli mangkat menjang pasar. Kaja apa kagèté bareng weruh jèn ing pasar kono ora kena wong lija beburuh kedjaba punggawa pasar. Pak Kabul bandjur lunga menjang enggoné djuru mutih, abdiné Sang Nata, tawa bau. Tukang mutih ija njaguhi. Pak Kabul sarèhné rosa, olèh akèh, buruhané ija akèh.

Ing wajah soré sabubaré nampani buruhan, bandjur menjang pasar, duwité ditukokaké panganan kabèh. Tekan ing omah sawisé adus bandjur mangan, nuli menjanji karo tjlempungan. Pak Kodjur teka manèh, isih adoh wis tjeluk-2. Pak Kabul ora pangling marang suwarané mitrané, énggal ngadeg, pak Kodjur ditjanḍak tangané didjak lungguh.

Tjelaṭuné: Ajo pak Kodjur, mangana apa sasenenging atimu." [ 97 ]

Pak Kodjur tjelaṭu:,,Keprijé ta kang Kabul, aku mau ngentèni kowé ana ing pasar, kowé ora ana katon."

Kabul mangsuli:,,Beburuh menjang pasar aku wis ora kena. Sang Nata dawuh ora kepareng wong lija beburuh mrono, ngemungna abdi-abdiné baé sing pada dadi punggawa pasar."

Pak Kodjur tjelaṭu:,,Kok sija temen ta Sang Nata kuwi. Wong njambut gawé déwé-2 dilarangi."

Kabul njelani:,,Adja ngala-ala sang Nata, kersané betjik, kowé sing ora ngreti."

Pak Kodjur tjelaṭu:,,La iki panganan saka ngendi?"

Pak Kabul mangsuli:,,Saiki aku beburuh mèlu tukang mutih abdiné Sang Nata. Olèhé ngumbahi diburuhaké menjang aku kabèh."

Pak Kodjur tjelaṭu:,,Mbok aku tak mèlu kowé. Sésuk semajan ana ngendi?"

Kabul mangsuli:,,Njegata ana ngarep omahé tukang mutih baé.'

Pak Kodjur pamit mulih. Kabul mapan turu. Ésuké turahané panganan didum-dumaké menjang tangga-tanggané.

Sang Nata nimbali sarupané abdi djuru mutih karo nggawa barang-2 kabèh kang lagi digarap. Bareng wis paḍa sowan, sang Nata ngendika karo mirsani agem-agemané saka sidji:,,lki kok pada tatu pating tjromplong, mesti kowé nganggo buruh wong anjar. Wiwit dina iki ora kena wong djaba beburuh ngumbahi, ngemungna abdi-abdiku baé."

Ésuké Pak Kabul teka ing omahé djuru mutih, nanging bareng dikandani jèn ora kalilan déning Sang Nata, pak Kabul bandjur mulih. Tekan ing omah mikir-mikir:,,Betjiké saiki aku taklumebu dadi pradjurit baé, éntuk bajar sasèn tur éntuk empingan blandja sesasi."

Pak Kabul bandjur nemoni sénapati, takon apa kena mlebu dadi pradjurit. Sénapati weruh jèn pak Kabul gedé duwur, pendjaluké dituruti. Kabul diwènèhi peḍang sidji karo empingan blandja sesasi salawé rupijah. Sawisé nampani empingan blandja mau pak Kabul menjang pasar, duwit salawé rupijah ditukokaké panganan kabèh. Saksèn baé ora ngèngèh-2. Pantjèn wataké pak Kabul mengkono kuwi. Anggepé angger ana dina ja ana sega. Tembung mengkono iku ija sok tjotjog anggeré ora pilih-2 penggawéan. Nanging kèh-kèhané menungsa ora mengkono. Jèn wis ora olèh penggawéan sing [ 98 ]

dikarepaké, pengrasané djagat wis peteng. Tukoné pak Kabul akèh banget nganti diburuhaké.

Bareng ing wajah bengi pak Kodjur teka ing omahé Pak Kabul manèh. Tjelaṭuné pak Kabul:,,Ajo pak Kodjur, mlebua baé, bandjur mangana apa sasenenging atimu."

Pak Kodjur tjalatu:,,Djaré wingi aku kok-kon ngentèni kowé ana ngarep omahé djuru mutih. La kowé kok ora ana katon!"

Pak Kabul mangsuli:,,Beburuh mrono dilarangi karo Sang Nata. Nanging djagat isih djembar. Gusti Allah sipat murah. Aku saiki mlebu dadi pradjurit, diwènèhi pedang apik sidji karo empingan blandja sesasi. Lah kaé delengen, peḍangku taktjantèlaké. Duwit empingan blandja sesasi, lah iki wudjudé, dadi panganan iki!"

Pak Kodjur dikeplak sirahé saking bungahé, bandjur didjak ndjogèd, wong loro pada ndjogèd nglètèr. Bareng wis tengah wengi pak Kodjur pamitan mulih. Ésuké pak Kabul ngedum-edumaké turahané panganané menjang tangga-tanggané. Lah saiki kelingan jèn wis ora ana sing didjagakaké manèh. Lungguh seḍéla kambi mikir-mikir, wasana ngadeg njat, kambi tjelaṭu,,Ah, peḍangku takdolé baé, tak tukokné panganan, nanging wrangkané taksimpené, bokmenawa embèn-2 dipriksa déning sénapati."

Pedang diunus, dibuntel ing suwékan sembagi, nuli digawa menjang pasar, didol paju patang rupijah, duwité ditukokaké panganan kabèh. Benginé pak Kodjur mrono manèh, uga ditemoni pak Kabul kaja adat saben. Pak Kodjur gumun, déné Kabul isih bisa tuku panganan, nuli takon:,,lki ḍuwit apa manèh sing kok-enggo tuku panganan iki."

Pak Kabul ora mangsuli, nanging ngadeg njat, ndjupuk peḍangé. Pedang diunus, djebul mung wilah baé. Tjalaṭuné:,,Pedangku wis takdol paju patang rupijah. Duwit patang rupijah, lah kuwi dadi panganan."

Bareng wis bengi pak Kodjur pamitan mulih. Ésuké pak Kabul ngedum-edumaké panganané menjang tangga-tanggané.

Sang Nata ḍawuh bebisik marang abdiné wadon. Abdi wis ngreti marang kersané Sang Nata. Sang Nata nuli dawuh marang sénapati nimbali pak Kabul karo nggawa peḍangé. Bareng pak Kabul sowan, para sénapati sarta para narapradja wis pepak sowan. Sang Nata ngendika marang pak Kabul:,,Kowé pradjurit anjar, mulané tak-

96

[ 99 ]

timbali arep takḍawuhi nigas guluné abdiku wadon iki, marga njolong ali-aliku. Gelis peḍangen guluné."

Pak Kabul bareng krungu pangandikané Sang Nata, sanalika ulaté bijas. Nuli tjelaṭu marang sénapati:,,Tjobi, pak, sampéjan bektakaken peḍang kula punika sekeḍap, kula baḍé prelu ḍateng pakiwan."

Sang Nata ngendika:,,Sepira ta suwéné wong meḍang gulu, mengko jèn wis rampung kowé kena lunga."

Pak Kodjur bandjur njekeli peḍangé, mlumpat ngiwa, mlumpat nengen kaja wong main pentjak. Olèhé mengkono iku nganti ambal- ambalan.

Sang Nata ngendika:,,Gelis ta adja suwé-2!"

Pak Kabul bandjur mlumpat-2 manèh, wasana ndodok prok ana ing ngarsané Sang Nata, matur:,,Gusti, tijang èstri punika boten dosa dateng kawula. Dados boten sale resipun manawi kawula medjahana pijambakipun. Kawula adjrih duraka ing Pangéran."

Sang Nata ngendika:,,Ora susah kowé mikir mengkono. Sing akon aku. Jèn kowé wedi duraka, sing njangga dosané aku. Gelis pedangen."

Pak Kabul bandjur mlumpat-mlumpat manèh, wasana ndodok manèh ana ing ngarsané Sang Nata, matur:,,Gusti, sarèhning tijang èstri punika saèstu boten dosa dateng kawula, ingkang saupami Gusti Allah ngetingalaken kuwaosipun, menawi peḍang kawula malih dados tangsul utawi wilah, punapa inggih sampun sah kukumipun tijang punika?"

Sang Nata ngendika:,,lja uwis, ta, adja kakéhan gunem!"

Pak Kabul bandjur mlumpat-2 manèh, ndjangkah ngiwa, ndjangkah nengen, madju, mundur, wasana peḍangé diunus, disabetaké ing guluné abdi wadon mau. Abdi réwa-2 tiba.

Sang Nata bareng pirsa iku mau kabèh, bandjur ngendika sora marang sénapati:,,Hèh sénapati, jagéné pedang wilah mengkono kokwènèhaké menjang pradjurit?"

Sénapati tumungkul baé saking wediné. Batiné:,,Destun temen déné ora titi priksa."

Pak Kabul mundjuk:,,Gusti, sadjatosipun peḍang punika nalika kawula tampèni inggih arupi peḍang tosan, nanging sapunika malih dados wilah, tanḍa manawi Gusti Allah panguwaosipun boten kénging kinajangapa." [ 100 ]

Sang Nata bandjur ngendika sora marang sénapati sarta para narapradja:,,Hèh sarupané abdiku kabèh, tanpa gawé olèhku mblandja kowé. Kowé kabèh pada nglirwakaké wadjibmu. Ora ana sidji-sidjia sing melèk ing wajah bengi utawa nganglang negara, mung pak Kabul déwé sing betah melèk. Wiwit dina iki Pak Kabul takdjundjung, sinengkakaké ing ngaluhur, takdadèkaké pepatihku, mèlua ngreksa ruwet rentenging pradja."

Pak Kabul ditimbali idjèn sarta diḍawuhi, jèn sanjatané pekir Pak Kodjur iku ija Sang Nata iku.

,,DONGENG LELUTION"


27. MRANATA SAÉNING TEDA

Neḍa tuwin ngombé punika tumraping tijang gesang kalebet prakawis ingkang prelu. Murih badan saged lestantun kijat saben dinten kedah neḍa. Ambak-ambak namung neḍa, meksa inggih prelu mawi pangretos. Sanadjana katah teḍanipun jèn boten migunani dateng badan inggih boten saged adamel bagas saras. Sawenèh wonten tijang ingkang gaḍah pamanggih, sok ugi sampun saged neḍa tuwuk sarta ngombé kraos étja, sampun marem. Pamanggih ingkang makaten punika sampun limrah nanging boten leres. Tijang neḍa prajogi njumerepi kawontenaning teḍanipun, migunani tumrap ing badan punapa boten.

Tumraping neneḍa wonten prakawis kalih bab ingkang prelu dipun èngeti: 1. Sampun kesekeḍiken nanging inggih sampun kekaṭahen. 2. Teḍanipun kedah isi djat-djat ingkang munpangati.

Kabetahaning badan makaten wonten warni-warni, nanging ingkang baku inggih punika: toja, petaking tigan, gadjih, kulhidrat, sarem tuwin pitamin.

Kulhidrat inggih punika djat bangsaning genḍis, pinanggih wonten ing sekul, katjang, wowohan, bangsanipun pați, bungkil, kobis idjem, taogé, katjang idjem, pohung, gembili, katjang brul.

Petaking tigan punika saèmper kalijan djasat peṭaking tigan, punika [ 101 ]

pinanggih wonten ing teteḍan warni-warni, kadosta: puhan, ulam, urang, katjang brul, keḍelé, sekul, katjang landjaran, peté, katjang idjem, katjang bogor, témpé keḍelé.

Ing tanah Djawi kilèn wonten bangsaning témpé namanipun ontjom ingkang dipun damel katjang brul, djatipun peṭaking tigan wonten 38%.

Mirid katrangan ing nginggil punika sampun tetéla, bilih teteḍan ingkang wonten djatipun petaking tigan punika warni kalih, inggih punika ingkang asalipun saking kéwan kalijan saking tetuwuhan.

Ingkang asalipun saking kéwan, wonten ing badan gampil malihipun dados peṭaking tigan. Déné ingkang asal saking tetuwuhan boten gampil adjuripun, dados boten saged énggal waradin sumrambah ing badan sakodjur.

Kadjawi punika, djat peṭaking tigan kalih warni wau inggih wonten bédanipun. Sarèhning kawontenaning badan makaten boten sami, badaning manungsa inggih prelu nganggé peṭaking tigan langkung katah ingkang saking kéwan tinimbang kalijan ingkang saking tetuwuhan.

Tetijang ing tanah Djawi kilèn ingkang dados teḍa baku sekul. Makaten punika sampun prajogi, djalaran sekul punika wonten djatipun peṭaking tigan 10%, dados djatipun peṭaking tigan ingkang saking tetuwuhan sampun wonten, kirangipun boten patos katah.

Tetijang ing tanah Djawi wétan, teḍanipun baku: djagung. Petaking tigan djagung punika kirang saé jèn katanḍing kalijan petaking tigan sekul. Pramila jèn bakuning teḍa awudjud djagung, taksih prelu nganggé petaking tigan ingkang asal saking tetuwuhan sanèsipun.

Tumrap panggénan-panggénan ingkang tijangipun sami neḍa pohung, punika sanès malih. Ing riku ingkang dipun teḍa gaplèk ingkang namung isi kulhidrat. Djatipun peṭaking tigan prasasat boten wonten babar pisan, pramila prelu dipun wewahi teteḍan sanèsipun ingkang katah djatipun peṭaking tigan kados déné sajuran, djanganan, katjang, kara lan sapanunggilanipun. Punika isinipun peṭaking tigan langkung saking 25%.

Ingkang wonten gadjihipun inggih punika bangsaning lisah, katjang brul, keḍelé, klapa, kemiri, daging, puhan, tigan, tigan kamal, welut, gerèh lan sapanunggilanipun. [ 102 ]

Teḍanipun tijang pribumi punika ingkang limrah kekirangan pitamin A. Mangka pitamin A punika ageng sanget gunanipun. Langkung-langkung tumrapipun laré, djalaran saged njaèkaken kulit tuwin kulit glabat, upaminipun kulit glabating mripat. Kadjawi punika inggih saged nulak ratjun ingkang sok lumebet dateng ing rah. Déné ingkang katah isinipun pitamin A inggih punika bangsaning djedjanganan, kadosta: bajem, slaḍa, katjang landjaran, kangkung, waluh, godong pohung, djlégor, godong katu, lumbu, so, slada toja, tales petak, tales abrit, sarta woh ketjipir.

Ing riki prelu kula pratélakaken bilih godong pohung punika katah isinipun pitamin A tuwin djat peṭaking tigan, dados ingkang kalebet teteḍan ingkang mun pangati sanget.

Bangsaning wowohan ingkang katah pitaminipun A inggih punika pelem, pisang radja, pisang ambon, sawarnining djeram (kadjawi djeram Bali tuwin djeram petjel), gandaria nangka, katès, sawo, tomat djagung djené lan abrit, téla penḍem abrit tuwin djené.

Pitamin A punika saged adjur wonten ing toja. Dados sanadjana dipun godog, pitamin wau inggih boten punapa-punapa.

Ananging manawi panggoḍogipun ngantos kedangon pitamin wau ladjeng itjal dajanipun. Pramila, manawi anggoḍog djanganan punika kaangkaha sampun ngantos kedangon, lan sampun ngantos kekaṭahen toja. Saénipun namung sakeḍap kémawon utawi namung dipun kukus (dipun dang) punika ingkang langkung prajogi. Manawi dipun godog, tojanipun sampun dipun butjal, prajogi kadamela djangan utawi sop, amargi toja wau isi djat pitamin warni-warni.

Kadjawi pitamin A djedjanganan punika ugi wonten pitaminipun C ingkang gampil adjuripun wonten ing toja, sarta manawi sampun adjur ladjeng itjal dajanipun.

Tumrap tetijang ingkang neḍanipun sekul utawi djagung gampil angsalipun pitamin B (panulak bèri-bèri). Namung murih saged angsal pitamin wau, anggènipun mususi uwos sampun keresiken. Uwos wedalan pabrik punika pitaminipun B sampun katah ingkang itjal, mila manawi anggènipun mususi keresiken, pitaminipun saja katah ingkang itjal. Salebetipun beṭak, tadjinipun sampun dipun butjal, mila anggenipun nojani sampun kekaṭahen.

Tetijang ing tanah Djawi wétan teḍanipun djagung utawi pohung, [ 103 ]

pitaminipun B sakeḍik, mila kedah dipun wewahi menḍet saking teteḍan sanèsipun. Bangsaning katjang utawi kara punika kadjawi katah djatipun peṭaking tigan inggih katah pitaminipun B.

Teteḍan punika katah isinipun djat sarem warni-warni, langkung-langkung bangsaning djanganan, kados déné bajem, kangkung, kobis, godong labu, lombok, timun lan sapanunggilanipun.

Supados saranduning badan saged angsal djat-djat ingkang munpangati, teteḍan padintenan kedah dipun pepaki.

,,KEDJAWÈN"


28. LAMPAHAN WAHJU TJAKRANINGRAT
I. Djedjer ing Dwarawati, Prabu Batara Kresna
dèn adep Samba, Setyaki, Udawa.

Kr. -- Udawa, bagéa sapraptanira sira suméwa ing ngarsaningsun, paran pada rahardja?

Ud. -- Kawula nuwun, sih timbalanipun Kangdjeng Déwadji dahat kawula punḍi, katjantjang ing putjuking rikma, kapetek ing mas-taka dadosa djedjimat, pangabekti kawula kondjuka ing pada Sri Naréndra.

Kr. -- Ija Udawa, dahat panarimaningsun sira ngaturaké pangabekti. Andjaba saka iku ingsun arsa mandangu marang djeneng sira, kaprijé mungguh anggonira tata rakit rahardjaning pradja?

Ud. -- Kawula nuwun, manawi paduka andangu menggah anggèn kawula tata rakit rahardjaning pradja, kawula nuwun, para bupati panèwu sapanganḍap sami sajuk arukun anggenipun ngangkat karjaning nata, satunggal boten wonten ingkang marengkang saking tatekemanipun pun Udawa, kulunun.

Kr. -- Udawa, mengkono lega rasaning pamikirku.
Nadyan sira dimas Arja, paran pada rahardja.

Set. -- Kawula nuwun, gurawalan panampi kawula ing sih panakramanipun Kandjeng Déwadji. Pangabekti kawula kondjuka ing pada Kangdjeng Kaka Prabu. [ 104 ]

Kr.-- lja aḍimas, wus taktampani, banget panarimaningsun sira. ngaturaké pangabekti.

Kulup Wisnubrata, nadyan djeneng sira ajwa kaduk ati béla penampa, marmané sira ingsun pidji ana ngarsaningsun, ajwa sira ketenta nampani peparingingsun kampuh kang dawa kontjané utawa sabuk kang dawa ubedé, ora pisan-pisan kulup.

Smb. -- Kawula nuwun Kangdjeng Rama Prabu, sadrahing angin, sarikma pinara sasra, tilema boten supena pun Samba jèn ta ngadjeng-adjeng peparing, kepara manawi wonten pakarjan ingkang awrat utawi wonten parangmuka, putra paduka kula suka lila kadamela sesawat, remuk kabanḍemna. Manawi paduka karsa ngelar djadjahan, ngrupak djadjahaning mengsah, pun Samba kedugi ngrangsang baluwarti, ngranggèh bebiting, kula nuwun.

Kr. -- Ija kulup, banget panarimaningsun sira ngaturaké prasetyanira marang pradja utawa marang pandjenenganingsun. Mara dikepara madju lungguhmu, ingsun arsa sadjarwa marang djeneng sira.

Smb. -- Kawula nuwun sendika, Kangdjeng Rama Prabu.

Kr. -- Kulup Wisnubrata, marmané sira adoh ingsun awé, tjeḍak ingsun raketaké, karana ingsun arsa paring dawuh marang djeneng sira. Dadia sumurupira kulup, ing sadjroning satjandra iki, Sang Hjang Pramèsți arsa nurunaké wahju kraton, kèhé papat: Wahju Tjakraningrat, kapinḍo Wahju Tjakramaninten, katelu Déwa Drema, kang kaping paté Dèwi Dremi. Iku sing sapa wongé keturunan wahju mau, bakal djumeneng nata ana ing nuswa Djawa sarta bakal unggul ing juda bésuk perang Bratajuda. Marmané ing samengko djeneng sira ingsun utus lunga marang ing laladan alas Minangsraja, maneges karsaning djawata, sadjroning telung puluh dina, ing kono manawa bisa ketekan kang dadi sedyanira. Wondéné sing bakal memanuki lakunira, pamanira dimas Arja Setyaki. Wis nggèr, adja kelajatan, tumuli mangkata marang ing alas Minangsraja.

Smb. -- Terang dawuh timbalanipun Kangdjeng Rama Prabu kapa- renga kawula ladjeng mangkat ing sapunika.

Kr.-- Ija kulup, ingsun mandjurung basuki. Kang séwaka nuli

bubarna, ingsun kondur ngaḍaton. [ 105 ]

Smb. -- Paman Arja, punapa paduka sampun trawatja sadaja menggah dawuhipun Kangdjeng Rama Prabu?

Set. -- Nuwun anggèr, ing rèhning radi tebih pasowan kula, boten patos trawatja dawuh timbalanipun Kangdjeng Sinuwun. Amila mugi ladjeng kaḍawuhna, nggèr.

Smb. -- Makaten paman, kangdjeng Rama tampi wangsiting Hjang. Pramèsti, ing salebetipun sawulan punika Sang Hjang Pramèsţi badé nurunaken wahju kraton. Sinten ingkang keḍawahan, punika ingkang badé djumeneng nata wonten ing nuswa Djawi sartal badé unggul ing djurit béndjing prang Bratajuda, nanging srananipun kedah dipun tuguri wonten ing laladan wana Minangsraja. Wah, la punika paman ingkang kula radi boten kedugi. Sadjeg kula gesang dèrèng naté kula punika alitipun tjetjegah utawi sesirik, agengipun tapabrata.

Set. -- O, sampun makaten nggèr, satrija ing tanah Djawi sampun adjrih dateng tapabrata utawi tjetjegah. Sampun ingkang dumugi ing sakit, nadyan praptèng antaka boten kénging putra kula sumingkir. Kalijan malih, tijang baḍé mukti wibawa punika srananipun inggih saking betah lapa kirang guling. Makaten udjaring piwulang duk ing kina-kina. Satrija, punapa déné radjaputra kados paduka punika, boten kénging ngegungaken kamuktèn utawi manggung suka pari suka. Watakipun tijang mangun suka punika asring léna, wasana tuna ingkang tjinipta. Anggèr, sapinten awratipun tjetjegah salebetipun tigang dasa dinten. Sumangga anggèr, pun paman ingkang ndjampangi tindak paduka, sumangga ladjeng kula dèrèkaken.

Smb. -- Sumangga paman Arja.
Udawa, mangsa bodoa anggonmu njekel pusaraning pradja ing Dwarawati. Samengko aku arsa maneges karsaning djawata marang ing alas Minangsraja.

Ud. -- Kula nuwun Radèn, pun paman mandjurung basuki. Mugi déwa amarengna ingkang dados panuwun paduka. [ 106 ]

K. -- Bapa patih, wus suwé bapa sira ngadep ana ing ngarsaningsun?

P. -- Kawula nuwun Kangdjeng Sinuwun, paduka dèrèng mijos tinangkil, kawula sakantja sampun sami sowan, kulunun.

K. -- O, dadi wus suwé olèhmu séba. Pada betjik djeneng sira, hè?

P. -- Kawula nuwun, gurawalan panampi kawula ing sih panakramanipun Kangdjeng Sang Déwadji. Pangabekti kawula kondjuka ing pada Sang Déwadji.

K. -- Ija bapa, banget panarimaningsun sira ngaturaken pangabekti. Sédjé sing taktjatur, marmané sira ingsun pidji ana ngarsaningsun ingsun arsa sadjarwa marang djeneng sira, ing sadjroning satjandra Sang Hjang Pramèsți arsa nurunaké wahju kraton, tumibané bakal ana ing alas Minangsraja. Sapa kang keturunan wahju mau, bakal djumeneng nata binațara ana ing tanah Djawa. Kang iku saka karsaningsun, tumuruné wahju mau adja kongsi tumiba ing nuswa Djawa, bisaa tumiba ing nuswa Rukmi kéné, hè, bapa! Marmané ing samengko alas Minangsraja arep ingsun dawuhi ndjaga, adja nganti ana radjasinatrija liwat utawa mratapa ana ing alas Minangsraja, ija laladan ing Sétragandamaju. Mara bapa timbalana botjah buta kang nggantung laku.

P. -- Nuwun inggih sendika.
Hèh botjah buta kang nggantung laku, sira ditimbali madju ing Kangdjeng Sangaprabu.

B. -- Sendika, sendika, sendika!

K. -- Kowé botjah buta kang pada nggantung laku, adja wedi kangélan, sira ingsun utus menjang ing alas Minangsraja ing tanah Djawa, alas Minangsraja mau djaganen, jèn ana satrija kang arep liwat ing alas, tumuli balèkna, jèn ora gelem bali nuli rampungana. Wis, nuli pada buḍala.

B. -- Kawula nuwun sendika. Amit pedjah, Sinuwun.

K. -- Ija botjah buta, tak-réwangi tjegah naḍah lawan guling, muga rahaju tinemua ing djeneng sira.
Bapa patih, kang séwaka nuli pada bubarna.

P. -- Sendika, kulunun. [ 107 ]

Ab. -- Nggèr putuku sakaroné, sira pada rahardja sowanira ana ing ngarsané pun kaki?

G. -- Kawula nuwun Kangdjeng Éjang, nuwun inggih sami basuki. Pangabekti kawula katura ing Kangdjeng Éjang Begawan.

Ab. -- Putuku nggèr kaki Prabu, banget bungahku sira ngaturaké pangabekti, Kulup Angkawidjaja.

A.W. -- Kawula nuwun Éjang Begawan.

Ab. -- Marmané sira ingsun timbali marang ing pratapan, karana ingsun arsa pring dawuh marang djeneng sira, ing sadjroning satjandra iki Sang Hjang Pramèsți arsa nurunaké wahju kraton patang prekara. Marmané ing samengko djeneng sira ajwa wedi kangélan, pada tapa brataa ana ing alas Minangsraja, wahju kraton ajwa tumiba marang lijané darah Pandawa. Nanging nggèr, sing sapa keturunan wahju mau bakal gedé tjobané, marma djeneng sira dèn awas éling lawan waspada.

A.W. -- Terang dawuhipun Kangdjeng Éjang kaparenga kawula ladjeng mangkat ing sapunika.

Ab. -- lja kulup, anggonku mangun tèki iki muga tinemua ing djeneng sira.

Kaki Prabu, nadyan djeneng sira ajwa wedi kangélan, sira uga tapa brataa ana ing alas Minangsraja, ngiras pantes memanuki aḍimu si Angkawidjaja.

G.K. -- Kawula nuwun Kangdjeng Éjang, dateng sendika ngéstokaken dawuh.

Ab. -- lja kulup, muga rahaju tinemua ing djeneng sira.

Angkawidjaja nèng madyaning wana
dèn adep ing panakawan tetiga.

A.W. -- Wa, wa Semar.

Sem. -- É, kula, wonten dawuh, dèn?

A.W. -- Apa kowé saanakmu wus trawatja mungguh dawuhé Kangdjeng Éjang Bagawan?

Sem. -- É, dèrèng ndara, énggal kaḍawuhna kados pundi. [ 108 ]

A.W.-- Aku ora kepareng mulih menjang ing Palang kawati utawa menjang ing Ngamarta, aku diḍawuhi tapa ing Sétragandamaju uga alas Minangsraja, karana ing kono bakal tumuruné wahju kraton tanah Djawa.

Sem. -- É, inggih mangga ta Dèn, kula dèrèkaken.

Gr. -- Wé, la iki rak kodjur djenengé. Tjekaké nèk nḍèrèkaké ndara Angkawidjaja ki lèh bandjur sakresané kuwi lo. Menjang alas: nḍèrèk, munggah gunung: nḍèrèk, menjang segara: nḍèrèk, la kok tapa baé ja nḍèrèk, hara ta!

P. -- La ja iḍep-iḍep mèlu tapa ta kang Garèng.

Gr. -- Tapa kuwi nèk peksan, tumindaké bandjur kanți ngresula, kuwi wis masti kurang pakolèh. Karo déné kowé ndadak mèlu tapa kuwi, sing kok arep-arep apa? Apa anak Semar baé ndadak bisa dadi ratu!

P. -- Ja adja semono kang Garèng, djanma tan kena ingina. Mula ja mèlu adḍang-aḍang tibaning wahju, sapa weruh jèn bisa tumiba marang aku utawa kowé.

Gr. -- Wahju ki apa ta? Rupané keprijé?

P. -- Rupané idjo, tumuruné jèn wajah ésuk, terkadang nganggo biting loro.

Sem. -- Wo, botjah ora genah kuwi, kuwi rak sega tjaḍong, dibuntel godong. La wong kowé ki manuhmu tjremedan mengkono, dadia ratu pisan ja isih baḍutan. Wahju mono tjumlorot arupa tjahja, rupané idjo sumuluh wening.

P. -- La wong aku mung éling idjoné baé.

Gr. -- Karo manèh nèk wahjuné Pétruk ki njengka-njengkané wahju éntuk utangan, nèk wis éntuk utangan ora bisa ngiguhaké.

P. -- Ija durung karuwan, adja pidjer ngina uwong baé!

Sm. -- Lo, Ndara, kok kepireng suwara kemrosak, pating gedebug, ngatos-atos ndara, jèn wonten kéwan galak, kula aturi ngasta dedamel.

Praptanira wadya danawa saking nuswa Rukmi.
Tjakil. -- É, radja sinatrija, satrija, manḍega, satrija, sapa djenengmu, ngendi pinangkamu, menjang endi sedyamu, hè, balia satrija, něk kena takéman. É, ladak temen satrija iki. Sapa djenengmu hé, satrija? [ 109 ]

A.W. -- Buta, buta adja genḍak sikara wong lelaku ing dedalan, sumingkira aku arep liwat.

Tj. -- Liwat ora kena, balia jèn kena tak-éman. Sapa djeneng mu kowé satrija? Adja mati tanpa aran kowé!

A.W. -- Kowé buta sapa djenengmu, ngendi pinangkamu?

Jj. -- Arda walépa, ditakoni durung mangsuli wis genti tetakon. Aku buta bupati saka ing Nuswa Rukmi, Klantangmimis sing dadi djenengku. Balik kowé sapa?

A.W. -- Aku satrija ing Palang kawati, Angkawidjaja kang dadi kekasihku.

Tj. -- Angkawidjaja; sumurupa, aku ngemban timbalané gustiku kinon ndjaga alas ing Minangsraja, ora kena wong liwat ing alas kéné, apa manèh radja sinatrija. Marmané ing samengko balia baé botjah bagus!

A.W. -- Saiki ora gelem, mengko apa déné.

Tj. -- Wé, lah, kena taktjanḍak, taksabetaké ing rebatang, ora adjur kuwandamu, tak-untal malang klakon.

Perang, Danawa ngemasi sadaja.

A.W. -- Keprijé Wa Semar, butané apa wis entèk?

Sem. -- Tingal kula inggih sampun telas, Ndara.

A.W. -- Ajo Wa Semar, aku arep mudja samadi ing ngisoring mandéra iku.

Kowé saanakmu rumeksaa aku.

Sem. -- É, inggih, Ndara, sumangga.

IV. Adegan ing Kajangan. Wahju Tjakraningrat
dèn adep garwa dèwi Tjakramaninten.
Th.R. -- Arining hulun Tjakramaninten, marmané kita ulun raketaké, ulun arsa papojan lawan kita, saka dawuhé Sang Hjang Pramèsți, ulun lawan kita kinon tumurun marang ing Madyapada, mandjanma ing radjaputra ing nuswa Djawa. Nanging sawusé ulun mandjing ing guwagarbané radjaputra mau, kita ajwa kesuwèn, tumuli kita anggoḍa, kinarja ngantep atiné radjaputra mau, jèn tan kéguh ing panggoḍa ulun bakal lestari dumunung ing guwagarbané, déné kita tumuli mandjanmaa marang atmadjané pandita ing [ 110 ]

Argakélasa, ing tembé ulun bakal ketemu manèh lawan kita.

Tj.M. -- Nuwun inggih sendika ngéstokaken ḍawuh pukulun.

Tj.R. -- Saka pamawang ulun, kaé kaja radjaputra ing Ngstina. Tjoba jaji dèwi, pajo pada diparepeki.

Tj.M. -- Sumangga kakang pukulun, ulun ḍèrèkaken.

Ngadeg radèn Lesmana miwah kadang Sata
Korawa ing madyaning wana Minangsraja.

Skn. -- Nggèr, Lesmana, iki wis tumeka ing alas Sétragandamaju, ajo nggèr tumuli samadia, seḍeng tumuruning wahju Tjakraningrat.

Lsm. -- Samadi punika kados pundi, Jaaaang?

Skn. -- Ja lungguh nggèr, meneng baé karonseḍakep.

Lsm. -- Mangké ladjeng wonten rerupèn menapa, Jaaaang?

Skn. -- Mengko ana wahju, nggèr, rupané idjo tjumlorot wening.

Dss. -- Wahju, Nggèr, wahju kraton. Sapa sing ketiban wahju mesţi bakal madeg nata ing tanah Djawa, ha! ha! ha! ha! ha!

Skn. -- Wis, Nggèr, tumuli wiwitana. Ajo nggèr Dursasana sakadangmu kabèh, sing rada sumingkir.

Lsm. -- Kula adjrih, Jaaaang jèn dipun tilar.

Skn. -- Ora, ora Nggèr, ora taktinggal mulih, mung saka kadohan baé, sabab wahju kuwi jèn arep tumurun, mangka ana wong akèh, kuwi sok bali.

Mangsah radèn Lesmana, sidakep asluku tunggal, nutupi babahan nawa sesanga, maneges karsaning djawata, bjar padang sumuluh angagètaken. Guragapan Radèn Lesmana mladjar mring unggjaning patih Sengkuni.

Skn. -- Lo keprijé Nggèr, déné mlaju?

Lsm. -- Kula adjrih Jaaaaang.... ketingal tjumlorot padang-padang, adjrih manawi kabasmi, Jang.

Dss. -- Wé lah, béka ané. Wis ora kedadéan iki! Menjang endi nggèr plajuné wahju mau?

Dsm. Mengétan, Man......

Dss. -- Engga Man, ditututi mengétan.

Krw. -- Mangga, mangga, Man, mangga. [ 111 ]

Ngadeg wahju Tjakraningrat miwah wahju Tjakra Maninten.

Tj.R. Jaji Dèwi, tjabar anggon ulun arsa mandjanma ing putra Ngastina, karana si Lesmana duk arsa ulun susupi, girap-girap lumaju. Kaé baé, jaji, kaja radjaputra ing Dwarawati, pajo diparepeki.

Tj.M. – Sumangga kakang pukulun, kula dèrèkaken.

Wahju Tjakraningrat mangdjanma ing radèn Wisnu brata, radjaputra ing Dwarawati. Maninten mémbawarna pawèstri éndah ing warni.

Set. – Anggèr Wisnubrata, kados sampun kaleksanan paduka katurunan wahju Tjakraningrat, katanḍa tjahja paduka sumuluh wening.

Smb.– Punapa inggih makaten, Paman? Wah inggih lega raosing manah kula. Sumangga sami kondur dateng ing pradja Dwarawati, sowan Kangdjeng Rama Prabu.

Set. – Sumangga Nggèr kula dèrèkaken.

Tj.M. – Mangké ta, Radèn, kula nilakrama, paduka satrija saking pundi, arsa teḍak dateng pundi?

Smb. – Aku Wisnubrata, ija radèn Samba, putra nata ing Dwarawati.

Tj.M. – Menggah karsa paduka punapa teka lelana ing madyaning wanawasa?

Smb. – Sumurupa ja, aku iki diḍawuhi déning Kangdjeng Rama Prabu, mertapa ing alas Minangsraja, karana Sang Hjang Pramèsţi nurunaké wahju kraton. Samengko wahju wus mandjing guwagarbaku.

Tj.M. – Radèn, sarèhné paduka badé djumeneng nata, keparenga kula nempil kawibawan, dadosa djurudang paduka, kawula sagah nglampahi.

Smb. – Lo, mengko ta botjah manis, aku taktakon marang kowé. Kowe kuwi botjah saka ngendi, atmadjané sapa, déné botjah wadon teka lelungan déwé ing madyaning alas?

Tj.M. – Nama kula Maninten, kula laré lola lali boten gaḍah bapa bijung. Ingkang ajoga ḍateng kula, kula boten sumerep. Amila Radèn, kaparenga kawula suwita ing pandjenengan paduka. [ 112 ]

Smb. -- Wé lah Paman, laré lola boten gaḍah bapa bijung.

Set. -- Kersanipun anggèr kados pundi?

Smb. -- Inggih baḍé kula tampèni pasuwitanipun, meskaken, Paman. Mengko ta botjah wadon, aku ija gelem kokngèngèri. Pantes jèn kowé takdadèkaké garwaku. Wis ajo, Di, pada mangkat menjang ing pradja Dwarawati, taksowananké Kangdjeng Rama Prabu.

Tj,M, --Aduh, Radèn, kula boten saged mlampah, suku kula sajah sanget.

Endang Maninten arsa sinambut ing radèn Samba, ontjat éndang Maninten, wahju Tjakraningrat ontjat saking angganira radèn Wisnubrata. Ngalumpruk radèn Samba, sirna ponang baju.

Smb. -- Aduh, Paman Arja. Dateng pundi purugipun laré punika wau. Hm! gèk menjang endi anggonku nggolèki!

Set. -- Hm. Ketiwasan Nggèr. Kauningana, wahju Tjakraningrat samangké sampun ontjat saking angga paduka.

Smb. -- Duh! duh! ketiwasan paman Arja. Sumangga paman, sami kondur dateng ing pradja sowan Kangdjeng Rama Prabu, ngaturaken tiwasing lelampahan.

Set. -- Sumangga nggèr, kula ḍèrèkaken.

Ngadeg wahju Tjakraningrat miwah wahju Tjakra Maninten.

Tj.R. -- Jaji Dèwi, rèhné wus tetéla radjaputra ing Dwarawati radèn Samba ora kawawa ngampah hardaning angkara murka, marma ija datan kawawa nampani wahju. Mara jaji, pajo pada marepeki satrija ing Palang kawati Radèn Angkawidjaja. Pantes lamun putra madyaning Pandawa datan kéguh ing pangrentjana, kita ladjua marang ing Argakélasa, mandjanmaa marang putriné sang wiku kang akekasih Enḍang Widaretna, ing kono margané ulun ketemu lawan kita.

Tj.M. -- Nuwun kakang pukulun, sendika ngéstokaken ḍawuh. [ 113 ]

Genti kotjap radèn Angkawidjaja nèng madyaning wana, sedakep asluku tunggal, nutupi babahan nawa sanga. Kang pineleng ing tjipta muhung Sang Hjang Pramèsti Guru. Tjumlorot ponang wahju mandjanma ing Angkawidjaja, satemah radèn Angkawidjaja katon mantjur tjahjanira, sumuluh wening.

Sm. – E, ṭolé Nalagarèng, Pétruk. Kowé mau paḍa weruh apa?

Gr. – Aku weruh barang tjumlorot kaja geni. Gedéné sakkrambil, tumiba pener palenggahané ndara.

Sm. – La kowé weruh apa Pétruk?

P. – Ja weruh geni mentjorong ana ing palenggahané ndara Angkawidjaja.

Sem. – Ja kuwi tolé sing diarani wahju, jaiku tumuruning wahju. Ajo pada diwungu bendaramu.
Ndara, Ndara Angkawidjaja, kula aturi wungu, Ndara, kula aturi muḍar samadi. Wahju Tjakraningrat sampun mandjing ing paduka.

A.W. – Apa tanḍané wa Semar?

Sem. – E, tjahja paduka ketingal manter, mantjur, sumuluh wening. Mangga Ndara, sami kondur, kula dèrèkaken.

A.W. – Ajo wa Semar, karo ngampiri kakangmas Gatutkatja.

Endang Maninten prapta anggoda. Angkawidjaja datan kéguh ing panggoda. Endang Maninten arsa pinradjaja ontjat. Ladju lampahira marang ing Argakélasa. Nulja praptanira Sata Korawa.

Dss. – I ha! ha! ha! ha! ha! ha! Kaja si Angkawidjaja iki sing ana ing ngarepku.

A.W. – Inggih, Wa.

Skn. – Nggèr Angkawidjaja, udjaring wangsit, wahju Tjakraningrat mandjing marang kakangmu Lesmana. Mulané samengko wahju takdjalun, Nggèr.

A.W. – Sapunika boten njaosaken, mangké punapa déné, béndjing inggih boten saged njaosaken.

Dss. – Direbut mawon, Man, direbut.

Angkawidjaja, Gatutkatja rinebut ing Sata Korawa saged ontjat, Korawatundjang tinundjang lawan rowangira prijangga.

[ 114 ]V. Ing Ngamarta Prabu Juḍistira dèn aḍep para kadang Panḍawa, katamuwan Sri Baṭara Kresna. Nulja praptanira radèn Samba miwah radèn Setyaki ngaturaken salwiring lelampahan. Sri Nata Kresna dahat ngungun. Datan antara praptanira radèn Angkawidjaja sapunakawanira miwah radèn Gatutkatja ngaturaken sadaja lelampahan. Sri Nata Juḍisṭira dahat suka ing drija. Nulja samja kembul bodjana.
29. PANDJEBLUGIPUN REDI KRAKATAU UTAWI RAKATA

Katjarijos redi Krakatau nalika taun 1883, kaleres wulan Mei tanggal 20, ndje blug, andadosaken kagèt saha geteripun tijang-2 ingkang manggèn ing pasisiripun Supitan Sunda. Saja dangu saja mindak ageng kurdanipun, ngantos tengah-tengahipun wulan Djuni, mumbuling uwab saking kawahipun, kaétang ngantos ndungkap 11000 m. Dumugi wulan Agustus salu mahing pulo boten wonten rumput saeler ingkang gesang, sadaja katingal klawu sineling wungu, labet linuruban séla lan lahar. Sampun kados makaten ing semu dèrèng tjekap redi Rakata anggènipun damel pangéram-éraming djagat, tanggal kaping 26/27 Agustus anggènipun ngedalaken gara-2 saja nggegirisi, bantala kados rengkat-reng kata, saganten gondjang- gandjing, alunipun gegulungan, prahara ngidid, langit peteng nḍedet lelimengan, kilat tatit pating tjlorot, binarung bleḍèg ngampar-ampar lan suwanten pating djalegur, latu mulad-2 medal saking kawah kados dipun ububi, séla krikil tumurunipun saking nginggil kados djawah anḍawahi tijang-2 ingkang sami lumadjeng badé ngungsi. Sadaja ingkang sipat gesang ing sakubengipun Supitan Sunda: djalma manungsa, sato wana, kutu-2 walang ataga, tetuwuhan, sami pedjah, manawi boten kabasmi inggih kurugan awu utawi larut kabekta ing alun ingkang minggah ing daratan.

Ing pasisir Banten lan Lampung gunggungipun tijang ingkang katiwasan wonten 36417, dusun ingkang sirna tanpa tilas wonten 165, ingkang risak wonten 130. [ 115 ]

Merak, Anjer, Tjaringin ing pasisir Banten, kainggahan alun ageng-2 saredi anakan, ngantos pinten-2 dasa méter tebihipun saking gisik. Ing Teluk Betung wonten baita kaleres labuh djangkar, kabekta ing alun kabutjal ing kebon klapa, kalih pal saking pinggir saganten. Ing kita Djakarta ingkang tebihipun 200 km. saking pulo Rakata, nalika tanggal 27 Agustus, sedinten muput lentéra radinan kapasang, djalaran saking petengipun.
Glegering suwanten ngantos kepireng dumugi ing pulo Ceylon (Hindu)lan ing Australia sisih kilèn sinareng kalijan linḍu ingkang ngébahaken bumi ngantos 3000 km. tebihipun. Awu ingkang sumemprot ing gagana ngantos 25000 m. inggilipun, ngantos pinten-2 wulan boten mandap-2 nutupi surja, ndjalari saben dinten tansah timbreng. Kirang langkung ngantos 2 wulan laminipun saganten Supitan Sunda kados katutupan sasak séla kambang mimplek-2 mèh boten kénging kapijak.
Sasirepipun gora bentjana wau, katingal bilih redi Rakata sirna saking lumahing saganten, pulonipun itjal ingkang kalih pratigan. Let gangsal taun, kakantunanipun pulo wau saweg ketingal idjem malih, ketuwuhan teṭukulan subur sanget.
Ngèngeti dateng genging karisakan ing taun 1883, kados ingkang katjarijosaken ing nginggil punika, boten anggumunaken, manawi tijang ingkang sami manggèn ing pesisir Supitan Sunda, ing satunggaling dinten ing wulan Djanuwari 1928, sami kekes adjrih sareng kraos wonten linḍu sinareng kalijan kotjaking saganten, sarta saking katebihan ing prenahipun Pulo Rakata ketingal wonten latu mulad-2 kasarengan kukus lan pega kumelun ngantos langkung saking 1000 m, inggilipun. Dipun kinten kijamat taun 1883 wau wangsul malih. Nanging tudjunipun boten makaten. Sareng kapriksa latu wau medalipun saking kawah ingkang taksih katutupan toja, dunungipun ing saantawisipun Pulo Rakata kalijan Pulo Sertung lan Pulo Tamiang. Wiwit samanten ngantos sepriki, sadasa taun laminipun, kawah wau taksih asring murub, tur sitinipun mawi mumbul, ngantos samangké dados pulo, wijaripun dugi-2 wonten 100 m. saking lumahing saganten. Pulo énggal punika kawastanan Anak Krakatau.

K. R. T. A. A. PROBONEGORO - LAMPUNG

[ 116 ]

Saka réka-dajané Bupati Bantul sing disarudjuki rakjat 46 kalurahan saka 76 kalurahan, gula distribusiné rakjat dipasrahaké supaja didol déning kabupatèn. Duwit bebatèné kanggo pawitan koperasi kabupatèn Bantul telung duman distribusi gula bisa duwé pawitan f 100.893,50.
Pantjèn gula iku ora mung legi rasané, bebațèné wong adol gula ija „legi”, Pak Besut ngarep-arep adja nganti ana wong sing ngemut leginé gula...
Manut pranatan, Djawatan Distribusi iku mung awèh idin. Sing ngedum gula arané „grossier”, jaiku wong sing duwé duwit kena kanggo mbajar, mesti baé wong mau oleh bați.
Amrih batiné tumiba rakjat, déning Bupati Bantul diakal sing nandangi dadi „grossier” dianakaké bebadan sing tanpa bajar. Akal kaja ngono mau ing saben sasi bisa ngedjogi kas koperasi kabupatèn f 13.897,88.
Terang nèk gula iku ija „legi” batiné. Duwit f 75.000 sadjroné sawatara dina bisa olèh bați f 13.000 luwih. Nèk batiné tiba marang rakjat, bisa uga bésuk rakjat „kebandjiran segara madu”. Muga-2. Manut dasaré, duwit bebațèn adol gula mau tetep haké rakjat. Sing sapérangan kanggo pawitan koperasi kabupatèn, lijané koperasi kalurahan. Rakjat sing duwé duwit olèh buku tanda, nèk duwé duwit sing ditulis djeneng lan tjatjahé duwité.
Genahé, sarèhné rakjat ora nampa gula bandjur nampa „aandeel” ing koperasi, Pak Besut memudji, muga-2 ing akiré rakjat tampa duwit temenan ora mung tampa buku isi angka.
Amrih bisa kalakon ngono, Bupati Bantul wadjib „nanggung djawab”. Ora tanggung nèk mesti bisa ndjawab lo, Kangdjeng.

PAK BESUT „DIRGAHAJU”

[ 117 ]

Lelampahan ingkang badé kula aturaken ing nganḍap punika kedadosan ing mangsa rontog ing taun 1944, ing nagari Walandi sisih kidul. Kala samanten ALLIED FORCES (Wadya Sarékat) sami nḍesuk madjeng dateng lèpèn Maas ing propinsi Limburg. Sakubenging sungapanipun lèpèn Schelde dados gelanggang perang, dedreg sanget. Penduduk Walandi ing propinsi lér-léran rikala samanten nanḍang papa tjintraka. Manawi dalu sepen njenjet; sok wonten garis abrit mengangah ginarèt ing akasa; sandjata V2 mangkat pados memangsanipun ing kéblat kidul utawi kilèn. Rikala samanten wontenipun namung..... adjrih..... kuwatir....., manah ḍeg-degan. Batosing tijang ingkang tangi tilem:,,Apa aku isih menangi soré iki?" Pudjining ingkang mapan tilem:,,Muga-2 bengi iki aku pada slamet ora kurang apa-2."
Rikala geter-geteripun patjampuhan ing sakiwa tengenipun lèpèn Schelde, wonten tijang dalu-2 kabekta dateng Intelligence Officers Inggris lan Kanada. Pijambakipun bakul ing dusun Woensdrecht tjarijos bilih datengipun punika kautus ing barisan sandi, prelu nglapuraken patjak barisipun wadya Djerman sarta tatananipun mrijem-2 Djerman. Anggènipun saged mangretos prakawis-2 wau, margi manawi dong ngideraken barang-barangipun pijambakipun saged ngumbar mripat lan kupingipun. Malah anggènipun mubeng-2 saged dumugi Sperrgebied (tanah ingkang sampun boten kénging dipun ambah tijang limrah; kebak rintangan).
Opsir-2 Sekutu anggènipun mirengaken kodjahipun tijang gaḍah wandé inggih klawan ngatos-atos lan sanggarunggi, nanging boten njepèlèkaken babar pisan, awit sampun pinten-2 dinten artillerie Djerman ngabul-abul laladan ingkang kaambah salebetipun njerang madjeng. Dados bapak saking Woensdrecht inggih dipun pirengaken kabaripun, bok bilih saged migunani. Ngretos ḍateng papan padununganipun mengsah punika wigatos saèstu salebeting paperangan.
Tijang ingkang gaḍah wandé njarijosaken, bilih ingkang mangagengi garis pananggulang Djerman punika Komandan Djerman,
namanipun Karl Schmidt, sampun atul sanget kalijan tanahipun ingkang kebak wana lan rawa. Pijambakipun sampun ndjagèkaken
perang-djagangan ingkang dangu sanget, langkung-2 ing mangsa.

[ 118 ]beḑiḍing punika. Hawanipun asrep ndjekut, tanahipun kados sabin ingkang nembé dipun garap. Rinten dalu djawah nggredjih.

Nanging kabar ingkang wigatos pijambak i. p. Komandan Schmidt saben éndjing wantji djam sekawan tindak ḑateng pos ingkang montjot pijambak, tanpa kantja tanpa kanţi, prelu damel rantjangan lan pétanganipun militèr. Makaten wau dangunipun ngantos pinten-2 djam. Konduripun ratjakipun manawi pengawal ingkang kapapanaken ngadjeng pos dipun gantos.

Intelligence Service sanget anggènipun menggalih aturipun tijang gaḑah wandé. Punika wau margi saking barès lan nastitinipun tijangipun salebetipun tjaos palapuran. Mila inggih kaanggep wonten ginanipun ngintunaken saraḍaḍu pelopor prelu ngintip kawontenanipun ing pos wau. Awit manawi dipun serang nganggé montor mabur, prasasat boten mikantuki, kabekta saking camouflagenipun ingkang mitadosi saèstu.

Ngintunaken patroli ingkang „bersendjata lengkap” inggih boten migunani, malah mbebajani sanget, djer kabaripun ladjeng terus sumebar, mangkakeḑah kasiḍem saèstu. Mila ingkang dados putusaning rembag inggih punika: ngintunaken „sniper”, inggih punika pradjurit pilihan, tjukat, trampil, wasis, kendel tur titis sanget pambeḍilipun. Prelunipun supados saged ngrunḍuk Komandanipun wadya Djerman, ladjeng kasendjata.

Pradjurit ingkang kapilih inggih punika Murphy Lafontaine P.F.C. (private first class = sepandri) pemuda Canada, anakipun kepala blanḑong Canada, wiwit laré gesangipun wonten ing wana, mila inggih katah sanget pangalamanipun ing bab blusukan ing wana, njendjata, lelangèn ing rawa.

Sareng Intelligence Officers, Murphy lan tijang ingkang gaḍah wandé sampun rembagan kanṭi migunakaken djuru basa, ngantos dangu sanget, Murphy kinten-2 tengah dalu ladjeng mangkat.

Ing sisih lèr mrijemipun gémbong bangsa Djerman gumleger. Hawanipun umes sanget, kados adatipun ing mangsa rontog. Murphy ngatos-atos sanget anggènipun milih margi ing wana tjemara. Toja ingkang kantun wonten ron-ronan tumètès ing gitokipun, anjes.

Ing sisih kidul ḑusun Woensdrecht, sisih lèr kiṭa Bergen Op Zoom sampun dados karang abang.

Murphy lampahipun nlusup-2 grumbulan, tangan lan stengunipun [ 119 ]kanggé mbijaki ron-ronan. Manahipun marem, lha pantjèn makaten sampun dados padamelanipun ing tanahipun Canada.

Pitedahipun tijang gaḍah wandé ing Woensdrecht presis saèstu, boten wonten lepatipun sakeḍik-keḍika menggah margi, wit-witan lsp. ingkang kanggé tetenger. „Wah nèk ngono lelungan iki ora patia éntjo......awit ora ana bebajané. . . . .” Makaten batosipun Murphy.

Dumadakan wonten suwanten kresek-2..... Murphy mandeggreg..... masang kuping..... mripat mulat....stengun kadjeklèkaken, samekta . . . . . Suwanten wau kados suwantenipun patroli

tlusupan. Murphy ladjeng alon-2 nḍawah mengkureb ..... mbrangkang alon-2 ..... dumugi pinggiring wana..... kados-2 sumerep ajang-ajanganipun tijang-2.

Semunipun patroli Inggris ingkang konangan patroli Djerman.

„PRABA”

[ 120 ]
32. MÈNGETI 10 SURA, SATUNGGALING DINTEN INGKANG "BERIWAJAT"

Wiwit djaman kina makina, djaman pendjadjah ngantos dumugi samangké lan ngatos akiring djaman, 10 Sura tansah dipun pèngeti déning bangsa kita Djawi chususipun.

Sawenèh sarana nganggé wiludjengan Suran „djenang manggul” kendurèn lan sanès-sanèsipun. Sabab ing salebetipun 10 Sura punika kaṭah pinten-pinten kadadosan riwajat dedongéngan, lelampahanipun para andika Nabi-2 djaman kina, ingkang manawi kita titi priksa lan kita èstokaken, lelampahan ummat ingkang sampun-2 punika dados tepa tulaḍa (katja benggala) kanggé ummat ingkang kantun, makaten ugi saladjengipun.

Inggih ing salebetipun tanggal 10 Sura punika pinten-2 kedadosan, kadosta: wiludjengipun Nabi Nuh lan sapanḍèrèkipun ingkang sami nitih baita, wiludjeng saking plaḍu topan, ingkang anggegirisi sanget. Ing wekdal samanten para tetijang sami risak watak, watek budi pekertinipun, lelampahan awon sampun kaanggep biasa. Nabi Nuh adjak-2 dateng kasaénan boten kagega malah kamengsah, akiripun Pangéran paring bebendu ḑateng ummat ingkang mbaléla, kosok wangsulipun nulungi ḍateng kawulanipun ingkang leres saé-2 inggih Nabi Nuh sapanḍèrèkipun. Makaten ugi wonten ing 10 Sura wiludjengipun Nabi Musa saking daksijanipun radja Firngon ingkang angkara murka, niksa ninḍes, andjadjah ḑateng rakjat saking takeburipun ngantos ngaken Pangéran, sanadjan kawon maton „alasanipun” kalijan Nabi Musa meksa boten tunḍuk, malah sumedya medjahi Nabi Musa, ananging sarana pitulunganipun Gusti Allah ugi, Nabi Musa menang (wiludjeng). Firngon sabalanipun kablebek pedjah wonten ing saganten Abrit. Makaten ugi sédanipun Sajidina Chusèn putranipun Baginḍa Ali (putra mantunipun Kangdjeng Nabi Muhammad s.a.w.) ugi kaleres wonten ing tanggal 10 Sura. Ingkang sédanipun wau „sebagai sardjana perwira” (kasatrija) tinimbang gesang wonten ing tangan mengsah langkung saé „hantjur lebur.”

Para maos. Makaten sawenèh lelampahan-2 ingkang dumadosipun kaleres tanggal 10 Sura ingkang tansah kita pèngeti. Sasampunipun kite wigatosaken mugi andadosna katja benggala tumrap kita sadaja gesang wonten ing ngalam donja; kados pundi kasabaranipun para [ 121 ]Nabi tuwin sakabatipun anggènipun sumedja adamel saé ḍateng ummat ingkang akiripun tampi kamenangan karahardjan, kosok wangsulipun kados pundi kuwaosipun satunggaling Radja (Pemerintahan) ingkang as[...] angkara murka kapitalis imperialis, iblis, boten anggega lan bo[...] purun angéwahi lampah-2 ipun ingkang boten saé, lan boten nḍ[...] pitedahing Pangéran, akiripun musna…

Ugi sampun kasebat, ing Kitab Sutji, ingkang tegesipun: „Lamun barang bener teka, barang batal sirna.”

Mugi-2 pèngetan 10 Sura punika saged narbuka kita ènget saha tambah sumungkem ḍateng Pangéran Ingkang Maha Kawasa, asarana purun nindakaken sadaja pepatjuhipun ingkang tundonipun saged mahanani kawiludjenganing bangsa sarta nagari kita. Amien!

„DIRGAHAJU”

[ 124 ]
M. MARDJANA lan M. SAMOED SASTROWARDOJO

SINAU BASA
KANGGO ING PANGKAT LORO WIWIT TENGAHAN TAUN
Djilidan I A f 0,90Djilidan I B f 0,90
Tuntunan umum f 0,80
Tuntunan I A-I B (Kanggé guru) f 0,70
Djilidan II A Djilidan II B

MARDI LAN MARJAM
(LAJANG WATJAN)
Djilidan I A f 0,75Djilidan I B f 0,95
Djilidan II A

RATJIKAN BASA
(WULANG BASA KANGGÉ SEKOLAH GURU)
Djilidan I f 2,25Djilidan II

NJAMIKAN
Djilidan I f 1,40Djilidan II f 2,00

PATJITAN

Djilidan I f 2,40Djilidan II